Sözcük ve Söz Öbeklerinde Anlam

Sözcük ve Söz Öbeklerinde Anlam

• Sözcük, bir dilde anlam veya görev taşıyan en küçük ses birimidir ve cümle içinde farklı roller üstlenerek çeşitli anlam boyutları ortaya çıkarır.

Çok Anlamlılık

• Sözcükler, cümlenin bağlamına göre çeşitli anlamlar kazanabilir, yani aynı sözcük birden fazla anlamda kullanılabilir.

Gerçek (Temel) Anlam

• Bir sözcüğün akla gelen ilk anlamı, sözlükteki karşılığıdır.
• Sözlüğe göre "boğaz", boynun ön bölümü ve bu bölümü oluşturan organlardır.

Yan Anlam

• Sözcüğün temel anlamına bağlı olarak gelişen, temel anlamıyla benzerlik gösteren anlamıdır.
• Örneğin, testideki "boğaz" kelimesi şişenin ağzına yakın dar kısmını ifade eder.

Terim Anlam

• Sözcüğün bilim, sanat veya meslek alanına özgü kazandığı anlamdır.
• "Boğaz" kelimesinin coğrafyadaki anlamı, iki kara arasındaki dar denizdir.

Mecaz Anlam

• Sözcüğün temel anlamından tamamen uzaklaşarak kazandığı yeni anlamdır.
• Örneğin, "boğaz" kelimesinin yiyecek ihtiyacı olan kimseyi ifade etmesi.

Somut Anlam

• Beş duyu organı ile algılanabilen kavram veya varlıkların karşılığıdır.
• Örneğin, sütlü tatlı ve papatya kokusu.

Soyut Anlam

• Duyu organları ile doğrudan algılanamayan, akıl, inanç ve sezgi yoluyla kavranan kavram veya varlıkların karşılığıdır.
• Örneğin, tatlı bakış veya rüya.

Sözcükler Arası Anlam İlişkisi

• Sözcükler arasındaki anlam ilişkileri; eş anlamlılık, eş seslilik, zıt anlamlılık, yakın anlamlılık, nitel veya nicel anlamlılık, genel veya özel anlamlılık ile belirlenir.

Eş Anlamlı (Anlamdaş) Sözcükler

• Farklı yazılıp okunan fakat aynı anlama gelen sözcüklerdir.
• Örnekler: ihtiyar-yaşlı, tabiat-doğa, cümle-tümce, misafir-konuk.

Eş Sesli (Sesteş) Sözcükler

• Aynı yazılıp okunan fakat farklı anlamlara gelen sözcüklerdir.
• Örneğin, "asmaya" sözcüğü hem üzüm bitkisini desteklemek için kullanılan yapıyı hem de asma eylemini ifade edebilir.
• Düzeltme işareti olan sözcüklerde sesteşlik aranmaz.
• Sözcüklerin gerçek ve mecaz anlamları arasında sesteşlik olmaz.

Zıt (Karşıt) Anlamlı Sözcükler

• Birbiri ile çelişen, anlamca ters düşen sözcüklerdir.
• Doğru – yanlış, yavaş – hızlı, üzgün – mutlu, zor - kolay sözcükleri buna örnektir.
• Bir sözcüğün olumsuzu, onun zıt anlamlısı değildir.
• Gelmek sözcüğünün zıttı gitmek iken, olumsuzu gelmemektir.

Yakın Anlamlı Sözcükler

• Cümledeki kullanımlarına göre kimi zaman aynı anlamı karşılayan fakat eş anlamlı gibi birebir aynı anlama gelmeyen sözcüklerdir.
• Örneğin ilerlerken - yürürken, çabalamak - çalışmak

Nicel ve Nitel Anlamlı Sözcükler

• Ölçülebilir değer ifade eden sözcükler nicel, ölçülemeyen değerler ifade eden sözcükler niteldir.
• Örneğin, “acı” nitel, "üst rafa koydum" nicel

Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler

• Anlam kapsamı geniş olan sözcüklere genel, dar olanlara özel anlamlı sözcükler denir.
• Canlı → bitki → çiçek → gül → kırmızı gül (genelden özele sıralama)
• Harf → kelime → cümle → paragraf → metin (özelden genele sıralama)

Sözcük Anlamıyla İlgili Kavramlar

• Ad Aktarması (Mecazımürsel): Benzetme amacı olmadan bir sözcüğün başka bir sözcük yerine kullanılmasıdır.
• "Hatay geleceği için endişeleniyor" cümlesinde Hatay kelimesi Hatay'daki halk anlamında kullanılmıştır.
• Deyim Aktarması: Benzetme amacı güdülerek varlık veya kavramlar arasında ilişki kurulmasıdır; ilişki kurulan bir unsura ait özellik, diğerine aktarılır.
• Örneğin Yılan ifadesi, doğadan insana aktarımdır.
• Benzetme: Anlam ilişkisi kurularak zayıf olan bir şeyin, güçlü olana benzetilmesidir. Harput Kalesi bir şahin gibi tepeden izliyor şehrimizi (Harput Kalesi, şahine benzetilmiştir.)
• Duyu Aktarımı: Bir duyu organıyla algılanabilen kavramın, başka bir duyu organına aktarılmasıdır.
• Yumuşak bir bakışı vardı ifadesindeki yumuşak kelimesi dokunma duyusu ile alakalıdır.

Diğer Söz Sanatları

• Dolaylama: Tek sözcükle ifade edilebilecek kavramın birden fazla sözcükle anlatılmasıdır.
• Yedi tepeli şehir (İstanbul), beyaz altın (Pamuk).
• Güzel Adlandırma: Olumsuz çağrışımlar uyandıran durumların daha hoş şekilde ifade edilmesidir.
• İşitme engelli (sağır), ölüm meleği (Azrail).
• Yansıma Sözcükler: Doğadaki seslerin taklit edilmesiyle oluşturulan sözcüklerdir. Gıcırdamak, şırıl şırıl.

Söz Öbekleri

• Söz öbekleri; deyimler, atasözleri, ikilemeler gibi kalıplaşmış ya da tamlama kuran söz gruplarıdır.
• Söz öbeklerinin cümleye ve anlama kattığı anlam üzerinde durulur.

Kalıplaşmış Söz Öbekleri - Deyimler

• Anlatımı güçlendiren, en az iki sözcükten oluşan, mecazlı ve kalıplaşmış söz öbekleridir.
• Deyimler çoğunlukla mecaz anlamlıdır, ancak gerçek anlamlı deyimler de bulunur ve genellikle "-mek/-mak" mastar ekiyle biterler.
• Deyimler kişiye veya zamana göre çekimlenebilir.

Atasözleri

• Uzun gözlem ve deneyimler sonucu söylenmiş, genellikle mecaz anlam taşıyan, söyleyeni belirsiz, kalıplaşmış söz öbekleridir.
• Deyimlerden daha geniş bir anlam özelliğine sahiptir.
• Duvarı nem, insanı gam yıkar.

İkilemeler

• Anlamı pekiştirmek, güzelleştirmek çeşitli anlam ilgileri kurmak için oluşturulan söz öbekleridir.
• Eş, yakın, zıt anlamlı sözcükler, aynı sözcükler, yansıma sözcükler, biri anlamlı diğeri anlamsız sözcükler bir araya getirilerek oluşturulur
• kapı mapı, başa baş, elden ele, akın akın, allak bullak, soy sop.
• İkilemeleri oluşturan kelimeler her zaman ayrı yazılır.

Özdeyişler

• Bir düşünceyi kısa ve özlü bir şekilde anlatan, söyleyeni belli olan ders çıkarıcı sözlerdir.
• Aşk, öyle engin bir denizdir ki ne başlangıcı ne de sonu vardır Mevlana Eğri cetvelden doğru çizgi çıkmaz Hz. Ali

Kalıplaşmamış Söz Öbekleri

• Edatlar, bağlaçlar, tamlamalar ve fiilimsilerle kurulan, çoğunlukla mecaz anlam taşıyan söz gruplarıdır.
• O sokağı kalemine taşımış olan nadir yazarlardandı.

Cümleye Sözcük/Söz Öbeği Yerleştirme

• Boş bırakılan yerlere uygun ifadeyi yerletirme esnasında dil bilgisi kurallarına dikkat edilmelidir.
• Yazar, "Kayıp Kitaplar Kitabı" adlı yapıtında tarih boyunca yakılmış, kaybedilmiş bitirilmeden bırakılmış ya da yazarının ölümüyle yarım kalmış asla sahip olamayacağımız kitapları ortaya çıkarıp tanıtmaya çalışıyor.
• Genç şairler şiirin kendileriyle başladığını sanırlar, yaşlı şairlerse kendileriyle bittiğini.

Cümlede Anlam

• Cümlede Anlatım: Cümlelerin farklı şekillerde ifade edilme biçimleri öznel, nesnel anlatım, doğrudan, dolaylı şekilde olabilir.

Öznel Anlatım

• Doğruluğu ve yanlışlığı kişisel görüşlere bağlı olan ifadelerdir.

Nesnel Anlatım

• Doğruluğu veya yanlışlığı kanıtlanabilen, kişisel yorum içermeyen ifadelerdir.

Doğrudan Anlatım

• Başkasına ait sözlerin hiç değiştirilmeden aktarılmasıdır.

Dolaylı Anlatım

• Başkasına ait sözlerin anlamı korunarak değiştirilerek aktarılmasıdır.

Üslup (Biçem)

• Sanat eserinin kendine özgü anlatım şekli, yazarın dil ve sözcük seçimini ifade eder.

İçerik (Konu)

• Sanat eserinin neyi anlattığı, konusunu ifade eder.

Cümleler Arası Anlam İlişkileri

• Neden-Sonuç Cümleleri: Bir olayın hangi nedenle gerçekleştiğini belirtir.
• Giderek artan nüfus ve çevre sorunlarından dolayı dünya kaynaklarının bir kısmı yok oldu.
• Amaç-Sonuç Cümleleri: Gerçekleştirilmek istenen bir hedefi ifade eden cümlelerdir.
• Annem bir nebze de olsa mutlu olsun diye bu seyahate çıktım.
• Koşul Cümleleri: Bir eylemin gerçekleşmesini bir koşula bağlayan cümlelerdir. Bu ayki faturaları ödersen ben de dershane taksidini öderim.
• Karşılaştırma: İki şey arasındaki benzerlik veya farklılıkları belirtir.
• Fuzuli de en az Baki kadar iyi bir 16. yy. şairidir. Solunum yolu rahatsızlıkları, maden işçilerinde diğer işçilere göre daha çok görülmektedir.
• Karakteristik Özellikleri: Amaç-sonuçta amaca yönelik hareket söz konusudur, durumun gerçekleşip gerçekleşmeyeceği kesin değildir.

Eş, Yakın, Çelişen Cümleler

• Eş Anlamlı Cümleler: Aynı anlamı ifade eden cümlelerdir. Gideceği limanı bilmeyen gemi, hiçbir yere varamaz. Hedefi olmayan kişi başarılı olamaz.
• Yakın Anlamlı Cümleler: Farklı sözcük ve yapılarla aynı düşünceyi anlatan cümlelerdir. Şair farklı sözcükler kullanan değil, aynı sözcükleri farklı kullanabilendir.
• Çelişen Cümleler: Aynı konuda zıt düşünceleri ifade eden cümlelerdir. Teknolojik gelişmeler, çocuk eğitiminde olumlu sonuçlar doğurmaktadır. Tablet ve telefon kullanımı, çocukların eğitim hayatını olumsuz yönde etkilemektedir.

Cümlede Duygular ve Kavramlar

• Özlem: Bir kişiye veya nesneye duyulan arzusunu dile getirmedir.
• Benim o narin kardeşim burnumda tütüyor.
• Pişmanlık: Yapılan veya yapılmayan bir davranıştan duyulan üzüntüdür.
• Keşke o akşam sizinle yola çıkmasaydım.
• Yakınma: Bir durumdan şikayet etmedir.
• İnsanlar olarak diğer canlılara saygılı olmayı bir türlü öğrenemedik. Ön Yargı: Bir kişiye veya duruma dair önceden edinilmiş olumlu veya olumsuz düşüncedir.

Diğer Duygu ve Kavramlar

• Kanıksama: Bir duruma alışma, etkilenmeme durumudur.
• Dedikodular beni etkilemiyor, açıkçası alıştım artık bunlara.
• Sitem: Birine karşı duyulan kırgınlığın ifade edilmesidir.
• Mezuniyetinize bizi çağırma zahmetinde bulunmamışsınız.
• Eleştiri: Sanat veya eserin olumlu ya da olumsuz yanlarını değerlendirmedir.
• Picasso bu resmini eşsiz renklerle taçlandırmış.
• Sezgi: Bir olayın gerçekleşeceğine dair içten gelen hisdir.
• Onun başarılı olacağını hissetmiştim.

Diğer Kavramlar

• Tanımlama: Bir kavramın ne olduğunu belirtmedir.
• Zamir, ismin yerini tutan sözcük ya da eklerdir. Beğenme: Bir şeyi iyi veya güzel bulmaktır.
• Uzungöl, eşsiz manzarasıyla bizleri büyüledi.
• Onaylama: Bir işi doğru bulmaktır.
• Öğrencilerine “Cennetin Çocukları” filmini izletmen çok isabetli bir davranış olmuş.

Cümle Oluşturma ve Birleştirme

• Cümle Oluşturma: Karışık haldeki sözcükleri anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde sıralama etkinliğidir.
• İki Cümlenin Birleştirilmesi: İki ayrı cümleyi anlamca doğru ve eksiksiz bir şekilde tek bir cümleye dönüştürme alıştırmasıdır. Dünya'ya 66 milyon yıl önce çarpan ve dinozorlar da dâhil canlıların %75'inin yok olmasına neden olan gök taşının, neden bu kadar ağır ve yıkıcı sonuçlara yol açtığı konusunda yeni bulgular elde edildi.

Paragrafta Yapı ve Anlam

• Giriş Cümlesi: Paragrafın konusunu tanıtan ilk cümlesidir.
• İspanya'daki mimari üslubun kökeni, farklı kültürlere dayanmaktadır.
• Sonuç Cümlesi: Paragrafın ana fikrini özetleyen, sonucu bağlayan cümlesidir Özetle kalp, hayatın ve canlılığın kaynağı olarak görülmüş; muhtemelen bu nedenle de ruhun kalbe yerleştiğine inanılmıştır.
• Gelişme Cümleleri: Konuyu açıklayan, örnekleyen ve detaylandıran cümlelerdir.
• Paragrafta Akışı Bozan Cümle: Konu bütünlüğünü zedeleyen, konu dışına çıkan cümledir.

Paragrafta Anlam ve Düşünce

• Paragraf Oluşturma Sıralı cümleleri anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde düzenleme.
• Paragrafı İkiye Bölme: Aynı konunun farklı yönlerini ele alan paragrafları ayırma.
• Paragrafta Konu: Paragrafın ne hakkında olduğunu belirtir.

Paragrafta Ana Düşünce (Ana Fikir)

• Paragrafın yazarın vermeyi amaçladığı temel mesaj veya yazının özüdür. Çocuklarımıza yabancı dil eğitiminden önce ana dil eğitimi vermeliyiz.

Paragrafta Yardımcı Düşünce

• Ana düşünceyi destekleyen, açıklayan ayrıntılı bilgilerdir.
• Paragrafta bir tane ana düşünce varken birden fazla yardımcı düşünce bulunabilir.

Soruya Karşılık Yazılan Paragraf

• Paragrafın hangi soruya cevap olabileceğini belirleme.

Anlatım Biçimleri

• Açıklayıcı Anlatım (Açıklama): Bir konuyu bilgi vererek açıklama yöntemidir. Nasreddin Hoca, Türk dünyasında müşterek bir fıkra tipi, komşu ülkelerle edebî ve sosyal ilişkilerde bir mizah köprüsüdür.
• Öyküleyici Anlatım (Öyküleme): Olayları anlatarak okuyucuyu olay içinde yaşatma yöntemidir.
• Tartışmacı Anlatım (Tartışma): Bir düşünceyi savunurken karşıt görüşleri çürütme yöntemidir.
• Betimleyici Anlatım (Betimleme): Varlıkların özelliklerini canlı bir şekilde anlatma yöntemidir..

Düşünceyi Geliştirme Yolları

• Tanımlama: Bir kavramın belirgin özellikleriyle tanıtılmasıdır.
• "Dil insanlar arasında anlaşmayı sağlayan doğal bir araçtır.”
• Karşılaştırma: İki varlık veya kavram arasındaki benzerlik veya karşıtlıkları belirtmedir. Şinasi'nin "kolay anlaşılmaktan başka bir kaygı taşımayan, Türkçe fakat cansız dili, Ziya Paşa ve Namık Kemal'de daha canlı fakat daha az Türkçedir.
• Örnekleme: Düşünceyi somut örneklerle desteklemedir. Akropol böyledir. Ayasofya böyledir.
• Kişileştirme: İnsan dışı varlıklara insan özelliklerini atfetmedir.
• Benzetme: Bir şeyi başka bir şeye benzetmektir.
• Tanık Gösterme (Alıntı Yapma): Düşünceyi desteklemek için, konusunda otorite olan kişilerin sözlerinden alıntı yapmaktır.
• Sayısal Verilerden Yararlanma: İstatistiksel bilgiler kullanarak düşünceyi güçlendirmedir.

Sözcük Türleri (İsim Soylu Sözcükler)

İsimler (Adlar): Canlı ve cansız varlıkları, kavramları, duyguları bildiren sözcüklerdir.

• Varlıklara Verilişine Göre Adlar: Özel ve cins ad olmak üzere ikiye ayrılır.
• Özel Adlar: Tek ve benzersiz olanları ifade eder (Örn: Hasan, Türk).
• Cins Adlar: Aynı türden varlıkları ifade eder (Örn: silgi, bardak).

Varlıkların Oluşuna Göre Adlar

• Somut Adlar: Duyu organlarıyla algılanabilen varlıkları ifade eder (Örn: ses, ışık).
• Soyut Adlar: Duyu organlarıyla algılanamayan kavramları ifade eder (Örn: aşk, sevgi).
• Varlıkların sayılarına göre adlar: Tekil ad, Çoğul Ad ve Topluluk Adı

Sözcükte Yapı ve İsim Tamlamaları

• • Tekil Adlar: Çoğul eki almamış tekil isimlerdir (Örn: kitap, çiçek)
• Çoğul Adlar: Çoğul eki almış isimlerdir (Örn: kitaplar, çiçekler).
• Topluluk Adı: Çok sayıda varlığı ifade eden tekil adlardır (Örn: ordu, takım).
• Ad (İsim) Tamlamaları: İki veya daha fazla ismin bir araya gelerek oluşturduğu söz öbekleridir. Tamlayan ve tamlanan unsurlarından oluşur.
• Belirtili Ad Tamlaması: Her iki unsurun da ek aldığı tamlamadır (Örn: şehrin caddeleri).
• Belirtisiz Ad Tamlaması: Sadece tamlananın ek aldığı tamlamadır (Örn: gazete sayfası).
• Zincirleme Ad Tamlaması: Birden fazla isim tamlamasının iç içe geçtiği yapıdır (Örn: araba koltuğunun lekesi).
• Sıfatlar (Ön Adlar): İsimleri niteleyen veya belirten sözcüklerdir ve ad soylu sözcüklerdir.
• Güzel teklif, kıvrımlı yol

Sıfatlar ve Çeşitleri

• Niteleme Sıfatları: İsimleri nitelik, durum, renk gibi yönlerden belirtir.
• Yırtık pırtık elbiseleriyle
• Belirtme Sıfatları: İsimleri işaret, sayı, belirsizlik veya soru yoluyla belirtir.
• Sayı Sıfatları: İsimlerin sayılarını belirtir ve dört gruba ayrılır Asıl sayı sıfatları: otuz bir gün.
• Üleştirme sayı sıfatları: dörder elma.
• Soru sıfatları: Nasıl bir gün.

Diğer Sıfat Türleri ve Pekiştirmeler

• Belirsizlik Sıfatları: Kesin olmayan miktarları belirtir. Mutlaka bir gün sizi görmeye geleceğim.
• Ünvan Sıfatları: Kişinin unvanını veya rütbesini belirtir. Öğretmen İlber
• -Sıfatlarda Küçültme: eklerle (cak, cek, cık, cik) yapılır.
• minicik eller.
• Sıfatlarda Pekiştirme: Anlamı güçlendirme amacıyla yapılan işlemlerdir ve farklı şekillerde yapılabilmekte, sımsıcak çay veya sapasağlam.

Zamirler

• Zamirler, isimlerin yerine kullanılan ve onların yerini tutan, isimlerin alabildiği çekim eklerini alabilen sözcüklerdir veya eklerdir. Ayşe ve Melike tiyatro kulübüne üye oldular. (Onlar)
• Kişi (Şahıs) Zamirleri: İnsan isimlerinin yerini tutan zamirlerdir O bizim evde kalıyor, sen de onlarda kal.
• İşaret Zamirleri: Varlıkların yerini işaret yoluyla belli eden zamirlerdir Tablet çalışmıyor ki. Bu çalışmıyor ki.
• Belgisiz Zamirler: İsimlerin yerini belirsiz bir şekilde tutan zamirlerdir.
• Birçoğu bunu inkâr etmişti, birkaçı da kabul etmişti.

Ek Halindeki Zamirler

• Soru Zamirleri: İsimlerin yerini soru yoluyla tutan zamirlerdir. Geçen yıl kaçınız ödül kazandı?
• İlgi Zamiri: İsim tamlamalarında tamlananın yerini tutan ektir.
• Dağın yamaçları da tepeninki kadar serindir. (tepenin yamaçları)
• İyelik Zamiri: Bir varlığın kime ait olduğunu bildiren ektir.

Belirteçler(Zarflar) ve Çeşitleri

Zarflar (Belirteçler): Fiilleri, sıfatları, fiilimsileri veya kendi türündeki sözcükleri etkileyerek anlamlarını belirginleştiren sözcüklerdir. Kışın bu kahvehanede toplanırdık.

• Durum Zarfları: Fiillerin nasıl yapıldığını ifade eder. Annesinin kucağına koşarak geldi.
• Zaman Zarfları: Eylemin ne zaman yapıldığını ifade eder. Akşam size uğrayacağım, bilginiz olsun.
• Miktar (Azlık-Çokluk) Zarfları: Miktarı ifade eder.

Diğer Zarflar ve Uyarilar

• Yer-Yön Zarfları: Eylemin yerini veya yönünü belirtir. Hızlı adımlarla merdivenlerden yukarı çıktı.
• Soru Zarfları: Soru yoluyla fiilleri belirtir ve durum zarfı olarak kullanılır

Edatlar ve Bağlaçlar

• Edatlar (İlgeçler): Tek başına anlamı olmayıp sözcükler arasında anlam ilgisi kuran kelimelerdir. Elli kadar kasayı tek başına taşıdı.

• Bağlaçlar: Sözcükleri, öbekleri veya cümleleri birbirine bağlayan sözcüklerdir. Düzenli ve geniş bir salona aldılar bizi.

Ünlemler

• Duyguları veya seslenmeleri ifade eden söz veya sözcüklerdir. Hey! Buraya baksana!
• "aa, ee, oo, ah, ey, of, uf, ah, ha, be, hah, hay, hey, vah, vay, pöh, püf, hop, tuh, tüh, yuh, yuha, aman, hişt, ayol, yahu, haydi, eyvah, bravo, aferin, yazık, hoppala, sakın, dur, dikkat vb."

Fiiller

• Fiiller (Eylemler): Varlıkların hareketlerini, işlerini, durumlarını bildiren sözcüklerdir.

Anlamlarına Göre Fiiller

• Kılış (İş) Fiilleri: Nesne alabilen, bir işi ifade eden fiillerdir.
• Durum Fiilleri: Öznenin içinde bulunduğu durumu ifade eder, nesne almaz
• Oluş Fiilleri: Zamanla kendiliğinden olan değişiklikleri ifade eder, irade dışıdır.

Kip Ekleri

~Fiillere zaman anlamı katan: _ Haber (bildirme KipLeri: Görülen Geçmiş Zaman, Şimdiki Zaman gibi fiilin çekimlendiği zamanı belirtir. _ Dilek(Tasarlama Kipi: Fille gereklilik, dilek, şart, istek veya emir anlamları katar.

Şahıs (Kişi) Ekleri

~Çekimli fiillerde bir işin, bir oluşun, durumun kim ya da kimler tarafından gerçekleştirildiğini ifade eden eklere kişi ekleri (şahıs ekleri ) denir.

• Türkçede kişiler tekil ve çoğul olmak üzere iki ana başlıkta incelenir.

Önemli Notlar

Olumsuzluk ekinin olumsuzluk eki (-ma/-me) ekini de alan fiillerde görülür