68o7iu5yt4r3e

Selle as Basiese Eenhede van Lewe

• Selle is die fundamentele strukturele en funksionele eenhede van alle lewende organismes.
• Hulle is die kleinste eenhede van lewe, noodsaaklik vir die samestelling en werking van organismes.

Tipes Selle

• Organismes word verdeel in eukariotiese en prokariotiese selle, gebaseer op sellulêre struktuur.

Eukariotiese Selle

• Selle met 'n gedefinieerde kern omring deur 'n membraan.
• Voorbeelde sluit plant- en dierselle in.
• Bevat organelle soos 'n kern, mitochondria en vakuole.

Prokariatiese Selle

• Selle sonder 'n membraan omringde kern.
• Hul genetiese materiaal is nie deur 'n membraan omring nie.
• Voorbeelde is bakterieë.

Algemene Selstrukture

• Alle selle deel sekere strukturele komponente.

Selmembraan

• 'n Selektief deurlaatbare laag wat die sel omring.
• Reguleer die beweging van stowwe in en uit die sel.
• Bestaan uit lipiede en proteïene.

Sitoplasma

• Jellieagtige stof binne die selmembraan.
• Bevat organelle (uitgesluit die kern in eukariotiese selle).
• Bestaan uit sitoplasmasol (water, soute, organiese molekules) en organelle.

Kern (in Eukariotiese Selle)

• Die beheer sentrum van die sel, wat genetiese materiaal (DNA) bevat.
• Reguleer sellulêre aktiwiteite.
• Word omring deur 'n dubbelmembraan, die kernmembraan, met porieë vir materiaaluitruiling.
• Nukleolus is 'n digte area binne die kern waar ribosomale RNA gesintetiseer word.

Gespesialiseerde Selle

• Selle verskil in vorm, grootte en funksie.
• Sluit senuweeselle (oordrag van elektriese seine) en rooibloedselle (suurstofvervoer) in.
• Senuweeselle is lank en vertak, terwyl rooibloedselle bikonkaaf is.

Organelle en Hul Funksies

• Strukture binne selle wat spesifieke funksies uitvoer.

Mitochondria

• Die "kragstasie" van die sel, waar sellulêre respirasie plaasvind en energie uit kos verkry word.
• Omring deur 'n dubbelmembraan, met 'n gevoude binnemembraan (cristae).

Vakuole

• Berg voedingstowwe, afvalprodukte en ander stowwe.
• Help om turgordruk in plantselle te handhaaf.
• Membraangebinde sakke binne die sitoplasma, verskil in grootte en getal.

Sleutelterme en Konsepte

• Sitoplasma: Die inhoud binne die selmembraan (uitgesluit die kern in eukariotiese selle).
• Mikroskoop: Instrument om mikroskopiese selle te sien.
• Mikroskopies: Te klein om met die blote oog te sien.
• Organel: Gespesialiseerde selstrukture met spesifieke funksies.
• Sellulêre Respirasie: Proses waar selle glukose en suurstof omskakel in energie, koolstofdioksied en water.
• DNA (Deoksiribonukleïensuur): Molekule wat genetiese inligting bevat.
• Selektiewe Deurlaatbaarheid: Selmembraan se vermoë om sekere stowwe deur te laat.

Variasies in DNA en Oorerflikheid

• Oorerflike Eienskappe: Kenmerke word van ouers na nageslag oorgedra deur DNA.
• Variasie: Verskille in DNA-volgordes lei tot diversiteit.

Studie van Selle

• Sitologie: Die wetenskaplike studie van selle.
• Protoplasma: Die lewende inhoud van 'n sel, insluitend sitoplasma en kern.

Verskille tussen Plantselle en Dierselle

• Plantselle en dierselle het verskillende rolle en funksies in die natuur.

Selwand

• Plantselle het 'n selwand vir ondersteuning en beskerming, terwyl dierselle nie.
• Die selwand beskerm teen skade, bied strukturele integriteit en reguleer stofbeweging.
• Plantselwande bestaan uit sellulose, terwyl bakteriese selwande peptidoglikaan en swamselwande chitien bevat.

Chloroplaste

• Plantselle bevat chloroplaste vir fotosintese, dierselle nie.
• Chloroplaste bevat tylakoïede (ligafhanklike reaksies) en stroma (Calvinsiklus).
• Chlorofil absorbeer ligenergie vir fotosintese.

Vakuole

• Plantselle het groot vakuole vir berging, ondersteuning en detoksifikasie.
• Vakuole stoor voedingstowwe en help om turgordruk te handhaaf.
• Dierselle het klein, tydelike vakuole.

Addisionele Verskille

• Plantselle het 'n vaste vorm, dierselle 'n onreëlmatige vorm.
• Plantselle het oor die algemeen nie sentriole nie, wat belangrik is vir seldeling in dierselle.
• Plantselle het plasmodesmata vir kommunikasie, dierselle nie.
• Plantselle het selde lisosome, terwyl dierselle wel het.
• Beide plantselle en dierselle het peroksisome, maar plantselle is ook betrokke by die glioksilaat siklus.
• Plantselle berg energie as stysel, dierselle as glikogeen.

Selle in Weefsels, Organe en Stelsels

• Selle word onder 'n mikroskoop waargeneem word.
• Moderne elektronmikroskope gebruik elektrone vir hoë vergroting.

Tipes Mikroskope

• Lig Mikroskope: Gebruik sigbare lig en lense om monsters te vergroot, geskik vir lewende selle.
• Elektron Mikroskope: Gebruik elektronstrale vir hoër vergroting, geskik vir die ultrastruktuur van selle.

Onderdele van 'n Lig Mikroskoop

• Okulêre lens (vergroting van 10x)
• Objektiewe lense (verskillende vergroting)
• Tafel (waar die skyfie geplaas word)
• Ligbron, growwe en fyn fokus knoppies, diafragma.

Mikroskoop Veiligheidsmaatreëls

• Dra die mikroskoop versigtig.
• Plaas dit op 'n stabiele oppervlak.
• Maak die lense schoon met lenspapier.
• Hanteer skyfies en dekglasies korrek.
• Fokus glad en bêre die mikroskoop met die laagste objektieflens in plek.

Voorbereiding van Monsters vir Mikroskopiese Waarneming

• Monsters moet behoorlik voorberei word.
• Natberg: Vir lewende organismes en watermonsters.
• Droëberg: Vir hare, vere, stuifmeel.
• Smeer: Vir bloed of ander liggaamsvloeistowwe.
• Kleuring: Om kontraste te verhoog (bv. jodiumoplossing, metileenblou).

Differensiasie van Selle in Weefsels, Organe en Stelsels

• Selle verskil in vorm, grootte en funksie.
• Differensiasie: Selle spesialiseer om spesifieke funksies te verrig.

Voorbeelde van Gespesialiseerde Selle

• Epiteelselle (oppervlaktes bedek)
• Spierselle (beweging)
• Senuweeselle (elektriese seine)
• Rooibloedselle (vervoer van suurstof en koolstofdioksied).

Stamselle

• Ongespesialiseerde selle wat kan verdeel en differensieer.
• Embrioniese Stamselle: Kan enige seltipe word.
• Volwasse Stamselle: Beperkte differensiasiepotensiaal.

Mikroskopiese vs. Makroskopiese Organismes

• Eensellige Organismes: Bestaan uit een sel (bv. bakterieë, amoebas).
• Meersellige Organismes: Bestaan uit baie selle wat saamwerk (bv. plante, diere).

Organisasie van Selle in Meersellige Organismes

• Selle word georganiseer in weefsels, organe en stelsels.
• Hiërargie: Selle → Weefsels → Organe → Orgaanstelsels → Organisme.

Voorbeeld: Die Spysverteringstelsel

• Selle: Epiteelselle, spierselle.
• Weefsels: Epiteelweefsel, spierweefsel.
• Organe: Mond, esofagus, maag, ingewande, lewer, pankreas.
• Stelsel: Spysverteringstelsel.

Praktiese Aktiwiteit: Waarneming van Selle

• Berei die mikroskoop en skyfie voor.
• Waarneem die monster op die regte manier.
• Teken en merk waarnemings.

Die Spysverteringstelsel

• Die spysverteringstelsel breek kos af in klein deeltjies wat geabsorbeer kan word.

Komponente van die Spysverteringstelsel

• Mond en Slukderm: Kos word gekou en met speeksel gemeng, en dan deur die slukderm na die maag vervoer.
• Maag: Kos word verder verteer deur maagsappe en ensieme.
• Dunderm: Die meeste vertering en voedingstofabsorpsie vind plaas.
• Dikderm (Kolon): Water en soute word geabsorbeer, en oorblywende stowwe word in ontlasting gekompakteer.
• Rektum en Anus: Ontlasting word gestoor en dan uitgeskei.

Hoofprosesse in die Spysverteringstelsel

• Ingestie: Die inneem van voedsel.
• Vertering: Die afbreek van kos.
• Absorpsie: Voedingstowwe word in die bloedstroom geabsorbeer.
• Egestie: Die verwydering van onverteerde deeltjies.

Gesondheidskwessies Betrokke by die Spysverteringstelsel

• Maagseer: Oop sere in die spysverteringskanaal.
• Anorexia Nervosa: 'n Eetversteuring wat lei tot ernstige voedselbeperking.
• Diarree: Gereelde waterige stoelgange.
• Lewersirrose: Littekenweefsel vervang gesonde lewerweefsel.

Die Bloedstelsel

• Die bloedstelsel vervoer bloed deur die liggaam vir die lewering van suurstof en voedingstowwe.

Komponente van die Bloedstelsel

• Hart: Pomp bloed deur die liggaam.
• Bloedvate:
  • Are: Dra suurstofryke bloed weg van die hart.
  • Kapillêre: Laat die uitruiling van stowwe tussen bloed en weefsels toe.
  • Vene: Dra suurstofarm bloed terug na die hart.
• Bloed: Bestaan uit plasma, rooibloedselle, witbloedselle en bloedplaatjies.

Hoofprosesse in die Bloedstelsel

• Pulmonêre Sirkulasie: Bloed sirkuleer tussen die hart en die longe om suurstof op te neem en koolstofdioksied vry te laat.
• Sistemiese Sirkulasie: Bloed sirkuleer van die hart na die res van die liggaam om suurstof en voedingstowwe te lewer.

Gesondheidskwessies Betrokke by die Bloedstelsel

• Hoë Bloeddruk (Hipertensie): Hoë druk teen die slagaarwande.
• Hartaanvalle (Miokardiale Infarksie): Bloedklont blokkeer die koronêre arteries.
• Beroertes: Bloedtoevoer na die brein word onderbreek.

Die Asemhalingstelsel

• Die asemhalingstelsel ruil gasse uit tussen die liggaam en die omgewing.

Komponente van die Asemhalingstelsel

• Mond en Neus: Lug kom die liggaam binne.
• Farinks: Dien as 'n gang vir lug en voedsel.
• Tragea (Lugpyp): Vervoer lug na die bronchi.
• Bronchi: Lei na die longe en verdeel in bronchioli.
• Longe: Bevat alveoli waar gaswisseling plaasvind.
• Alveoli: Klein lugsakke omring deur kapillêres.
• Diafragma: Spier wat asemhaling help.

Hoofprosesse in die Asemhalingstelsel

• Asemhaling (Ventilasie):
  • Inaseming (Inspirasie): Lug word ingetrek.
  • Uitaseming (Eksiprasie): Lug word uitgedruk.
• Gaswisseling: Suurstof word opgeneem en koolstofdioksied word vrygelaat.
• Sellulêre Respirasie: Suurstof word gebruik om glukose in energie om te sit.

Gesondheidskwessies Betrokke by die Asemhalingstelsel

• Asma: Inflammasie en vernouing van die lugweë.
• Longkanker: Kwaadaardige siekte wat dikwels deur rook veroorsaak word.
• Bronchitis: Ontsteking van die bronchiale buise.
• Longontsteking: Infeksie wat die lugsakkies in die longe ontsteek.
• Tuberkulose (TB): Aansteeklike siekte wat deur bakterieë veroorsaak word.

Die Spierstelsel

• Die spierstelsel maak liggaamsbeweging moontlik en ondersteun die struktuur daarvan.

Woordeskat

• Bros: Maklik breekbaar.
• Kraakbeen: Stewige, buigsame bindweefsel.
• Kollageen: Proteïen wat struktuur en sterkte aan bindweefsels verskaf.
• Kontrakteer: Om korter of kleiner te word.
• Fraktuur: 'n Breuk in 'n been.
• Raamstruktuur: Die skeletraamwerk van die liggaam.
• Gewrig: Die plek waar twee bene ontmoet.
• Ligament: Band van weefsel wat bene by 'n gewrig verbind.
• Mineraalsoute: Anorganiese stowwe wat bydra tot beensterkte.
• Spier: Weefsel wat kan saamtrek om beweging te produseer.
• Senings: Sterk koorde wat spiere aan bene verbind.

Komponente van die Spierstelsel

• Spiere: Verantwoordelik vir beweging.
• Bene: Verskaf ondersteuning en beskerm organe.
• Kraakbeen: Buigsaam en ondersteun gewrigte.
• Senings: Verbind spiere aan bene.
• Ligamente: Verbind bene by gewrigte.

Hoofprosesse in die Spierstelsel

• Beweging: Verandering in posisie of grootte van 'n liggaamsdeel.
• Lokomotie: Vermoë om die hele liggaam te beweeg.

Gesondheidskwessies Betrokke by die Spierstelsel

• Ragitis: Veroorsaak deur tekort aan vitamien D, kalsium of fosfaat.
• Artritis: Ontsteking en pyn in gewrigte.
• Osteoporose: Bros en brose bene.

Die Uitskeidingstelsel

• Die uitskeidingstelsel verwyder metaboliese afvalprodukte uit die liggaam.

Komponente van die Uitskeidingstelsel

• Niere: Filtreer bloed en produseer urine.
• Ureters: Vervoer urine van die niere na die blaas.
• Blaas: Stoor urine.
• Uretra: Vervoer urine van die blaas na die buitekant van die liggaam.

Hoofprosesse in die Uitskeidingstelsel

• Filtrasie: Bloed word gefiltreer in die niere.
• Herabsorpsie: Essensiële stowwe word terug in die bloed geabsorbeer.
• Sekresie: Bykomende afvalprodukte word uitgeskei.
• Uitskeiding: Urine word uitgeskei.

Gesondheidskwessies Betrokke by die Uitskeidingstelsel

• Nierfalen: Niere verloor hul vermoë om bloed te filtreer.
• Nierstene: Harde afsettings wat in die niere vorm.
• Blaasinfeksies (Sistitis): Infeksies in die blaas.
• Glomerulonefritis: Ontsteking van die glomeruli in die niere.
• Polisistiese Niersiekte (PKD): Genetiese afwyking gekenmerk deur siste in die niere.

Die Senuweestelsel

• Die senuweestelsel koördineer liggaamsaksies en sensoriese inligting.

Komponente van die Senuweestelsel

• Senuwees: Dra boodskappe na en van die brein.
• Brein: Sentrale orgaan wat verskeie funksies beheer.
• Rugmurg: Dra seine tussen die brein en die res van die liggaam.
• Sensoriese Organe: Versamel inligting uit die omgewing.

Hoofprosesse in die Senuweestelsel

• Stuur en ontvang impulse
• Regulering van Liggaamstemperatuur

Gesondheidskwessies Betrokke by die Senuweestelsel

• Trauma en Beserings aan Brein en Rugmurg: Kan verlamming veroorsaak.
• Beroerte: Bloedvloei na die brein word onderbreek.
• Degeneratiewe Afwykings: Siektes soos Alzheimersiekte en Parkinsonsiekte.
• Geestesgesondheidsprobleme: Toestande soos depressie en angs.
• Sensoriese Orgaan Probleme: Doofheid, blindheid en kortsigtigheid.
• Effekte van Dwelms en Alkohol op die Brein: Kan kognitiewe funksie benadeel.

Die Voortplantingstelsel

• Die voortplantingstelsel produseer geslagselle en verseker die voortbestaan van die spesie.

Komponente van die Voortplantingstelsel

• Vroulike Voortplantingstelsel:
  • Ovariums: Produseer eierselle en hormone.
  • Uterus: Waar 'n bevrugte eier ontwikkel.
  • Fallopiese Buise: Vervoer eierselle en waar bevrugting plaasvind.
  • Vagina: Ontvang sperms en dien as geboortekanaal.
• Manlike Voortplantingstelsel:
  • Testes: Produseer spermselle en testosteroon.
  • Skrotum: Huisves die testes en reguleer temperatuur.
  • Penis: Gebruik vir urinering en seksuele omgang.
  • Epididimis: Waar sperms volwasse word.
  • Vas Deferens: Vervoer sperms.
  • Uretra: Dra urine en semen.

Hoofprosesse in die Voortplantingstelsel

• Ovulasie: Vrystelling van 'n eiersel.
• Bevrugting: Samesmelting van spermsel en eiersel.
• Inplantasie: Bevrugte eier plant in die uterus.
• Menstruasie: Afskeiding van die baarmoedervoering as bevrugting nie plaasvind nie.
• Ejakulasie: Vrystelling van semen.

Gesondheidskwessies Betrokke by die Voortplantingstelsel

• Onvrugbaarheid: Moeilikheid om 'n kind te verwek.
• Foetale Alkohol Sindroom (FAS): Geboortedefekte veroorsaak deur alkoholgebruik tydens swangerskap.
• Seksueel Oordraagbare Siektes (SOS): Infeksies wat deur seksuele kontak oorgedra word.
• Endometriose: Baarmoederweefsel groei buite die baarmoeder.
• Prostaatprobleme: Goedaardige prostaat hiperplasie (BPH) en prostaatkanker.

Doel en Puberteit

Die Doel van Voortplanting

• Voortplanting is noodsaaklik vir die oorlewing van 'n spesie.
• Verseker die oordrag van genetiese materiaal van een generasie na 'n ander.

Wat is die doel van Puberteit?

• Puberteit is die fase waartydens kinders se liggame ontwikkel word tot volwasse liggame wat in staat is tot seksuele voortplanting.
• Om die voortplantingsorgane te ontwikkel, gamete te produseer en sekondêre seksuele kenmerke.

Hoe Begin Puberteit?

• Deur die vrystelling hormone in die bloedstroom van die pituïtêre klier.

Veranderinge in Vroue Tydens Puberteit

• Borsontwikkeling, Groei van Skaam en Okselhare, Menstruasie Liggaamsvorm Verander, Liggaamsgeur en Aknee

Veranderinge in Mans Tydens Puberteit

• Toename in Testikel en Penisgrootte, Groeí van Liggaamshare, Verdiepende Stem, Liggaamsvorm Verander, Liggaamsgeur en Aknee

Hormone en Puberteit

• Die pituïtêre klier speel 'n sleutelrol in die aanvang van puberteit deur hormone vry te stel wat die geslagsorgane stimuleer om geslagshormone te produseer.
  • Oestrogeen: verantwoordelik vir die ontwikkeling van vroulike sekondêre seksuele kenmerke en die regulering van die menstruele siklus.
  • Testosteroon: verantwoordelik vir die ontwikkeling van manlike sekondêre seksuele kenmerke en die produksie van sperms.

Voortplantingsorgane

Die manlike voortplantingstelsel

• sperms, die manlike voortplantingselle, en beskermende vloeistof (semen) te produseer, te onderhou en te vervoer.
  • Testes en Skrotum: Die testes is verantwoordelik vir die produksie van sperms en die hormoon testosteroon. Die skrotum reguleer die temperatuur van die testes
  • Spermdring (Vas Deferens): vervoer volwasse sperms na die uretra vir ejakulasie.
  • Penis: eksmerne manlike geslagsorgaan.
  • Uretra: dra urine van die blaas en semen van die voortplantingstelsel.

Vroulike Voortplantingsorgane

• ova (eierselle) te produseer, bevrugting te fasiliteer en die ontwikkeling van 'n fetus te ondersteun.
  • Vagina: verbind die serviks van die uterus met die eksterne geslagsdele.
  • Uterus: huisvesting en voeding van 'n bevrugte eier.
  • Eierstokke: produseer vroulike geslagshormone (oestrogeen en progesteroon
  • Eileiers (Fallopiese Buise): verbind die eierstokke met die uterus.

Stadiums van Voortplanting

 - Vroulike Voortplantingsiklus: herhalende proses wat die liggaam voorberei vir potensiële swangerskap.
     - Ovulasie: vrystelling van 'n volwasse eier (ovum) uit een van die eierstokke.
      - Menstruasie: die verdikte baarmoedervoering verwyder as die eiersel nie bevrug word nie.
 - Bevrugting: swem sperms deur die serviks, in die uterus, en na die eileiers. Alleenlik word die buitenste membraan penetreer.
      - Vorming en Inplanting van die Embrio
      - Plasenta en Naelstring Ontwikkeling
      - Arbeid en Geboorte
 - Voortplantingsgesondheidsprobleme
     - Onvrugbaarheid, Foetale Alkohol Sindroom; kan leiden tot ernstige geboortedefekte!, Seksueel Oordraagbare Siektes (SOS)

Asemhaling

 - Twee hoofstadiums: inaseming en uitaseming.
      - Inaseming: ribbekas buig na bo en uit, diafragma plat af, gevolglik vergRoot dit die volume en dit se druk verlaag.
      - Uitaseming: presies dit teenoorgestelde.

Luggang

- mond en neus; farinks; larinks; tragea; bronchi; bronchioles.

Gasuitruiling

- Binnewerk in die Longe (Alveoli)
- Vervoer in die Bloed

Asemhalingsmeganisme in Detail

 - Diafragma speel 'n sleutelrol in die respiratoriese stelsel

Gasuitruiling in die Longe

Die longe is noodsaaklike organe vir gasuitruiling, wat hul struktuur aanpas om hierdie funksie te optimaliseer.

• Alveoli en Kapillêres
• Diffusie in die Longe
• gaswisseling: in die alveoli neem suurstof op en koolstofdioksied diffundeer tussen die alveoli en kapillêres*
• Aanpassings vir Doeltreffende Gasuitruiling
• Groot Oppervlakte,Dun Mure, Vogtige Oppervlakke, Ryk Bloedvoorsiening*

Sirkulasie en Respirasie

 - Hart is 'n noodsaaklike orgaan in die sirkulasiestelsel(ritmiese kontraksies!)
      - Suurstofryke Bloed (Linker Atrium/ die hart; linker ventrikel)
      - Bloed Sirkulasie vanaf die Hart na die Res van die Liggaam
           - Vervoer bloed weg van die hart. *ONDER HOë DRUK*
           - Skep verbinding. *Dun en smal*
           - Vervoer bloed terug na die hart *teen 'n lae druk en kleppe*
      -Respirasie Binne die Selle
           - selenergie van selle = mitochondrië
      - Bloed Sirkulasie Terug na die Hart en Longe
           - hartklep
           - Hartklop (Rustende Hartklop / teken van fiksheid)

'n Gesonde Dieet

   -'n Gebalanseerde, gesonde dieet is noodsaaklik vir die instandhouding van behoorlike liggaamsfunksie

###Die Sewe Boustene van 'n Gesonde Dieet - Proteïene, Koolhidrate, Vette en Olie, Vitamiene, Minerale, Vesel (nieverteerbare koolhidrate), Water

• Koolhidrate is die primêre energiebron vir die liggaam, wat in glukose afgebreek word in die spysverteringstelsel

• Pas op vir te veel verwerkte koolhidrate!*

• Gesonde vette kan gevind word in kosse soos olyfolie, canolaolie en sardyne.

• Vitsaamgestelling van sweet verander: Vrugte en groente is die primêre bronne van vitamiene.

• Water: Die menslike liggaam bestaan uit meer as 50% water!

  Test om kosse te toets(kosmolekules)bv styseltoets

• Agh nee man, vermy vet suig kosse* dit veroorsak gesonheidsprobleme, en voorkom chroniese siektes soos diabetes en hartsiektes.

Spysvertering en die Spysverteringskanaal

• Spysvertering is 'n belangrike proses wat die kos wat ons eet omskep! Afbreek in kleindoe deeltiies, wat geabsorbeer en na die liggaamselle vervoer kan word.
  • Meganiese Spysvertering(fisiese afbreek) vs Chemiese Spysvertering
    • Die Spysverteringskanaal: aaneenlopende buis wat van die mond tot by die anus loop en verantwoordelik is vir die vertering en absorpsie van kos. "Mond: Tande is nie heeeltyd reg nie (vergroot spasie tussen tande); ensieme soos amilase breek stysels af"
• Peristalse:* reeks spierkontraksies wat kos deur die spysverteringskanaal beweeg Ensieme in Spysvertering: Spesifieke ensieme rig verskillende tipes voedingstowwe Absorpsie:" Voedingstowwe in BLOED word geabsorbeer en dan vevoe rselle toe"