Psixologiya fanining asoslari

Psixologiya yunoncha "psixe" - jon va "logos" - ta’lim, bilimga aytiladi.

Faoliyat tashqi dunyoga qaratilgan xatti-harakatlar va ichki jarayonlarni o’z ichiga oladi. Ko’p turli faoliyat bor. Bu faoliyatning har biri o’ziga xos xususiyatlarga ega.

Psixologiya fanining metodlari kuzatish, suhbat, anketa, test, tajriba orqali tadqiqotlar o’tkazish.

Instinkt bu tug’ma xususiyat bo’lib, organizmning hayotini saqlab qolishga yordam beradi.

Refleks bu organizmning tashqi yoki ichki ta’sirga javob berishidir.

Sport psixologiyasi xx asrning 50-60 yillarida rivojlandi. Bu soha спортчиларнинг руhiy holatini organish va ularga musobaqa paytida yordam berishni oz ichiga oladi.

Differensionalpsixologiya bu shaxslarning oziga xos xususiyatlarini organish bilan bog’liq.

Dip psixologiyasi XIX asr oxiri xx asr boshlarida vujudga kelgan. Bu soha odamlarning ichki dunyosini o`rganish bilan bog’liq.

O‘zining harakatlari va fikrlarini xuddi tashqaridan kuzatib, tahlil qila olish qobiliyati.

Shartli va shartsiz reflekslar birgalikda tizim hosil qiladi. Shartli reflekslar o‘rganilgan, shartsizlar to‘g‘ma bo‘ladi.

Harakatlarning rivojlanish va boshqarishning ichki rejaga o‘tishi, bu muayyan harakatlarni ichki tasavvur bilan boshqarish va bajarishni nazarda tutadi.

Suhbatdoshning his-tuyg‘ularini tushunish va ularni yaqindan his qilish qobiliyati.

Insonning faol va maqsadga muvofiq harakatlarini ifodalaydi.

Aql, fahm va farosat vositasida turli xil muammolar, masalalar va jumboqlarni echishga qaratilgan faoliyat.

Kishi psixik faoliyatining o‘tish tezligini, harakatlarini, reaksiyalarini belgilovchi to‘g‘ma, biologik va nisbatan o‘zgarmas, barqaror xususiyati.

Odamning o‘ziga va boshqalarga, mehnatga, jamiyatga bo‘lgan munosabatlarini belgilovchi barqaror, bir-biri bilan bog‘liq xususiyatlar majmuasi.

Bola jamiyatdagi turli faoliyatlarning qoidalarini o'zlashtiradi, bu jarayon davomida moddiy foyda ko'zlanmaydi. Masalan, o'yin orqali bola jamiyatdagi rollarni o'zlashtiradi.

Shaxs o'zining ichki holatini va o'ziga xos xususiyatlarini tashqi dunyoda namoyon qiladi. Masalan, o'zining ijodiy ishlarini namoyish qilish.

Boshqa odamlarning his-tuyg'ularini tushunish va ularni o'zlashtirish qobiliyati.

O'z harakatlarini va tajribalarini o'rganish, tahlil qilish va o'zlashtirish qobiliyati.

Mehnatning maqsadi - moddiy yoki ma'naviy ne'matlar yaratish.

Narsa va hodisalarning mohiyati va mazmuniga aloqador materialning eslab qolinishi, esga tushirilishi hamda esda saqlab turilishi bilan bog'liq murakkab faoliyat turi.

Kommunikativ, perseptiv va interaktiv tomonlarni o'z ichiga oladi. Kommunikativ tomon muloqotni yaratish, perseptiv tomon axborotni qabul qilish va interaktiv tomon esa o'zaro ta'sirni o'z ichiga oladi.

Sotsiogenetik yo'nalishda, bola yashayotgan muhitning shaxs shakllanishidagi roli katta ekani ta'kidlanadi. Bola o'z atrofida bo'layotgan narsalarni o'rganib, ularga moslashishni o'rganadi.

O'spirinlikning ikkinchi bosqichi 16 yoshdan 18 yoshgacha davom etadi. Bu davrda yigit qizlar o'zlarini mustaqil his qilishni boshlashadi va jamiyatga o'zlarini ko'rsatishga harakat qiladilar.

Fikrlash - aql, fahm va farosat vositasida turli xil muammolar, masalalar va jumboqlarni echishga qaratilgan faoliyat. Bu jarayonda mantiq va tahlil qo'llaniladi.

Imajitiv faoliyat - bu ijodiy jarayonlarda hayol va fantaziya vositasida hozir bevosita ongda berilmagan narsalarning xususiyatlarini anglash va hayolda tiklashni taqozo etadi. Bu jarayonda tasavvur va ijodiylik muhim rol o'ynaydi.

Agar tashqi faoliyat asosida psixik jarayonlarga o'tish ro'y bergan bo'lsa, bunday jarayonni psixologiyada ichki faoliyat deb ataladi. Masalan, bolaning o'yinchoq bilan o'ynashi tashqi faoliyat, keyinchalik u o'yinchoqni o'z xayollarida tasavvur qilishni o'rganadi - bu ichki faoliyat.

Ixtiyoriy faoliyat - bu o'z xohishiga ko'ra bajarilgan faoliyat. Masalan, kitob o'qish. Ixtiyorsiz faoliyat esa o'z xohishiga ko'ra bajarilmaydigan faoliyat. Masalan, uyqu.

Muloqot, o‘yin, o‘qish, mehnat kabi faoliyatlarni o‘z ichiga oladi. Ular atrof-muhit bilan o‘zaro munosabatlar, bilimlarni o‘zlashtirish va ijtimoiy hayotga hamroh bo‘lish imkonini beradi.

Aqliy faoliyatning perseptiv, mnemik va fikrlash kabi turlari mavjud. Ular atrof-muhit haqidagi ma'lumotlarni qabul qilish, saqlash, qayta ishlash va shu ma'lumotlar asosida yangi xulosalar chiqarish imkonini beradi.

Diqqatning miqdori, kuchi, barqarorligi, bo‘linishi, ko‘chishi, tebranishi va parishonxotirlik kabi xususiyatlari bor. Ular diqqatning ma'lumotlarga qaratilish darajasini, uzoqlikni, xususiyatlarni va boshqalarni ifodalaydi.

Ko‘rish, eshitish, hid bilish, ta’m bilish va teri tuyish kabi sezgilarni o‘z ichiga oladi. Ular atrof-muhit haqidagi ma'lumotlarni qabul qilishga imkon beradi.

Esda olib qolish, esda saqlash, esga tushirish va unitish jarayonlarini o‘z ichiga oladi. Ular ma'lumotlarni qabul qilish, saqlash, olib qolish va yo‘qotishni aks ettiradi.

Diqqatning ixtiyoriy, ixtiyorsiz va ixtiyoriydan keyingi (muvofiqlashgan) turlari mavjud. Ular diqqatni boshqarish usullari va diqqatning manbai bo‘yicha farqlanadi.

Hayolning tasavvur va ijodiy turlari mavjud. Tasavvur hayol olingan ma'lumotlarga asoslangan bo‘lsa, ijodiy hayol yangi, noyob g‘oyalarni yaratishga imkon beradi.

Temperament, xarakter va qobiliyatlar shaxsning individual psixologik xususiyatlarini ifodalaydi. Ular shaxsning harakatlariga, munosabatlariga va faoliyatiga ta'sir etadi.

Aqlda shakllangan g‘oyalarni bevosita tashqi harakatlarda yoki tashqi faoliyatga ko‘chirilishi exteriorization deb yuritiladi. Masalan, siz o'ylab topgan g'oyani rasmga tushirishingiz, yozishingiz yoki boshqa tashqi faoliyatlar orqali ifodalashingiz mumkin.

Interiorization jarayonida jamiyatdagi murakkab va xilma xil faoliyat normalari, harakatlarning simvolik andozalari bola tomonidan o‘zlashtiriladi va ularning ichki dunyosida o'zlashtiriladi. Bu jarayon bola xulq-atvorining shakllanishida muhim rol o'ynaydi. Masalan,bola oilada qanday munosabatda bo'lish, qanday qilib to'g'ri gapirish va yurish kabi qoidalarni o'zlashtiradi.

O‘qish jarayonida bilim, malaka va turli ko‘nikmalar o‘zlashtiriladi. Bu jarayon ma’lumotlarni qabul qilish, tushunish va eslab qolishni o'z ichiga oladi. Masalan, kitob o'qishda biz yangi ma'lumotlarni o'zlashtiramiz, bu esa bizga yangi ko'nikmalar va bilimlarni berishi mumkin.

Mehnatning maqsadi, albatta, biror moddiy yoki ma’naviy ne’matlarni yaratishdir. Mehnat orqali biz o'z ehtiyojlarimizni qondirish, jamiyatga foyda keltirish va moddiy boyliklar yaratamiz.

Shaxs xulq atvorini ichkaridan, ichki psixologik sabablar tufayli boshqarish, ya'ni ichki istaklar, maqsadlar va qadriyatlar asosida xulq-atvorni shakllantirish shaxsiy dispozisiyalar ham deb ataladi.

Biologik ehtiyojlarga tashnalik, ochlik, uyqu kiradi. Bu ehtiyojlar organizmning yashashi va normal faoliyat ko'rsatishi uchun zarurdir.

Ijtimoiy ehtiyojlarga mehnat qilish, bilish, estetik va ahloqiy ma’naviy ehtiyojlar kiradi. Bu ehtiyojlar jamiyatda yashab, boshqa odamlar bilan munosabatda bo'lish va o'ziga va jamiyatga foydali bo'lish istagidan kelib chiqadi.

Motivlar 4 xil bo‘ladi: fiziologik, ijtimoiy, ma’naviy va intellektual. Fiziologik ehtiyojlar asosan organizmning tirik qolishini ta’minlaydi. Ijtimoiy ehtiyojlarni jamiyatda o'z o'rnini topish va boshqa odamlar bilan munosabatda bo'lish istagi aks ettiradi. Ma’naviy ehtiyojlar o'z-o'zini anglash, o‘zini qadrlash va ma'naviy qiymatlarga erishish istagini bildiradi. Intellektual ehtiyojlar bilish, o'rganish va yangi ma'lumotlar olishga intilishini anglatadi.