Ponolohiya at mga Sangkap ng Tunog

Study Notes

Ang ponoloji/ponolohiya ay ang pag-aaral ng makabuluhang tunog sa isang wika.
Upang maunawaan ang ponoloji, kailangan nating malaman ang mga sangkap na ginagamit sa paglikha ng tunog.

Ang tatlong salik na mahalaga sa pagsasalita ay ang pinagmumulan ng enerhiya, ang artikulador, at ang resonador.
Ang pakikipag-ugnayan ng tatlong salik na ito ay lumilikha ng mga alon ng tunog.
Ang hangin ang nagsisilbing midyum ng mga alon ng tunog upang marinig natin ang mga ito.
Ang presyon o puwersang nilikha ng papalabas na hininga mula sa baga ay nagbibigay ng enerhiya sa babagtingang pantinig na nagpapagalaw sa artikulador.
Ang bibig ang nagsisilbing resonador, na binabago ang tunog.

Dila at panga: nagbabago ang hugis at laki ng guwang sa bibig dahil sa galaw ng panga at dila.
Ngipin at labi: tumutulong sa pagbigkas ng mga tunog.
Matigas na ngalangala: tumutulong sa pagbigkas.
Malambot na ngalangala: tumutulong sa pagbigkas.

Ang mga patinig ay binibigkas sa pamamagitan ng pagtaas at pagbaba ng harap, sentral o likod na bahagi ng dila.
Ang hugis ng bibig, kasama ang mga labi, ay nag-aambag din sa pagbigkas ng mga patinig.
Ang mga tunog ng mga katinig ay naiiba batay sa punto ng artikulasyon, paraan ng artikulasyon, at pagkakaroon ng tinig.

Ang punto ng artikulasyon ay ang pinakamaliit na guwang na dadaanan ng hangin o hindi makalabas ang hangin.
Panlabi o Labial: paglalapat ng mga labi. Halimbawa: /p/, /m/, at /b/.
Pangipin o Dental: pagdidikit ng dulo ng dila at likod ng ngipin. Halimbawa: /t/, /d/, at /n/.
Pangalangala o Palatal: pagdidikit ng gitnang bahagi ng dila at ng ngalangala.
Velar: pagdidikit ng likod ng dila at ng velum.
Glottal: impit na pagdidikit ng mga babagtingan.
Panlalamunan o Larindyal/laryngeal.

Pasara o Istap: pagbuga ng hangin kapag nasasarhan o napipigilan ang panlabas na hangin. Halimbawa: /p/, /t/, /k/, /b/, /d/, at /g/.
Pailong o Nasal: lumalabas ang hangin sa ilong. Halimbawa: /m/ at /n/.
Pasutsot o Fricative: lumalabas ang hangin sa makitid na daanan sa pagitan ng artikulador at punto ng artikulasyon. Halimbawa: /s/ at /h/.
Pagilid o Lateral: lumalabas ang hangin sa magkabilang tabi ng dila. Halimbawa: /l/.
Pangatal o Tril: buhat sa sunod-sunod na galaw ng dila. Halimbawa: /r/.

Ang mga diptonggo ay nabubuo mula sa kombinasyon ng mga katinig na sinusundan ng malapatinig.
Ang mga halimbawa ng diptonggo ay iw, iy, ey, ay, aw, oy, at uy.
Ang mga Diptonggo ay maaaring mauri batay sa posisyon ng dila: harap, sentral, at likod.

Ang klaster ay dalawang magkaibang katinig na magkakabit sa isang pantig.
Ang mga klaster ay matatagpuan sa lahat ng posisyon ng pantig: sa unahan at sa hulihan.
Ang mga klaster sa posisyong unahan ng pantig ay limitado lamang sa dalawang ponemang katinig.
Ang ikalawang ponemang katinig sa klaster ay laging alinman sa /w, y, r, l, s/.
May mga partikular na panuntunan para sa mga ponemang katinig na maaaring itambal sa /w/, /y/, /r/, /l/, at /s/.
Kapag may singit na patinig sa isang klaster, hindi na ito maituturing na klaster dahil mayroon nang dalawang pantig.