نظریه نایدا در زبان شناسی

نظریه نایدا

• نظریه نایدا، بر پایه زبان‌شناسی گشتاری، یکی از پرطرفدارترین نظریه‌های ترجمه در قرن بیستم است.
• این نظریه، در دهه‌های ٧٠ و ٨٠ میلادی، محبوبیت زیادی یافت.
• نایدا، به عنوان مترجم و سرپرست انجمن ترجمه کتاب مقدس، با چالش‌های ترجمه این کتاب به زبان‌های مختلف مواجه شد.
• او برای حل این چالش‌ها، از زبان‌شناسی گشتاری بهره گرفت و مفاهیم آن را در ترجمه به کار گرفت.
• اولین کتاب نایدا در این حوزه، «به سوی علم ترجمه»، در سال ١٩٦٤ منتشر شد.
• این کتاب، به دلیل اصطلاحات و مفاهیم جدیدش، با استقبال چندانی مواجه نشد.
• کتاب دیگری از نایدا، با عنوان «نظریه و عمل ترجمه»، در سال ١٩٦٩ منتشر شد که با مثال‌ها و توضیحات دقیق‌تر همراه بود و با استقبال بیشتری در اروپا و آمریکا روبه‌رو شد.
• این کتاب، یکی از آثار برجسته در رشته ترجمه محسوب می‌شود.

تعریف ترجمه و معادل

• نایدا معتقد است هر تعریفی از ترجمه به هدف از ترجمه بستگی دارد.
• ترجمه، تولید مجدد پیام زبان مبدأ در زبان دریافت‌کننده، با نزدیک‌ترین و طبیعی‌ترین معادل از نظر معنا و سبک است.
• نایدا برای «پیام» مفهوم کلی متفاوتی از «متن» در نظر می‌گیرد.
• هدف ترجمه، تولید دوباره پیام در زبان دیگر است، که مستلزم سازگاری‌های دستوری و واژگانی است.
• نایدا بر این باور است که هر متن مبدأ، فقط یک معادل ترجمه ای دارد.

تحلیل دستوری

• نایدا، برای فرآیند ترجمه، سه مرحله را در نظر می‌گیرد: تحلیل (مبدأ)، انتقال، و بازسازی.
• در مرحله تحلیل، متن یا پیام از نظر معنا و روابط دستوری کلمات، تحلیل می‌شود.
• مرحله انتقال، شامل برگردان مطلب تحلیل‌شده از زبان مبدأ به زبان مقصد در ذهن مترجم است.
• در مرحله بازسازی، مطلب برگردانده‌شده دوباره بازسازی می‌شود تا در زبان مقصد قابل فهم و پذیرفتنی باشد.
• نایدا تحلیل پیام (متن) را از جنبه‌های روابط دستوری بین کلمات و معنی کلمات (معنای ارجاعی و ضمنی) بررسی می کند.
• او معتقد است که جایگاه دستوری هر کلمه در جمله، به معنای آن کلمه معنا می‌دهد.

گشتار زدایی (تأویل)

• گشتار زدایی، روشی برای حل ابهامات متن در سطح روساخت (متن) است.
• این روش شامل حرکت به سمت ساختارهای پایه‌ای (ژرف ساخت) است.
• نایدا برای گشتارزدایی، روش‌های مختلفی مانند تبدیل ترکیبات مضاف الیه به جمله‌های ساده و گشتار زدوده را پیشنهاد می‌کند.
• او معتقد است که گزاره‌ها در ترجمه ثابت باقی می‌مانند.

واکنش و معادل پویا

• نایدا معادل ترجمه، که در ترجمه های کتاب مقدس بکار میرود را معادل پویا می‌نامد.
• معادل پویا، معادل ترجمه ای است که در خواننده متن مقصد واکنش یکسانی را نسبت به متن مبدأ برمی انگیزد.
• معادل پویا، ضمن جلوگیری از تحریف، خواننده را به مسیحیت نزدیک می کند و در او واکنش مساعدی برمی انگیزد.
• برخی از ترجمه شناسان، مفهوم معادل پویا را به دلیل عدم یگانگی واکنش خوانندگان به متن، رد کرده اند.
• نایدا، معیار مطلوب برای انتخاب معادل، توجه به واکنش خواننده در زبان مقصد است.

تاریخچه ترجمه در ایران

• زبان فارسی، یکی از اجزای شاخه هند و آریایی خانواده زبان‌های هند و اروپایی است.
• این زبان از هزار سال پیش، زبان علم، هنر و ادبیات در ایران بوده است.
• اطلاعات کمی درباره ترجمه پیش از اسلام وجود دارد.
• در سده‌های میانی، تعامل میان عربی و فارسی، مختصه‌ اصلی ترجمه ها بوده‌ است.
• با تهاجمات مغول، کنش و واکنش‌های جدیدی بین فارسی و زبان‌های هندی و ترکی پدید آمد.
• ترجمه از زبان‌های اروپایی، از میانه‌های سده سیزدهم قمری، بخشی از برنامه‌های مدرنیزاسیون شد.
• هخامنشیان، بزرگترین امپراتوری دنیای قدیم بودند، که اسنادشان به زبان‌های مختلف نوشته می‌شد.
• ساسانیان، مشوق ترجمه از یونانی و لاتین بودند.
• ترجمه‌هایی از اوستا به فارسی میانه وجود دارد، که عمدتاً دینی بودند.
• در سده‌های میانی، ترجمه از عربی به فارسی، حفظ متون ایرانی پیش از اسلام را هدف قرار داده بود.
• روزبه (عبدالله بن مقفع)، مترجم مشهوری در این دوره، چندین ترجمه از متون مختلف را انجام داد.
• در سده های میانی، فارسی یکی از مهمترین زبانهای جهان اسلام بود.
• کتاب های علمی زیادی از زبان های مختلف، با توجه به نیازها و فایده هایشان، به فارسی ترجمه شدند.
• دانشنامه "علائی"، نمونه ای از آثار دائرة المعارف گونه فارسی است که تلاش می کردند ترکیب یا سنتزی از دانسته های موجود به دست دهند.

تحلیل ترجمه در پنجاه سال اخیر

• مطالعات ترجمه، به عنوان شاخه‌ای از زبان‌شناسی کاربردی، از دهه ۱۹۵۰ میلادی شروع شده است.
• در دهه ۱۹۵۰، رویکردهای مختلفی مثل وینی و داربلنت و یاکوبسن در بررسی ترجمه پدیدار شدند.
• نظریه نایدا (۱۹۶۴ و ۱۹۶۹) و کتفورد (۱۹۶۵) از مهمترین نظریه‌های ترجمه در دهه ۱۹۶۰ به شمار می‌آیند.
• دهه ۱۹۷۰، شاهد نظریات مختلف در مورد معادل در ترجمه بود.
• در دهه ۱۹٨٠، نظریه‌های جدیدی به بررسی و تحلیل جنبه‌های مختلف ترجمه، مثل نقش فرهنگ از دیدگاه بسنت، رویکرد فمینیستی سایمون، و بررسی اهمیت ایدئولوژی در ترجمه، پرداختند.
• در دهه ۱۹٩٠، رویکردهای پساساختارگرا، پسااستعماری و جنسیت نگر به مطالعات ترجمه راه یافتند.
• نظریه هدفمندی (نظریه اسکوپوس) توسط ور میر و رایس در این دهه مطرح شد.