Middeleeuwse Kunst en Cultuur

Kunstgeschiedenis Cursus Structuur

• De cursus is chronologisch opgebouwd, beginnend bij de middeleeuwen.
• De cursus gebruikt een hoorcollege format van 24 uur.
• De cursus eindigt met een schriftelijk examen.
• De cursus omvat middeleeuwse kunst, Byzantijnse kunst, Moorse kunst, Karolingische kunst, Romaanse kunst en Gotische kunst.
• Een ondersteunend handboek geeft extra context voor de lesinhouden, voor de verschillende periodes en de architectuurgeschiedenis, die verder besproken zal worden in BA II.

Middeleeuwen

• Het begrip "middeleeuwen" dateert uit de Renaissance en is vaak negatief gezien om de periode tussen Oudheid en Moderne tijd aan te duiden.
• De periode loopt ongeveer van de 3e tot de 8e eeuw.
• Er is geen plotse overgang, sommige jaartallen zijn symbolische keerpunten.
• De periode eindigt in de overgang van de 15e naar de 16e eeuw (vroeger in Italië).
• Het geestelijk leven wordt gedomineerd door de Latijnse Kerk, met christendom als de belangrijkste factor.
• Er worden bestaande antieke invloeden verder ontwikkeld en gebruikt.
• De denkwijze is verbonden aan bepaalde gezaghebbende teksten, waaronder de kerkvaders en de Heilige Schrift.

Evolutie

• Van de 5e tot 8e eeuw bestonden lokaal afgebakende cultuurgebieden door de invallen van migrerende volkeren zoals de Merovingers, Visigoten en Barbaarse volkeren.
• De 9e eeuw zag een korte periode van politieke eenmaking door de Karolingers en het verschijnen van 'Europese Kunst'.
• Van ca. 950 tot 1050 ontstond de pre-romaanse kunst in Duitsland, beter gekend als de Ottoonse kunst.
• Van vanaf 1050 bloeide de romaanse kunst in Frankrijk, Duitsland en Italië tot ca. 1230 in Duitsland.

12e eeuw

• De 12e eeuw zag de opkomst van steden en de Gotische stijl van architectuur, eerst in Frankrijk en zich vervolgens over Europa verspreid.
• De eeuw zag ook de opkomst van monarchie en de ontwikkeling van plastische kunst, met de "Primitieven" in Italië in dit geval.

Eindcompetenties

• Studenten kunnen verbanden leggen tussen kunst- en cultuurstromen.
• Studenten hebben voldoende historisch inzicht om objecten in tijd en ruimte te plaatsen op basis van stijl en iconografie.
• Studenten kunnen hun basiskennis van historische kunst en cultuurstromen op een gestructureerde manier verwoorden.
• Studenten kunnen kunst- en cultuurgeschiedenis teksten lezen, analyseren en synthetiseren.

Evaluatiecriteria

• Studenten herkennen de diverse aspecten van kunst- en cultuurstromingen.
• Studenten kunnen geschiedkundige gebeurtenissen en culturele veranderingen verbinden.
• Studenten herkennen binnen de beeldende kunst de verschillende stijlen en kunnen deze in de juiste periode plaatsen.
• Studenten kunnen iconografische aspecten in objecten herkennen.
• Studenten kunnen een logische, gestructureerde en inhoudelijk correcte argumentatie opbouwen.
• Studenten beheersen het relevante vakjargon correct.

De Kunst, ca. 1000

• Na de dood van Karel de Grote, verloor het rijk aan eenheid en verbrokkelde het.
• Het Ottoonse rijk (919-1024), met name in Oost-Frankrijk (deel van huidig Duitsland).
• Byzantijnse invloeden speelden een rol in dit tijdperk.
• Sommige auteurs beschouwen de Ottoonse kunst als de voorloper van de romaanse kunst.

Byzantijnse Kunst

• Het christendom was de officiële staatsgodsdienst.
• Antieke invloeden bleven aanwezig.
• De 6e eeuw zag een gouden eeuw onder Justinianus.
• De 8e-9e eeuw was gekenmerkt door het iconoclasme door conflicten met de Islam.
• De 10e eeuw zag een nieuwe bloeiperiode.
• Nadien volgde een afzwakking van het rijk.
• Monumentale kunst, met name mozaïekkunst, was prominent aanwezig.
• Voorbeelden zijn San Vitale (547), het baptisterium van de orthodoxen (5e eeuw) en andere gebouwen in Ravenna, onder Justinianus en Theodora.
• Een spiritualisering (afwijking van het realisme).

Moorse Kunst

• In 711, mochten de Moren Spanje binnenvallen;
• De Moren ontwikkelden een zeer hoogstaande cultuur en wetenschap (algebra, tiendelig stelsel).
• Cordoba werd een van de belangrijkste steden in Europa.
• De Moren beïnvloedden de Spaanse mentaliteit, met een diepgaande christelijke religiositeit en emotionaliteit, maar ook met hardheid.
• Moorse kunst is decoratief en beeldt geen menselijke figuren af.
• Voorbeelden zijn de moskee van Cordoba (785-10e eeuw).

Karolingische Kunst

• Een politieke eenmaking van Germanium en Gallië vond plaats in de 8e eeuw.
• Karel de Grote werd in 800 tot keizer gekroond.
• Karel de Grote beschouwde zichzelf als een door god aangewezen leider.
• Het keizerschap had een kerkelijke-politieke basis.

Artistieke kenmerken Karolingisch

• "Renovatio" is een term die overeenkomt met de Renaissance, maar in een andere context.
• De hofkunst was gecentreerd rond één centrum.
• Karolingisch schrift (verwant aan Romeins).
• De gebruikte materialen waren van hoge kwaliteit, met name goudblad op perkament en purper voor keizerlijke kleuren.
• De tekening was zeer verfijnd.
• De kunst greep terug op antieke kunst maar ook met eigentijdse invloeden en in geschemadiseerde composities.

Enkele Voorbeelden

• Codex Aureus (ca 870).
• Evangelistarium van St. Médard (ca 827).
• Beelden en reliekhouders van St. Patrick (6e/8e).
• Het Book of Durrow (ca 650), Het Book of Kells (7e eeuw) en Het Book of Lindisfarne (ca 700).
• Barberini diptiek (5e eeuw).
• Consulair tweeluik van Areobindus en Magnus.(506 en 518).
• De bruiloft van David en Mikal (Cyprus Museum).

11e eeuw

• In de kleinkunst (met name ivoor en metaal) waren twee tendensen aanwezig: een sterk gestileerde stijl en een aan de antieke plastische traditie verbonden stijl.
• Beelden van Genesis van Wenen : Rebecca aan de bron en Jozef in de gevangenis (6e eeuw) en Handschrift van Dioskuridos.

De Gotiek

• De gotische periode bracht een fundamentele verandering in de verhouding tussen de mens en de natuur en het boven aardse, door de bloei van de steden en andere ontwikkelingen.
• De kunst bleef kerkelijk, maar er werd meer belang gehecht aan het alledaagse leven, terwijl het onvoorwaardelijke geloof werd vervangen door vroomheid, waarin rede en menselijke gevoelens meer in de schijnwerpers stonden.
• Deze evolutie duurde meer dan twee eeuwen.
• Voor-Karolingische kunst in het vroegchristelijk Ierland (400-1000) was door een snelle verdere uitstraling over Europa in belangrijke mate door handschriften en metaalbewerking gekenmerkt.
• Verschillende invloeden komen samen, met name keltische (spiraalmotieven), Germaans (vlechtwerkmotieven) en Christelijke invloeden vanuit het Oosten. Dit resulteerde in een unieke stijl.
• De zilveren Kelk van Ardgh (8e eeuw), Tara-fibula.
• Reliekhouders van St. Patrick.

De Romaanse Kunst

• De term 'romaans' werd door de Franse archeoloog de Gerville in 1818 gebruikt voor de architectuur van het gebied waar het Latijn werd gesproken.
• De kernperiode loopt van 1050 tot ongeveer 1150 en in Duitsland tot ca. 1230.
• Er is een bloei en verval van de feodale middeleeuwen, de opkomst van de steden en de bloei van de kloosters.

Beeldhouwkunst

• Vanaf de 11e eeuw, gevelplastiek waarin een geleidelijke verandering valt te beschrijven en waarbij de lineair-vlakke geveldecoraties van rond 1000 een overgang vormen naar gevelbeelden
• Gevelbeelden kregen als doel het aanmoedigen tot deugdzaam leven, via een symbolisch leven.
• Voorbeelden van beeldhouwwerk in de Romaanse periode omvatten Saint Genis des Fontaines, en vele andere monumentale beelden.
• Later beeldhouwwerk is vaak aanwezig in timpanen en archivolten, en heeft een didactische functie, met onnatuurlijke afbeeldingen van personages.
• Materialen zoals steen worden gebruikt een realistische beeldvorm te geven.
• Voorbeelden zijn Saint André de Sorrède, Saint Sernain in Toulouse – Porte Miègeville.

Schilderkunst

• Schilderkunst van de 12e eeuw bloeide door muurschilderingen en boekverluchting bijvoorbeeld in Cluny en Citeaux.
• De essentiële stijl is niet naturalistisch maar gestileerd, met vlakke vormen, maar grote expreessie door eenvoudige lijnen en felle kleuren.
• Voorbeeld is Berzé-la Ville (1103-1109).
• Saint-Savin sur Gartempe (eind 11e-begin 12e eeuw) heeft een belangrijk ensemble, evenals Vicq -Saint-Martin.
• Voorbeelden zijn verschillende Lectionarium van Cluny (ca. 1100).
• Bijbel van Stavelot (1093-1097).

Grafiek

• In Spanje, zijn muurschilderingen in de Mozarabische en Byzantijnse stijl kenmerkend.
• Voorbeelden zijn de muurschilderingen van St. Clemente in Tahull, Catalonië.
• San Isidoro Léon (ca. 1158-1182).

Italië (13e eeuw)

• Nicolo Pisano (1220/1225-1284) was een belangrijke gotische meester, die klassieke elementen introduceerde in zijn werken.
• Hij werkte voor het baptisterium in Pisa (1260).
• Een duidelijke invloed van Gotische kunst is te vinden in de kansels die hij maakte voor de dom van Siëna (1265-1268)
• Zijn beeldhouwwerken tonen sterk de impact van de Franse gotiek.
• Zie voorbeelden van Madonna's
• Andrea Pisano (1330 in Florence) maakte zuidelijke poorten voor het baptisterium in Firenze. Hij wordt werfleider op de bouw van de florence kathedraal (1334-1343). His works contain a strong international gothic feel.

Overgangen

• Overgang van romaanse naar de hoog-gotiek bij voorbeelden rond Chartres.
• Het 12e en 13e-eeuwse Frankrijk toont overgang naar de laat-gotiek bij voorbeelden rond Reims en Notre-Dame (1220-1260).
• De verbreiding van gotische beeldhouwkunst in Noordelijke landen (13e eeuw) in Duitsland; Voorbeeld Adamspoort in de dom van Bamberg.
• De 14e eeuw zag een hoogtepunt van gotische kunst, maar ook veranderingen; zachtere en meer heldere kleuren. Gotische elementen zijn in deze periode goed zichtbaar in de voorbeelden rond Evreux, Rouen en Straatsburg.

Kenmerken 12e-eeuwse monumentale glasramen

• De ensembles passen goed in de Romaanse architectuur.
• De basiskleuren zijn blauw/rood/grijs/bruin voor aangezichten, met taferelen afgeboord door parellijsten.
• De taferelen staan vaak in medaillons.
• Voorbeelden zijn Saint-Denis,Westgevel van Chartres (3 ramen onder roosvenster).
• De figuren zijn belangrijker dan de decoratie.

Glasramen

• Glasramen, een belangrijke kunstvorm, transformeerden aardse licht tot goddelijk licht, zoals in de Kathedraal Chartres.
• De gotische architectuur maakt ruimte voor glasramen, door de muren op te heffen.
• De techniek en toepassing van glasramen zijn al in de Merovingische periode gebruikt, maar de echte opkomst is rond 1150.
• Glasramen vertonen een transparantie en licht-inherentie, evenals een basiscomponent van het schilderwerk en "eigenlicht" van licht.

14e eeuw

• Het hoogtepunt van de gotische stijl was voorbij.
• Het belang van architecturale elementen nam toe.
• Zachtere, heldere kleuren worden belangrijker.
• Figuren in de beeldhouwwerken zijn duidelijker gestileerd.
• Voorbeelden van de 14e eeuw zijn Evreux, Rouen, en Straatsburg.

Beeldhouwkunst

• De beeldhouwkunst van ca. 1200 in Ile de France is gekenmerkt door een nieuw realisme.
• De beelden zijn autonoom en gelijkwaardig met de architectuur.
• De voorstellingen weerspiegelen emotioneel leven.
• De iconografie is systematisch geordend.

Franse vroeg-gotiek

• Het laat-gotiek in Saint-Denis komt op na 1140, met late oordeel en voorstellingen van koningen, de deugden en ondeugden.
• De stijl is gebaseerd op modellen uit de Languedoc, maar is georganiseerd en gestructureerd.
• Voorbeelden zijn de Notre-Dame portail en Chartres.
• De figuren zijn plastischer.
• Dagkantbeelden geven het innerlijke leven van de figuren weer.

Overgang naar de Hoog-gotiek

• Noordportaal van Chartres (ca 1204), met thema's rond Maria.
• Zuidportaal van Chartres (1220-1235), met laatse oordeel als thema, uitbeeldend Maria, Johannes en andere heiligen.
• Er is een geleidelijke ontwikkeling in de realistischer weergave van figuren.
• De figuren zijn in dialoog met elkaar.

Klassieke Hoog-gotiek

• De compositie is duidelijk in de beelden rond Notre Dame in Parijs.
• Contourweergave in plooival en haar wordt heel precies getoont.
• Rustige en serene gezichten die goed doorwerken.
• Realisme groeit.
• Voorbeelden van timpanen in Notre Dame tonen het laatse oordeel en voorstelling van de jeugd van Christus en de kroning van Maria.

Geleidelijke overgang naar de Laat-Gotiek

• De timpanen zijn verdwenen in de laat-gotische stijl in Reims en Notre Dame ca 1220-1260.
• De stijl ontwikkelde zich in verschillende fasen.
• De West façade laat zich vergelijken met de voorbeelden van Amiens.
• Figuren zijn afhankelijk van voorbeelden, zoals de Visitatie.
• De 1245-1255 stijl tonen invloed van de Parijse hofstijl, met elegantie.

Verspreiding van de Gotische beeldhouwkunst in Noordelijke landen

• Westportalen in Duitsland staan in de gotische stijl, met bijzondere nadruk op de duidelijkheid.
• Het pathos is belangrijk en mimiek speelt een belangrijke rol.
• Beelden zijn meestal gemodelleerd en monumentale figuren.
• Voorbeelden zijn de Adamspoort van Bamberg en de koorafsluitingen zoals de koorafsluiting Dom Naumburg..

13e eeuw

• Er zijn twee belangrijke ensembles: Chartres en de Saint-Chapelle in Parijs.
• Chartres met ca 2000 m2 aan glas (1200-1235)
• Er zijn drie overheersende thema's: Christus, Maria en heiligen.
• De afbeeldingen tonen veel narratief detail.
• Een afwisseling/versmelting van medailles, ruiten, vierpassingen en vierkanten (combinaties).

Sint-Chapelle

• De 1239 invloeden vanuit Byzantijnse werken zijn zichtbaar.
• Er zijn 15 vensters.
• De sculpturen zijn fijner, de figuren minder dan in Chartres.
• Er is gebruik gemaakt van dambordmotief patronen.
• De kleuren van de ramen zijn belangrijk.

14e eeuw

• Het hoogtepunt was voorbij, met meer belangrijk van architecturale elementen.
• Zachtere en heldere kleuren werden geprefereerd.
• De figuren waren beter leesbaar.
• De stijl was gemaniëreerd met gezochte houdingen.
• Voorbeelden: Evreux, Rouen, en Straatsburg.

Beeldhouwkunst

• De stijl in de beeldhouwkunst van ca. 1200 in Ile de France laat zich beschrijven als realistisch.
• Beelden zijn autonoom en gelijkwaardig aan de architectuur.
• De voorstellingen weerspiegelen emotioneel leven.
• De iconografie is in een bepaalde mate systematisch geordend.

Franse vroeg-gotiek

• De abdij van Saint-Denis, met een westportaal voor 1140, presenteert een combinatie van oude Testamentische koningen en voorstellingen van deugden en ondeugden.
• De stijl toont een duidelijke invloed van de Languedoc, in tegenstelling tot eerder gestructureerde en geschematiseerde figuren.
• De figuren zijn gedetailleerder en plastischer.
• Portaal in Chartres, met name het Koningsportaal.
• Figuren geven een levendig en tastbaar karakter.

Overgang naar de Hoog-Gotiek

• De thema's worden duidelijker uitgelegd, zoals de Mariacyclus in het Noordportaal van Chartres.
• De beelden zijn plastischer en monumentaler, met een duidelijkere dialoog tussen de verschillende elementen.
• Het laatste oordeel is een belangrijk thema in het Zuidportaal van Chartres.

Klassieke Hoog-gotiek

• Een duidelijke schikking in compositie is te zien in de kunst rond Notre Dame in Parijs.
• Contourweergave van de plooi in haar is zeer precies.
• Rustige gezichten en een duidelijke aanwijzing naar realisme worden getoond.
• De thema's in de timpanen van Notre Dame, zoals het laatste oordeel en de jeugd van Christus.

Geleidelijke overgang naar de Late Gotiek

• In Reims en Notre-Dame (ca. 1220-1260) werd er een geleidelijke overgang naar de laat-gotiek zichtbaar.
• De timpanen worden vervangen door wimbergen boven de vensters.
• De figuren tonen een systematische ontwikkeling.
• De visitatie is een voorbeeld van de afhankelijke relatie tot oudere beelden.
• De stijl is meer elegant, met een invloed van de Parijse hofstijl.

Verspreiding van Gotische beeldhouwkunst

• Westportalen zijn uitzonderlijk, met een sterke directheid en pathos in de mimiek.
• Figuren zijn meestal uit een geheel beeldhouwwerk, in dit geval monumentale figuren.
• Voorbeelden zijn de Adamspoort, met vorsten en beelden, en de koorafsluitingen in de dom van Bamberg.

Italiaanse Italiaanse Beeldhouwkunst en schilderkunde

• In Italië ontstonden klassieke gotische meesters, zoals Nicolo Pisano (1220/1225- 1284).
• Hij introduceerde klassieke elementen in zijn werken rond Pisa en het baptisterium.
• Hij was een schakel waarlangs de gotiek zich vanuit het noorden uitbreidde naar de Italiaanse kunst. Zijn zoon Giovanni volgde hem op en maakte een belangrijke bijdrage.
• Giovanni Pisano (1248-1314)
• De gotiek in Frankrijk bereikte zijn hoogtepunt reeds eerder en vormde zo geen directe schakel naar de Italiaanse variant.

Andrea Pisano

• Andrea Pisano, beeldhouwer en goudsmid, maakte de zuidelijke poorten voor het baptisterium in Firenze.
• Hij was een goede vertaler van de internationale gotische stijl naar de Italiaanse.
• Andrea Pisano bracht gepaste composities en figuren op de poorten, duidelijk gebaseerd op deze internationale gotische periode.

14e eeuw

• De 14e eeuw was een tijdperk van veel wijzigingen.
• De hofcultuur, waarbij de Parijse smaak een invloed uitoefende op de rest van West-Europa, bleef belangrijk.
• Er is een herwaardering voor stadskunst, met meer aandacht voor beelden van het volk.
• Er ontstonden verschillende nieuwe beeldgenres, zoals de piëta groepen waar Maria met een zieke Christus getoond wordt.
• De beeldhouwkunst werd meer individueel gericht.
• De Italiaanse schilderkunst en beeldhouwkunst in de 14e eeuw toont een duidelijke individualisme.
• Voorbeelden hiervan zijn de deuren van Andrea Pisano.

Test je kennis over de kunst en cultuur van de middeleeuwen. Dit quizje behandelt belangrijke gebeurtenissen, stijlen en invloeden die de middeleeuwse periode vormgaven. Kijk of jij de juiste antwoorden kunt vinden over deze fascinerende tijd.