Memory and Age: Lifespan Development

Zależność między pamięcią a wiekiem człowieka

• Zdolności pamięciowe zmieniają się w ciągu życia człowieka.
• Wyniki pamięciowe małych dzieci są niższe w porównaniu z wynikami uzyskiwanymi przez dzieci starsze i przez dorosłych.
• Pogorszenie pamięci można zauważyć w podeszłym wieku.
• W okresie behawioryzmu sprawdzano, jak zmieniają się wskaźniki wykonywania różnych zadań pamięciowych w zależności od wieku człowieka.
• Przedmiotem pomiaru były: zakres pamięci bezpośredniej, szybkość uczenia się i trwałość pamięci.
• Ujawnił się wyraźny trend rozwojowy przypadający na dwie pierwsze dekady życia.
• Niektóre wskaźniki, jak zakres pamięci bezpośredniej, rosną stosunkowo szybko i wcześnie osiągają pułap rozwojowy.
• Inne rosną nieco wolniej, ale ogólnie aż do wieku 20 lat utrzymuje się tendencja wzrostowa.
• Człowiek osiąga maksymalne zdolności pamięciowe w wieku około 20 lat, później następuje stabilizacja wyników i spadek, początkowo powolny, a po 40. roku życia bardziej wyraźny.
• Psychologowie poznawczy zainteresowali się tym, jakie zmiany rozwojowe prowadzą do wzrostu wskaźników pamięci z wiekiem.
• Badano zmiany w systemach pamięci i procesach przetwarzania informacji w kodowaniu, wydobywaniu, stosowaniu strategii i kontrolowaniu pamięci.
• Badania z lat 70. pokazały, że niskim osiągnięciom pamięciowym młodszych dzieci towarzyszą deficyty w posługiwaniu się strategiami przyswajania i wydobywania informacji, w metapamięci i w semantycznym opracowywaniu treści.
• W latach 80. zwrócono uwagę nie tylko na deficyty, ale także na zdolności i kompetencje małych dzieci związane z pamięcią.
• W ekologicznym nurcie badań stosowano zadania, materiały i procedury zbliżone do tych, które występują w życiu codziennym.
• W takich warunkach dzieci uzyskują na ogół wyższe wyniki niż w sztucznych sytuacjach laboratoryjnych.
• Pozwoliło to wykryć niektóre mocne strony pamięci dziecięcej.

Przejawy pamięci we wczesnym dzieciństwie

• Badania najmłodszych dzieci wymagają dużej pomysłowości, ponieważ niewiele jest metod pomiaru pamięci odpowiednich dla niemowląt.
• Badania pamięci u niemowląt opierają się na pomiarach niewerbalnych przejawów rozpoznawania i reprodukcji.
• Dopiero wobec dzieci w wieku przedszkolnym stosuje się pomiary werbalne.
• Pamięć funkcjonuje nie tylko od momentu narodzin człowieka, ale jeszcze wcześniej - już w okresie prenatalnym.

Pomiary rozpoznawania

• Niemowlę rozpoznaje przedmiot, jeśli przejawia odmienną reakcję na przedmiot znany z wcześniejszego doświadczenia niż na nieznany.
• Metody najczęściej stosowane opierają się na preferencji nowości, warunkowaniu sprawczym i poszukiwaniu ukrytego przedmiotu.

Procedury oparte na preferencji nowości

• Niemowlęta wykazują preferencję nowości (novelty preference), która przejawia się w tendencji do dłuższego patrzenia na bodźce nowe niż na znane.
• Jeśli pokazujemy ten sam przedmiot wiele razy, to następuje osłabienie reakcji, czyli habituacja (habituation).
• Habituacja jest przejawem pamięci, świadczy o tym, że dziecko pamięta przedmiot z wcześniejszego doświadczenia i nie traktuje go jak nowości.
• Habitacja w odbiorze bodźców z różnych modalności występuje już u noworodków i pokazuje wzrost trwałości pamięci w pierwszych tygodniach życia.
• Noworodki rozpoznają bodźce wzrokowe jeszcze po upływie 24 - 48 godzin.
• Odnotowano u noworodków w pierwszym i drugim dniu życia rozpoznawanie dźwięków słów po upływie 24 godzin.

Warunkowanie sprawcze

• Na warunkowaniu sprawczym opiera się metoda badania pamięci niemowląt (mobil conjugate reinforcement paradigm), nazywana procedurą ruchomej zabawki.
• Wykorzystuje ona dwa spontaniczne zachowania niemowlęcia: kopanie nóżkami i zainteresowanie zabawkami zawieszonymi nad łóżkiem.
• Zabawka jest połączona tasiemką z nóżką dziecka w ten sposób, że każde kopnięcie wprawia w ruch zabawkę.
• Mierzone jest tzw. podstawowe (baseline) albo wyjściowe tempo kopania, gdy tasiemka jeszcze nie została połączona z zabawką.
• Później przeprowadza się trening, w którym tasiemka zostaje połączona z zabawką, i po każdym ruchu nóżki następuje wzmocnienie w postaci ruchu zabawki.
• Zwykle jeszcze raz powtarza się tę procedurę następnego dnia.
• Jeśli później dziecko nie będzie miało kontaktu z zabawką, a następnie zawiesimy ją znowu nad łóżkiem, to możemy sprawdzić trwałość pamięci.
• Trwałość pamięci wzrasta stopniowo z wiekiem dzieci.
• U dzieci dwumiesięcznych zapominanie następuje w ciągu trzech dni po treningu,.
• U trzymiesięcznych w ciągu 6–8 dni.
• U sześciomiesięcznych w ciągu 14 dni.

Procedury poszukiwania ukrytego przedmiotu

• Badanie polega na tym, że dziecko najpierw widzi, gdzie przedmiot znika, a następnie może go odnaleźć.
• U niemowląt przejawem pamięci są reakcje percepcyjne i ruchowe, takie jak fiksacja wzroku na miejscu, w którym zniknął przedmiot, antycypacja pojawienia się przedmiotu w określonym miejscu.

Procedura reakcji odroczonych

• Eksperymentator pokazuje dziecku jakiś interesujący przedmiot, na przykład zabawkę, a następnie chowa go w jednym z kilku pojemników.
• Dziecko może sięgnąć do pojemnika dopiero po przerwie, której długość reguluje eksperymentator.
• Wydłużając czas odroczenia, można sprawdzić, jak długo dziecko pamięta miejsce ukrycia przedmiotu, i określić w ten sposób trwałość pamięci.
• Stwierdzono, że okres odroczenia, po którym następuje trafne rozpoznanie, wzrasta od 5 minut u dziecka rocznego do 30 u sześciolatka.
• Wersją tej metody stosowaną w warunkach naturalnych jest zadanie ukrywania i szukania przedmiotu.
• Dzieci uzyskują dobre wyniki: po 3 minutach odnotowano około 84% prawidłowych reakcji.
• Po nocy -77%.

Standardowe pomiary rozpoznawania

• Dzieci w wieku przedszkolnym można już badać standardowymi metodami rozpoznawania polegającymi na wskazywaniu uprzednio widzianego bodźca wśród innych.
• Rozpoznawanie prostych obrazków przedstawiających zwierzęta i ludzi bywa już u dzieci w wieku od 3 do 5 lat równie dobre, jak u dorosłych.
• Dzieci potrafią rozpoznawać dziesiątki obrazów po dniach, tygodniach, a nawet miesiącach.

Pomiary odtwarzania

• Pamięć odtwórcza pojawia się w rozwoju trochę później niż rozpoznawcza.
• U najmłodszych dzieci nie można stosować standardowych pomiarów opartych na wypowiedziach werbalnych.

Wywoływanie naśladownictwa

• Paradygmat wywoływania naśladownictwa (elicited imitation paradigm) polega na tym, że eksperymentator pokazuje dziecku jedną lub kilka czynności wykonywanych na zabawkach, a następnie zachęca do ich odtworzenia.
• Najprostsze zadanie polega na naśladowaniu pojedynczych czynności.
• Niemowlęta potrafią odtwarzać czynności nie tylko bezpośrednio po prezentacji, ale także po upływie 24 godzin.
• Dzieci potrafią one odtwarzać 2-elementowe sekwencje zarówno znane, jak i nowe.
• Badania wywołanego naśladownictwa pozwalają stwierdzić, że pamięć odtwórcza występuje już pod koniec 1. roku życia, a więc znacznie wcześniej, niż sądzono do niedawna.

Odtwarzanie werbalne

• Dwulatki wspominają nawet zdarzenia sprzed roku.
• Dzieci w wieku 3 lat, a nawet mające 2,5 roku, potrafią już relacjonować zdarzenia z własnej przeszłości, gdy zadaje im się pytania.
• Zagadkowe zjawisko, nazywane amnezją dziecięcą (childhood amnesia).
• Dzieci są bardzo zależne od wskazówek zewnętrznych podczas przypominania, ponieważ same nie potrafią pokierować procesem przeszukiwania pamięci.

Rozwój poszczególnych systemów pamięci

• Już w 1. roku życia można dostrzec w zachowaniu dziecka przejawy funkcjonowania podstawowych systemów pamięci: proceduralnej, deklaratywnej i operacyjnej.
• W następnych latach tempo i zakres zmian rozwojowych różnią się w poszczególnych systemach.

Pamięć operacyjna

• Pojemność pamięci operacyjnej wykazuje regularny wzrost z wiekiem dziecięcym.
• W pomiarze zakresu pamięci obliczeń (counting span task) wymagano od dzieci liczenia kropek na kolejnych kartach i jednocześnie utrzymywania w pamięci wyników wcześniejszych obliczeń (Case, 1995).
• Inni wskazują na związek pomiędzy pojemnością pamięci operacyjnej a tempem przetwarzania informacji.
• Szybkość przetwarzania informacji wzrasta regularnie z wiekiem dzieci zgodnie z funkcją wykładniczą.
• Tempo artykulacji słów wzrasta i ułatwia szybsze powtarzanie.
• Z badań nad pamięcią operacyjną wiadomo, że szybka artykulacja umożliwia odświeżenie większej liczby śladów, zanim nastąpi ich rozpad, a w konsekwencji prowadzi do zwiększenia zakresu pamięci.
• Następuje przeszukiwanie listy zawartej w pamięci i wybieranie słowa, które ma być odtworzone w następnej kolejności.
• Wzrost automatyzacji dobrze wyćwiczonych operacji (u starszych dzieci) i nie wymagają tak dużych zasobów poznawczych, jak operacje słabo opanowane (u młodszych dzieci).
• Wzrost zakresu pamięci może być także związany z rozwojem wiedzy, która z wiekiem poszerza się i staje się lepiej ustrukturalizowana.

Pamięć proceduralna

• Przejawy pamięci proceduralnej występują już w pierwszych miesiącach życia.
• Należą do nich nie tylko warunkowanie klasyczne i instrumentalne, ale także uczenie się oczekiwania wizualnego (visual expectancy).
• W badaniach zespołu Rovee-Collier przy użyciu ruchomej zabawki zaobserwowano także zjawisko reaktywacji (reactivation), które może być przejawem torowania.
• Efekty takiego torowania występują już u dzieci trzymiesięcznych.
• Zmiany związane z wiekiem zaznaczają się w pamięci proceduralnej znacznie słabiej niż w pamięci deklaratywnej.

Pamięć deklaratywna

• Najwięcej danych o rozwoju dotyczy pamięci deklaratywnej.
• Opisany wcześniej wzrost wskaźników odnosi się w dużej części do zadań z zakresu pamięci epizodycznej.
• Dzięki badaniom prowadzonym w nurcie poznawczym wykryto trzy obszary zmian rozwojowych, które prowadzą do poprawy wskaźników pamięci deklaratywnej.
• Dotyczą one strategii pamięciowych, metapamięci i wiedzy semantycznej.

Rozwój strategii pamięciowych

• Dorośli stosują strategie pamięciowe, czyli intencjonalne działania zmierzające do osiągnięcia celu pamięciowego.
• Inaczej jest w przypadku małych dzieci, które ani nie stawiają sobie celu pamięciowego, ani nie stosują strategii.
• Na mimowolny charakter pamięci małych dzieci jako pierwsi zwrócili uwagę psychologowie radzieccy.
• Opisali oni trend rozwojowy polegający na przechodzeniu wraz z wiekiem od pamięci mimowolnej do dowolnej.

Deficyty strategiczne

• Spodziewał się, że u dzieci występują dwa rodzaje deficytów w posługiwaniu się strategiami.
• Pierwszy to deficyt produkcyjny(production deficiency), który polega na tym, że dziecko nie stosuje strategii podczas wykonywania zadania pamięciowego, mimo że zna odpowiednią czynność.
• Drugi rodzaj to deficyt mediacyjny (mediation deficiency) przejawiający się w tym, że potencjalna strategia, nawet gdy jest stosowana, nie przynosi efektów, tzn. nie podwyższa wyników pamięciowych.

Deficyt wykorzystania

• Spontanicznie stosowane strategie nie zawsze pomagają dzieciom uzyskiwać wyższe wyniki pamięciowe (Bjorklund i Coyle, 1995; Bjorklund i Douglas, 1997).
• Jest prawdopodobnie duży wysiłek umysłowy przy stosowaniu strategii.
• Młodsze dzieci odczuwają większy wysiłek związany ze stosowaniem strategii niż starsze dzieci.
• Trzy rodzaje deficytów strategicznych występujących u małych dzieci .
• Powodują, że ich osiągnięcia w zadaniach pamięciowych nie dorównują wynikom starszych dzieci i dorosłych.

Prestrategie i prekursory zachowań strategicznych

• W życiu codziennym początki pamięci zamierzonej obserwujemy u dzieci znacznie wcześniej niż w warunkach laboratoryjnych.
• Zachowania te nie miały jeszcze formy dojrzałych strategii, dlatego określano je jako prestrategie.
• Zaobserwowano też, że dzieci strategicznie zachowują się inaczej na różne polecenia.
• Dzieci w wieku przedszkolnym zachowują się strategicznie by utrwalić to.
• Dzieci zachowywały się strategicznie również, gdy miały ukryć gdzieś zabawkę przed innymi.

Rozwój metapamięci i kontroli nad pamięcią

• Rozwój pamięci jest ściśle związany z rozwojem wiedzy dziecka o tym, jak funkcjonuje pamięć, tj. metapamięci (metamemory).
• Obejmuje ono zarówno wiedzę deklaratywną na temat zmiennych wpływających na efekty pamięci, jak też wiedzę proceduralną o tym, jak postępować, żeby dobrze wykonać zadanie.
• Flavell przypuszczał, że przyczyną jest brak wiedzy o funkcjonowaniu pamięci i o użyteczności pewnych czynności w osiąganiu celów pamięciowych.
• W metapamięci wyróżnia się różne kategorie wiedzy:.
• Dzieci w wieku przedszkolnym wykazują braki we wszystkich kategoriach.
• Nie zdają sobie sprawy z wpływu różnych czynników na efekty pamięci.
• Znacznie przeceniają swoją pamięć.
• Nie potrafią też trafnie ocenić, czy już zapamiętały materiał.

Podsumowanie

• W okresie od dzieciństwa do dorosłości wzrastają wskaźniki wykonywania wszystkich rodzajów zadań pamięciowych.
• W badaniach pamięci niemowląt stosuje się niewerbalne pomiary rozpoznawania, oparte na preferencji nowości, warunkowaniu sprawczym i poszukiwaniu ukrytego przedmiotu.
• Przejawy pamięci odtwórczej polegające na odtwarzaniu prostych sekwencji czynności obserwuje się u niemowląt pod koniec 1. roku życia.
• Pojemność pamięci operacyjnej wzrasta aż do okresu dorastania.
• Przejawy pamięci proceduralnej obserwuje się już w pierwszych miesiącach życia.
• W zadaniach dotyczących pamięci utajonej nie stwierdza się wyraźnych zmian rozwojowych: dzieci w wieku przedszkolnym uzyskują wyniki podobne jak starsze dzieci i dorośli.
• Wzrost wskaźników pamięci deklaratywnej następujący wraz z wiekiem jest związany z rozwojem strategii przyswajania i wydobywania informacji, metapamięci i wiedzy semantycznej.
• Aż do końca okresu przedszkolnego dzieci przejawiają deficyty w posługiwaniu się strategiami pamięciowymi.
• W sprzyjających warunkach, gdy pamiętanie służy ważnemu celowi, już dzieci w wieku przedszkolnym podejmują działania prestrategiczne.
• Deficyty strategiczne u młodszych dzieci wynikają przynajmniej częściowo z deficytów w metapamięci: