Lipitler ve Fonksiyonları

Yağlar (Lipitler)

• Yağlar, suda çözünmeyen, kloroform, eter, benzen, sıcak alkol, aseton gibi polar olmayan çözücülerde çözünebilen apolar veya hidrofob bileşiklerdir.
• Yapılarında hidroksil (-OH) ve karboksil (-COOH) gibi hidrofilik gruplar fazla miktarda içeren lipitler, suda kısmen çözünebilirler.
• Fizyolojik önemi olan lipitler, yağ asitleri ve esterleri ile kolesterol ve diğer steroidler gibi biyolojik kaynaklı organik bileşiklerdir.
• Lipitler, karbon (C), hidrojen (H) ve oksijenden (O) oluşur; aynı zamanda azot (N), fosfor (P) ve kükürt (S) gibi elementler de bazı lipitlerin yapısında bulunabilir.
• Lipitler, oksijene oranla daha fazla karbon ve hidrojene sahip oldukları için enerji değerleri yüksektir; gram başına karbonhidratlardan daha fazla enerji sağlarlar.
• Yanma için karbonhidrat ve proteinlerden daha fazla oksijene gereksinim duyarlar.
• Deri altında, bazı organların etrafında ve adipoz dokuda toplanarak ısı yalıtımı sağlarlar.
• Lipitlerin proteinlerle oluşturdukları lipoproteinler, hücre membranı ve mitokondride önemli hücresel bileşenlerdir, aynı zamanda lipitlerin kanda taşınmasını da sağlarlar.
• Lipitler, özellikle çoklu doymamış yağ asitleri (PUFA), fosfolipitler ve kolesterol, hücre membranının önemli bir parçasıdır; hücre membran akışkanlığının ve bütünlüğünün korunmasına, membranın esnekliğini sağlayarak hücre işlevini güçlü bir şekilde etkilemektedir.
• Sinir sisteminin temel bileşenleridir; dokuların gelişimi ve sinir uyarılarının iletimi için gereklidir.
• Ayrıca yağlar, yiyeceklerin aroma ve dokusunun yanı sıra, yoğun enerji içeriği nedeniyle tokluğa katkıda bulunan faktörlerden biridir.

Yağ Asitleri ve Türevleri

• Lipitlerin temel yapıtaşlarıdır. Bir ucunda bir karboksil grubu (hidrofilik) ve diğer ucunda bir metil grubu (hidrofobik) olan, çeşitli uzunluklarda ve doymamışlık derecelerindeki (çift bağların varlığı) hidrokarbon zincirlerinden oluşmaktadırlar.
• Vücutta genellikle ester formunda bulunurlar, plazmada serbest yağ asitleri şeklinde taşınırlar.
• Doğadaki yağ asitleri genellikle düz zincirli olup çift sayıda karbon atomuna sahiptirler.
• 4 ila 24 (çift sayıda) karbon uzunluğunda olabilir, 18 karbonlu olanlar besinlerde en yaygın olanlarıdır.
• Zincir uzunluğuna göre kısa, orta ve uzun zincirli yağ asitleri olmak üzere üç grupta incelenirler. Çift bağ sayısına göre doymuş veya doymamış olabilir ve çift bağın pozisyonuna göre sınıflandırılırlar.
• Kısa zincirli yağ asitleri, 1-6 karbon içeren yağ asitleridir. Geviş getiren hayvanların süt yağı içeren diyet ürünlerinde bulunurlar. Sindirilmemiş karbonhidratların kolonda bakteriler tarafından metabolize edilmesiyle de oluşmaktadır.
• Orta zincirli yağ asitleri, 6 ila 12 karbon arasında zincir uzunluğuna sahiptir, süt ve kakao yağında bulunurlar.
• Uzun zincirli yağ asitleri, 12 karbon veya daha fazla karbon içerir ve birçok farklı besinde bulunur.

Yağların Sınıflandırılması

• Yağ asitleri ve türevleri
• Nötral yağlar (trigliseritler)
• Bileşik lipitler
• İzopren lipitler

Yağların Görevleri

• Enerji verim kapasitelerine göre sıralanması
• Yağ, protein ve karbonhidratlar
• Depo lipitler olarak bilinir, hücre membranları ve steroid hormonları, D vitamini gibi önemli maddelerin yapısını oluşturan, fosfolipidler, glikolipidler ve kolesterol yapılarında.

Orta Zincirli Yağ Asitleri (MCT'ler)

• Uzun zincirli yağ asitlerinin sentezinde ara ürünler olarak veya hindistan cevizi yağında, palm çekirdeğinde ve sütte bulunur.
• Pankreas yetmezliği, yağ emilim bozukluğu, hiperşilomikronemi ve total parenteral beslenme dahil olmak üzere çeşitli klinik beslenmelerde kullanılmaktadır.
• Doğrudan portal ven yoluyla karaciğere taşınır ve mitokondriyal giriş için karnitin taşıma sistemini kullanmadan enerji kaynağı olarak kullanılır.

Uzun Zincirli Yağ Asitleri

• Laurik asit (12:0)
• Miristik asit (14:0)
• Palmitik asit (16:0)
• Stearik asit (18:0)

Doymuş Yağ Asitleri

• Hidrokarbon zincirleri çift bağ içermeyen ve düz zincirli yağ asitleridirler.
• Doymuş yağ asitlerinin karbon sayısı 10'dan az ise oda sıcaklığında sıvı ve uçucudurlar.
• Diğerleri katı yağlar olarak tanımlanır.
• Hayvansal yağlarda en çok bulunan yağ asitleri 16 karbonlu palmitik asit ile 18 karbonlu stearik asittir.
• En basit doymuş yağ asidi, 2 karbona sahip asetik asittir.

Doymamış Yağ Asitleri

• Hidrokarbon zincirinde bir veya daha fazla çift bağ içeren yağ asitleridirler.
• Hidrokarbon zincirinde bir çift bağ içeren doymamış yağ asitlerine MUFA; iki veya daha fazla çift bağ içeren doymamış yağ asitlerine PUFA denir.
• Bu yağ asitlerinin en önemlileri linoleik asit (LA), doğal olarak oluşan konjuge türevi [konjuge LA (CLA)], a-linolenik asit (a-LN), araşidonik asit (AA), EPA, DHA'dır.
• 18 karbonlu çoklu doymamış yağ asitleri, linolenik asit (omega-3) ve linoleik asit (omega-6).

Omega-3 ve Omega-6 Yağ Asitleri

• 18 karbonlu çoklu doymamış yağ asitleri, linolenik asit (omega-3) ve linoleik asit (omega-6)'dır.
• Her ikisi de vücut tarafından sentezlenemeyen temel yağ asitleridir.
• Doğada en çok bulunan yağ asidi, oleik asittir.
• En yaygın doymamış yağlar; oleik asit, linoleik asit, linolenik asit ve araşidonik asittir.

Lipoproteinler

• Trigliserit, kolesterol ve fosfolipidlerin değişik oranlarda protein ile kombinasyonu sonucu oluşan moleküllerdir.
• Suda çözünürler, organik çözücülerde çözünmezler.
• Vücut, boyutları ve yoğunlukları ile ayırt edilen dört ana tip lipoproteini üretmektedir. Şilomikronlar, diyet kaynaklı lipitleri ince bağırsaktan periferik dokulara taşır.
• Çok düşük yoğunluklu lipoproteinler (VLDL), yoğunlukları düşük, yarı trigliserittir.
• Düşük yoğunluklu lipoproteinler (LDL), kalp hastalığı ile ilişkilidir, yüksek yoğunluktur.
• Yüksek yoğunluklu lipoproteinlerde (HDL), yoğunluktan sorumlu olan yarı proteindir.
• Plazmadaki düşük dansiteli lipoproteinler (LDL), kolesterol ve kolesterol esterlerinin birçok dokuya alımını sağlayan lipoproteindir. Sonrasında, serbest kolesterol dokulardan ters kolesterol taşınımı olarak bilinen süreçle yüksek dansiteli lipoproteinler (HDL) tarafından uzaklaştırılarak karaciğere taşınırlar.

Lipitlerin Lipoproteinlerle Taşınması

• Şilomikronlar, vücut hücrelerine diyet lipidleri sağlar. Hücreler lipidleri VLDL'den uzaklaştırdıkça, daha küçük bir LDL oluşturur. LDL, lipidleri vücut hücrelerine iletir veya karaciğere geri döner. HDL, atılım için karaciğere kolestero sağlar. Karaciğer hücreleri, vücudun hücrelerine lipitleri ileten VLDL'yi oluşturur. Karaciğer hücreleri, vücut hücrelerinden kolesterolü alan HDL'yi oluşturur.

Kolesterol

• İnsan beslenmesinde önemli olan temel sterol kolesteroldür. Özellikle böbrek üstü bezlerinde, sinir sisteminde ve karaciğerde bol miktarda bulunur.
• Besinlerle alındığı gibi vücutta da sentezlenir. Kolesterol karaciğer başta olmak üzere deri, adrenal korteks, beyin, ince bağırsak ve testis gibi organlarda asetil CoA molekülünden sentezlenir.
• Normalde 100 mL insan kanında 180-220 mg kolesterol vardır.
• Kortikosteroidler, cinsiyet hormonları, D vitamini ve safra asitlerinin öncülüdür.
• Plazmadaki düşük dansiteli lipoproteinler (LDL), kolesterol ve kolesterol esterlerinin birçok dokuya alımını sağlayan lipoproteindir.

Yağ Asitlerinin Oksidasyonu

• Birçok canlı için en önemli enerji kaynaklarından biri, uzun zincirli yağ asitlerinin asetil CoA molekülüne kadar oksidasyonudur.
• Oksidasyon sırasında yağ asitlerinden açığa çıkan asetil CoA, Krebs döngüsüne katılır ve CO2 üretir.
• Yağ asidi oksidasyonu, yağ asidi biyosentezinin tersidir ve hücrenin mitokondrisinde gerçekleşir.

Keton Cisimleri

• Glikoz yoksunluğunda, yağ mobilizasyonu ve oksidasyonunun arttığı durumlarda, karaciğerde aşırı asetil CoA krebs siklusuna girmediğinde keton cisimlerine (asetoasetat, 3-hidroksibütirat, aseton) dönüşür.
• Yetersiz karbonhidrat alımı durumunda, yağ dokusunda oluşan serbest yağ asitleri, beynin enerji ihtiyacını karşılamak için kullanılır ve keton cisimleri oluşturur.
• Periferik dokular için önemli enerji kaynağıdır.
• Açlık sırasında alternatif yakıt kaynağı sağlar.
• Vücut normal asit-baz dengesini korurken, keton cisimlerinin yüksek düzeyde birikmesi ketoz'a neden olur.

Diyet Lipitleri ve Sağlık Etkileri

• Plazma kolesterol düzeyindeki artış, aterosklerozun başlatılmasında önemli bir rol oynar.
• Triaçilgliserollerinde bağımsız bir risk faktörü
• Kan lipid profili, kandaki çeşitli lipitlerin (özellikle trigliseritlerin, kolesterolün ve bunları taşıyan lipoproteinler) konsantrasyonlarını yansıtır ve diyetteki yağların miktarı ve türü hastalık riskini etkiler.
• Ateroskleroz, kolesterol ve kolesterol esterlerinin plazma lipoproteinlerinden arter duvarına geçerek depolanması ile karakterizedir.

Fosfatidilkolin

• Polar ve apolar kısımların olması nedeniyle besin endüstrisinde yoğun olarak emülsifiyer ajan olarak kullanılmaktadır.
• Hücre membranında en çok bulunan fosfolipittir.
• Sinir uyarılarının iletilmesinde rol oynar, kolinin vücuttaki deposudur.
• En zengin kaynakları yumurta, karaciğer, soya fasulyesi, buğday tohumu ve yer fıstığıdır.

Diğer Bileşik Lipitler

• Fosfatidilinositol: Hücre membranının önemli bileşenidir. Plazma membranındaki özel reseptörler yoluyla ekstraselüler sinyallerin hücre içine iletilmesini sağlar.
• Sfingolipidler: Gliserol içermeyen, yağ asidi olan sfingozin içeren bileşik lipitlerdir.
• Glikolipidler: Karbonhidrat içeren sfingolipidlerdir. Beyin ve sinir dokusunda yaygındır ve bazı reseptör işlevleri de vardır.
• serebrozidler ve gangliozidler

İzopren Lipitler

• İzopren türevi bileşiklerdir. Karotenoidler ve steroidler önemli izoprenoid lipitlerdir.
• karotenoidler: Tetraterpenoidler olarak sınıflandırılan bir lipit grubudur; karotenler ve ksantofiller olmak üzere iki karotenoid sınıfı vardır; ẞ-karoten, a-karoten ve ẞ-kriptoksantin, provitamin A kaynaklarıdır.

Tokoferoller ve Tokotrienoller

• E vitamini olarak bilinir; önemli antioksidanlardır.
• A-tokoferol, insanlarda en bol bulunan tokoferoldür.
• Tokotrienoller, antikanser aktiviteye ve kolesterol düşürme kabiliyetine sahip olduğu çalışmalarda gösterilmiştir.
• Yağlı tohumlar ve bitki yaprakları doğal tokoferol kaynaklarıdır.

Steroidler

• Kolesterol ve fitosteroller steroid grubunun üyeleridir.
• Steroid grubu, hormonal steroidler, safra asitleri ve D vitamini gibi diğer birçok ana bileşikleri içerir.
• Hem bitkilerden hem de hayvanlardan elde edilen yiyeceklerde steroller bulunur, ancak hayvan kaynaklar olan et, yumurta, deniz ürünleri, kümes hayvanları ve süt ürünleri önemli miktarda kolesterol içerir.

Fitosteroller

• Hayvanlardaki kolesterole eşdeğer bitki sterolleridir.
• Yaygın diyet kaynakları sebzeler ve bitkisel yağlardır.
• Stigmasterol, ẞ-sitosterol ve kampesterol, triterpen ailesinin üyeleridir.
• Sterollerin doymuş form olan bitki stanolleri sterollere göre daha düşük konsantrasyonlarda bulunur ve fitosterol hidrojenasyonu ile sentezlenebilirler.
• Fitosteroller, diyetteki kolesterol emilimini azaltarak, toplam ve LDL kolesterol düzeyini düşürmektedir.

Toplam Yağ, Enerjinin %20-35'i Kadar

• Toplam yağ, enerjinin %20-35'i kadar bir yağ alım aralığı önermektedir.

Beslenme Rehberi

• PUFA: %6-11
• MUFA: %12-20
• SFA: <%10
• Trans YA: <%1
• n-3: 250-500 mg

Bu quiz, lipidler ve onların vücuttaki işlevleri hakkında bilgiler içermektedir. Lipit türleri, yapıları ve sağlık üzerindeki etkileri gibi konulara değinilmektedir. Lipidlerle ilgili temel bilgileri test etmek için ideal bir fırsattır.