İş Hukukunda Dezavantajlı Gruplar

İş Hukukunda Dezavantajlı Gruplara Yönelik Gelişmeler

• Sanayi devrimiyle başlayan iş hukuku, başlangıçta çocuk ve kadın işçilerin ağır şartlarda istihdamıyla ortaya çıkmış; sendikalaşma, uluslararası girişimler ve sosyal devlet anlayışıyla koruyucu hükümler getirilmiştir.
• Çalışma yaşamında kadınlar, çocuklar ve engelliler dezavantajlı gruplardır; önce kadın işçiler, sonra çocuklar ve son olarak engelli işçiler koruma altına alınmıştır.
• İlk uluslararası belge ILO'nun Philedelphia Bildirgesi olup, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi'nde analar ve çocuklar için özel bakım ve yardımlar sağlanmasına ilişkin hükümler bulunmaktadır.
• Ayrıca Avrupa Sosyal Şartı da kadın ve engelli işçilerin korunmasına yönelik düzenlemeler içermektedir.
• Avrupa Birliği'nin de kadın, çocuk ve genç işçilere ilişkin düzenlemeleri vardır.

Çocuk ve Genç İşçilere İlişkin Düzenlemeler

• Çocuk işçiliğinin sebepleri arasında yoksulluk ve yetersiz eğitim imkanları yer almaktadır; yoksulluğun giderilmesi için ekonomik seviyenin yükseltilmesi ve ilköğretimin zorunlu olması gerekmektedir.
• Anayasa m.50: Kimse yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz; küçükler, kadınlar ve engelliler çalışma şartları bakımından özel olarak korunurlar.
• Anayasa m.10: Kadınlar ve erkekler eşit haklara sahiptir; Devlet, bu eşitliğin yaşama geçmesini sağlamakla yükümlüdür; çocuklar ve özürlüler için alınacak tedbirler eşitlik ilkesine aykırı sayılamaz.
• 14 yaşını bitirmiş, 15 yaşını doldurmamış ve ilköğretimi tamamlamamış kişiler çocuk işçi, 15 yaşını tamamlamış fakat 18 yaşını doldurmamış kişiler ise genç işçidir.
• Maden ocakları, kablo döşeme, kanalizasyon ve tünel inşaatı gibi yer altında veya su altında çalışılacak işlerde 18 yaşını doldurmamış erkekler çalıştırılamaz.
• Sanayiye ait işlerde gece döneminde 18 yaşından küçüklerin gece çalıştırılmaları yasaktır.
• 18 yaşından küçük çocukların bar, kabare, dans salonları, kahve, gazino ve hamamlarda çalıştırılmaları yasaktır.
• Çocukların ve gençlerin çalışma yaşamlarının düzenlenmesi için Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılmaları Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik yürürlüktedir.
• Yönetmelikte çocukların çalıştırılabilecekleri hafif işler ve çalıştırılmalarının yasak olduğu işler belirlenmiştir.
• Türk Hukukunda 15 yaşını doldurmamış küçüklerin çalıştırılmaları yasaktır.
• 14 yaşını doldurmuş ve ilköğretimi tamamlamış çocuklar, bedensel, zihinsel ve ahlaki gelişmelerine ve eğitime engel olmayacak hafif işlerde çalıştırılabilirler.
• Temel eğitimini tamamlamış ve okula gitmeyen çocukların çalışma süreleri günde yedi, haftada otuz beş saati aşamaz.
• 15 yaşını tamamlamış çocuklar için çalışma süresi günde sekiz, haftada kırk saati aşamaz.
• Okula devam eden çocukların eğitim dönemindeki çalışma süreleri, eğitim saatleri dışında günde iki, haftada on saat olabilir.
• 15-16 yaş arası çocuk işçilerin çalışma koşulları sağlık bakımından uygun olmalıdır.
• Çocuk işçilerin ağır ve tehlikeli işlerde çalıştırılmaları yasaktır; hangi işlerin ağır ve tehlikeli işlerden sayılacağı Ağır ve Tehlikeli İşler Yönetmeliğinde düzenlenmektedir.
• 18 yaşını doldurmamış kişilere fazla çalışma yaptırılamaz.
• Çocuk ve genç işçiler için ara dinlenmesi; iki saatten fazla dört saatten az süren işlerde otuz dakika, dört saatten yedi buçuk saate kadar olan işlerde bir saatten az olmamak üzere verilmelidir.
• Çocuk ve genç işçilerin hafta tatili izinleri kesintisiz kırk saatten az olamaz.
• 18 yaşından küçük işçilerin yıllık izin süresi yirmi günden az olamaz.

Kadın İşçilere İlişkin Düzenlemeler

• İş Kanunu, Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ve Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu'nda kadınlara ilişkin düzenlemeler bulunmaktadır.
• Amaç; ayrımcılığı önlemek ve kadın olmaları nedeniyle ortaya çıkabilecek olumsuzlukları gidermektir.
• Kadın işçilerin maruz kaldığı cinsiyet ayrımcılığı, doğrudan ve dolaylı ayrımcılık olarak görülür.
• Doğrudan cinsiyet ayrımcılığı, işçinin cinsiyetinin işverence öne sürülmesi yoluyla işe alınması, farklı çalışma koşulları ya da ücret uygulamalarına tabi tutulmasıdır.
• Dolaylı cinsiyet ayrımcılığı ise sonuçları açısından farklılık yaratması durumunda ortaya çıkar.
• İş Kanunu m.5'e göre işveren eşit davranmadığı işçi için dört aylık ücreti kadar ayrımcılık tazminatı öder.
• Kadın işçiler; işe girişte, iş ilişkisinin devamında ve iş ilişkisinin sona erdirilmesinde ayrımcılığa karşı korunmalıdırlar.
• İşverenler, biyolojik ve işin niteliğinden kaynaklanan sebepler dışında kadın ve erkek işçiler arasında ayrım yapamazlar.
• İş ilişkisinin devamı süresince cinsiyet ayrımcılığına konu olabilecek durumlar, genellikle ücret ve mesleki ilerleme konularında görülür.
• Ücrette eşitliğin anlamı, işverenin işçilerine çalışmalarının karşılığını öderken keyfi olarak farklı ücret ödememesidir.
• Kadın işçiye cinsiyeti nedeniyle özel koruyucu hükümlerin uygulanması, ücretin düşürülmesi için bir gerekçe olamaz.
• İşveren, iş ilişkisini sona erdirirken kadın işçilere karşı cinsiyete dayalı farklı bir muamelede bulunamaz.
• İş sözleşmesi, işçinin gebelik veya analık nedeniyle işe devam edememesi durumunda belirli bir süre askıdadır.
• Yer altında ve su altında yapılan işlerde kadınların çalıştırılmaları yasaktır.
• Sanayiden sayılan işlerde gece dönemlerinde kadınların çalıştırılabilmeleri bir takım tedbirlere bağlanmıştır.
  • Kadın işçilerin eşleriyle aynı postada çalışma istekleri dikkate alınmalı, işyerine getirip götürülme sağlanmalı, sağlık raporu ile çalıştırılabilmeli ve gebe olanlar gebelik süresince, emzikli olanlar da doğumdan itibare bir yıl boyunca gece çalıştırılmamalıdır.
• Kadın işçilerin doğumdan önce ve doğumdan sonra sekiz hafta olmak üzere toplam on altı hafta çalıştırılmamaları esastır; süreler kadın işçinin sağlık durumuna göre doktor raporuyla artırılabilir.
• Kadın işçi, sağlık durumu elverdiği sürece doktor raporu ile doğumdan önceki üç haftaya kadar çalışabilir; doğumdan önce çalışmadığı süre doğum sonrasına eklenir.
• İşveren, gebelik süresince periyodik kontroller için kadın işçiye ücretli izin vermelidir.
• Kadın işçiye isteği halinde on altı haftalık (çoğul gebeliklerde on sekiz) sürenin dolmasından sonra altı aya kadar ücretsiz izin verilir; bu süre yıllık ücretli izin hesabında dikkate alınmaz.
• Emziren işçiler bir yıl boyunca gece döneminde çalıştırılamazlar.
• Kadın işçilere, bir yaşından küçük çocuklarını emzirmeleri için günde toplam bir buçuk saat süt izni verilir; bu sürenin nasıl kullanılacağına işçi karar verir ve emzirme süresi çalışma süresinden sayılır.
• Emziren kadın işçiler günde yedi buçuk saatten fazla çalıştırılamazlar.
• 100-150 kadın işçi çalıştırılan işyerlerinde, bir yaşından küçük çocukların bırakılması, bakılması ve emziren işçilerin çocuklarını emzirmeleri için işveren tarafından, çalışma yerlerinden ayrı ve işyerine en çok 250 metre uzaklıkta bir emzirme odası kurulması zorunludur.
• 150'den çok kadın işçi çalıştırılan işyerlerinde ise, 0-6 yaşındaki çocukların bırakılması ve bakılması, emziren işçilerin çocuklarını emzirmeleri için çalışma yerlerinden ayrı ve işyerine yakın bir yurdun kurulması zorunludur.
• Kadın işçilerin evlenme tarihlerinden itibaren bir yıllık süre içerisinde iş sözleşmesini feshetmesi durumunda kendisine kıdem tazminatı ödenir.

Engelli ve Eski Hükümlü İşçilere İlişkin Düzenlemeler

• Çalışma yaşamında korunması gereken bir grup da engelli ve eski hükümlülerdir.
• Engellilerin çalışma yaşamına kazandırılması için uygulanan ilk ve en eski sistem kota rejimidir; diğer bir sistem ise ayrımcılığı önleyici engelli istihdamının sağlanmasıdır.
• Bunun dışında korumalı işyerleri oluşturulmak suretiyle özellikli işyerlerinde engellilerin istihdamı teşvik edilmektedir.
• Ülkemizde kabul edilen engelli istihdam sistemi kota rejimidir.
• Korumalı işyeri, işgücü piyasasına kazandırılmaları güç olan zihinsel veya ruhsal engellilere mesleki rehabilitasyon ve istihdam oluşturmak amacıyla desteklenen ve özel olarak düzenlenen işyerleridir.
• Başlangıçta eski hükümlü çalıştırma yükümlülüğü kamu ve özel sektör işverenleri için söz konusu iken, 2008 yılından itibaren yalnızca kamu işyerlerinde eski hükümlü çalıştırma zorunluluğu öngörülmüştür.
• İş Kanunu anlamında engelli, vücut fonksiyon kaybını en az %40 oranında kaybeden kişidir.
• Eski hükümlü, bir yıldan uzun süreli bir cezadan hüküm giyenleri, cezasını infaz kurumlarında tamamlayanları, cezası ertelenenleri veya koşullu salıverilenleri ifade eder.
• İşverenler, elli veya daha fazla işçi çalıştırdıkları özel sektör işyerlerinde %3 engelli, kamu işyerlerinde ise %4 engelli ile %2 eski hükümlü işçiyi çalıştırmakla yükümlüdürler.
• İşverenin engelli ve eski hükümlü çalıştırma yükümlülüğü açısından aynı il sınırları içerisinde yer alan işyerleri bir bütün olarak dikkate alınır.
• Zorunlu çalıştırılacak engelli ve eski hükümlü işçi sayısının tespitinde belirli ya da belirsiz süreli iş sözleşmesine göre çalıştırılan tüm işçiler esas alınır.
• Yer altı ve su altında yapılan işlerde engelli işçi çalıştırılamaz.
• İşyerinde çalışan işçi sayısında yer altı ve su altında çalıştırılan işçiler toplam sayıda dikkate alınamazlar.
• Engelli çalıştırma yükümlülüğü ancak sürekli işlerde söz konusudur.
• İşverenler, çalıştırmakla yükümlü oldukları işçileri Türkiye İş Kurumu aracılığı ile işe almalıdırlar.
• Engelli ve eski hükümlü çalıştırma yükümlülüğü açısından işverenlerin Kuruma talepte bulunmaları gerekir; Bunun için yükümlülüğün doğduğu tarihten itibaren beş gün içinde Türkiye İş Kurumuna başvurulmalıdır.
• Kurum, özel sektör işverenlerinin taleplerini onbeş gün içinde karşılamak durumundadır.
• Engelli ve eski hükümlü olmak düşük ücretlerle çalıştırma sebebi olamaz.
• Engellilerin yer altı ve su altı işlerinde çalıştırılmaları mümkün değildir.
• Engelli ve eski hükümlü çalıştırma yükümlülüğüne uymayan işveren aylık kişi başına idari para cezası ödemek durumundadır.
• İş Kanunu, engelli istihdam eden işverenler için 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu gereğince ödenmesi gereken primlerde indirim uygulanmasını öngörmektedir.
  • Engelli çalıştırma yükümlülüğü kapsamında engelli çalıştıran ya da korumalı işyerlerinde çalışan engellilerin prime esas kazancı altı sınırı üzerinden hesaplanan sigorta priminin işveren hissesinin tamamı,
  • Yükümlü olmadıkları halde engelli çalıştıran işverenlerin, bu şekilde çalıştırdıkları her bir engelli için prime esas kazanç alt sınırı (asgari ücret) üzerinden hesaplanan sigorta primine ait işveren hisselerinin tamamı Hazine tarafından karşılanır.