حفاظت از بناهای تاریخی

شناخت و معاصر سازی کاربری فضاهای داخلی حمام های تاریخی

• حمام ها بناهای غیر مذهبی مهمی در ایران هستند که پیش از اسلام و پس از آن در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه ای داشته اند.
• معماری حمام ها منحصر به فرد بوده و نشان دهنده اهمیت فرهنگی آنهاست.
• حمام های سنتی دارای فضاهای گوناگون با عملکردهای مختلف بودند که بر اساس موقعیت آب و هوایی و جغرافیایی و موقعیت شهری طراحی می شدند.
• این مقاله با بررسی حمام تاریخی حسن خان کرمانشاه، تلاش در معاصر سازی کاربری فضاهای آن دارد تا هم سنت گذشته را حفظ کند و هم به نیازهای امروز پاسخ دهد.

مقدمه

• حمام ها بناهای ارزشمندی هستند که جنبه های مختلف زندگی اجتماعی را در بر می گرفتند.
• زمان دقیق پیدایش و سازندگان اولین حمام ها مشخص نیست.
• حمام های سنتی شامل کارکردهای مختلفی از جمله شستشو، تعاملات اجتماعی، استراحت و گپ زدن و حتی تفریحات اجتماعی بوده‌اند.
• حمام ها برخلاف ظاهر بیرونی، دارای فضاها و تزیینات داخلی زیبا و ارزشمند هستند.
• حمام های تاریخی بخشی از بافت تاریخی شهرها هستند.
• این مقاله بر این باور است که حمام های تاریخی را میتوان با احیا و معاصر سازی کاربری فضاها، احیا و زنده نگه داشت و از آن به عنوان جاذبه گردشگری و به عنوان رونق اقتصادی استفاده کرد.

اهمیت و ضرورت پژوهش

• هدف از بازسازی حمام های تاریخی احترام به سنت و حفظ فرهنگ حمام و احیای بنا است.
• بازسازی باید با در نظر گرفتن نقاط قوت و ضعف بنا و فرصت ها و تهدیدات آن صورت گیرد.
• باید فرهنگ گذشته مرتبط با حمام (از جمله شستشو، طبابت، رقص، آواز و تعاملات اجتماعی) را دوباره احیا کرد.
• معاصر سازی حمام ها به آشنایی نسل جوان با میراث گذشتگان کمک می کند و ذهنیت نامناسب نسل جوان نسبت به حمام به عنوان مکانی غیربهداشتی را بهبود می بخشد.
• بازسازی حمام می تواند به افزایش امنیت محله نیز منجر شود.

سؤال پژوهش و فرضیه

• چگونه می توان حمام های سنتی و فرهنگ مربوطه را معاصر سازی کرد؟
• تزریق کاربری های جدید و حفظ و معاصر سازی فرهنگ گذشته در احیا، به بناهای تاریخی ( از جمله حمام های تاریخی) کمک می کند تا حیات جدیدی پیدا کند و الگویی برای احیای حمام های دیگر شود.

پیشینه تحقیق

• مطالعاتی در زمینه معماری و تزیینات حمام های تاریخی صورت گرفته است.
• برخی پژوهشگران به جنبه های بصری و معماری حمام ها و احیا و بازسازی آنها پرداخته اند.
• مطالعات پژوهشگرانی از جمله ایازی، زارعی، زمر رشیدی، کریم سردشتی، زارعی، جوادی، آزادی و نصیری، شادمانی، اتحاد محکم، شاداب فر و موسی تبار و کافی… در این حوزه وجود دارد.
• حمام های ایرانی از یک الگوی معماری کلی برخوردارند که در تزیینات و فضای معماری آنها منعکس می شود.

تقسیم بندی تاریخی حمام ها

• سه دوره از حمام های ایران قابل تفکیک است:

  • دوره صفویه
  • دوره قاجار

• ویژگی معماری و تزیینات این دوره ها در جدول شماره ۱ آمده است.

• معمای تزیینات مربوط به حمام ها در مناطق مختلف ایران بستگی به تزیینات محلی دارد.

• مناطق با اقلیم گرم و خشک، از روش هایی برای مقابله با گرمای زیاد استفاده می کردند (استفاده از کاشی و فضای پایین تر از سطح زمین).

• مناطق با اقلیم گرم و مرطوب، از مصالح محلی برای مقابله با رطوبت استفاده کردند.

• مناطق با اقلیم سرد و خشک، با ایجاد گنبدهای با قوس تند و کاهش دادن فضای ارتباطی مانع از باقی ماندن برف و باران شدند.

• مناطق معتدل و مرطوب، از پوشش شیبدار سقف و مصالح محلی مانند سنگ های مرجانی برای مقابله با رطوبت استفاده می کردند.

تقسیم بندی فضایی در حمام ها

• فضاهای مختلف حمام شامل:
  • بینه (سردخانه یا رختکن): معمولا هشت ضلعی، ۸ و نیم و یا چهار گوش ساخته می شد و به وسیله کاشی و آهک بری تزیین می‌شد.
  • میان در: فضایی عبوری و هشتی کوچک بین بینه و گرمخانه
  • گرمخانه: فضا اصلی حمام که برای شستشو استفاده می شد. معمولا هشت ضلعی و یا ۸ و نیم ضلعی ساخته می شد.
  • خزینه: محل نگهداری آب گرم
  • تون: محل استراحت
  • انبار سوخت: محل نگهداری هیزم

موقعیت و ویژگی های حمام حسن خان کرمانشاه

• حمام حسن خان در محله برزه و نزدیک رودخانه آبشوران در کرمانشاه واقع شده است.
• مصالح اصلی: آجر
• تزیینات: نقوش اسلیمی، گیاهی و گاهی حیوانی (آهک بری)

معاصر سازی کاربری حمام حسن خان

• حمام حسن خان باید با در نظر گرفتن موقعیت، سازه و تأسیسات، بازسازی و به کاربری امروزي برگردد.
• در این بازسازی، کاربری سنتی حمام حفظ می‌شود و فضاهای جدیدی به منظور تطبیق با نیازهای امروز، احداث می شود. ( استخر، استخر درمانی، سونا، جکوزی، اتاق ماساژ، اتاق طب سنتی، اتاق بازی، چایخانه، دوش، گیشه بلیت فروشی)
• اصالت بنا و سلامت سازه ها مورد توجه قرار می گیرد.

فضاهای پیشنهادی برای تطبیق با نیازهای امروز

• فضاهای حمام با در نظرگرفتن ابعاد، میزان نوردهی، تهویه و استاندارد های لازم، بر اساس نیازهای امروزی، تطبیق داده می شود.

نتیجه گیری

• حمام های تاریخی بناهای ارزشمندی هستند و می توانند با احیا و معاصر سازی کاربری، دوباره زنده شوند.
• طراحی داخلی در بناهای تاریخی باید با ویژگی های اثر، مقتضیات، ارزش ها و روح بنا هماهنگ باشد.
• شناخت موقعیت و اقلیم بنا در طراحی مهم است و طرح باید بومی و متناسب با محیط باشد.