Геология: Тау жасалуы мен қатпарлану

Тау жасалуы

• Жер қыртысының бір бөлігінің жоғары, екінші бөлігінің төмен түсуіне ықпал жасайтын баяу қозғалыстар - Тербелмелі қозғалыстар.
• Тау жыныстарының минералды құрамының өзгеріске ұшырамастан бұзылуы - Физикалық үгілу.
• Арктика, Антрктика жерлері, биік таулар, шөл мен шөлейттің аридтік аймақтарына тән үгілу түрі - Физикалық үгілу.
• Тау жыныстарының маңызды химиялық, биогендік, биохимиялық реакциялар әсерінен бұзылуы - Химиялық үгілу.
• Жер бедерінің барлық пішіндерінің қалыптасуына әсер етуші күштер - Ішкі және сыртқы күштер.
• Жер бедерінің қалыптасуына әсер етуші ішкі күштер - Эндогендік күштер.
• Ішкі күштер әрекеті - Эндогендік.
• Жер бедерінің қалыптасуына әсер етуші сыртқы күштер - Экзогендік күштер.
• Сыртқы күштер әрекеті - Экзогендік.

Қатпарлану

• Қатпарланудың қарапайым түрлері - Антиклиналь, синклиналь, моноклиналь.
• Қатпарлану кезінде біртұтас жоғары көтерілген бөлігі - Антиклиналь.
• Қатпарлану кезінде майысып төмен түскен бөлігі - Синклиналь.
• Қатпарлану кезінде беті тегіс болып көтерілген бөлігі - Моноклиналь.

Жер Қыртысындағы Қозғалыстар

• Жер қыртысы екі бағытта қозғалады: еңдік бағытта қашықтау (субдукция) және еңдік бағытта жақындау (спрединг).
• Үшінші қозғалыс түрі – қарама-қарсы бағытта ығысу.
• Жер қыртысының біртіндеп көтерілуі мен төмен түсуі тербелмелі қозғалыстар деп аталады. Бұл қозғалыстар мұхит деңгейінің көтерілуі мен төмендеуіне, материктердің жалпы биіктігінің өзгеруіне әсер етеді.
• Ішкі күштер литосфералық тақталарды қозғалысқа түсіреді, олар материк пішіндері мен мұхиттар айдынын өзгертеді.
• Жер қыртысының екі негізгі бөлігі бар: тұрақты бөліктер – Платформа, қозғалмалы бөліктер – Геосинклиналь.
• Платформаларға сәйкес келетін нысандар – жазықтар, ал геосинклинальдарға сәйкес келетін нысандар – биік таулар.

Мұхит Түбінің Орографиялық Құрылымы

• Мұхит түбінде төрт негізгі орографиялық құрылым бар:
  • Материктің шеткі жағалық бөліктері (материктік қайраң, материктік беткей)
  • Өтпелі зона (шеткі теңіздердің қазаншұңқырлары, аралдар доғасы мен оларды бойлай орналасқан терең шұңғымалар)
  • Суасты орта жоталары (осьтік жоталар мен оларды бөліп жатқан көлденең тектоникалық аңғарлар)
  • Мұхит табаны (қазаншұңқырлар мен оларды бөліп жатқан жекелеген тау жоталары мен көтерілімдер)

Сыртқы Күштердің Әрекеті

• Жел, ағын су, мұздық, жерасты суларының әрекеті Жер бедерін қалыптастыратын сыртқы күштер болып табылады.
• Үгілу кезінде жер бедерін құрайтын түрлі сипаттағы тау жыныстары біртұтастығынан айырылып, қиыршықтас, құм сияқты кеуекті жыныстарға айналады.

Үгілу

• Тау жыныстарының біртұтастығынан бөлініп, қиыршықтас, құм сияқты кеуекті жыныстарға айналуы үгілу деп аталады.
• Тау жыныстарының минералдық құрамы өзгеріске ұшырай отырып үгілуі химиялық үгілу деп аталады.
• Тау жыныстарының химиялық құрамы өзгеріске ұшырамай отырып үгілуі физикалық үгілу деп аталады.

Желдің Әсері

• Үгілу өнімдері мен бор жыныстарын тасымалдау арқылы жер бедерін өзгертуде жел маңызды рөл атқарады.
• Құмды төбелер мен шағылдардың толқын тәрізді пішіндерін жел қалыптастырады.
• Үгілген тау жыныстарын тасымалдауда жел және ағын су әрекеті ерекше орын алады.

Бедленд

• Эрозияның әрекеті нәтижесінде құрғақ климат жағдайында пайда болған аласа таулы рельефтің күрделі түрі бедленд деп аталады.
• Бедлендтер кең таралған аудандар:
  • АҚШ жеріндегі Ұлы жазықтар
  • Орталық Азия
  • Кіші Азия
  • Үндістан түбектерінің тауалды аймақтары
  • Шарын каньоны

Мұздықтың Әсері

• Биік тау басындағы тау жыныстарының үгілуі мен тасымалдануына мұздық себепші болады.
• Мұздықпен өңделген тау жоталарының пішіні:
  • Үшкір шыңды
  • Беткейлері тік, терең шатқалды.