Геология: Тау жасалуы мен қатпарлану

Тау жасалуы

• Жер қыртысының бір бөлігінің жоғары, екінші бөлігінің төмен түсуіне ықпал жасайтын баяу қозғалыстар - Тербелмелі қозғалыстар.
• Тау жыныстарының минералды құрамының өзгеріске ұшырамастан бұзылуы - Физикалық үгілу.
• Арктика, Антрктика жерлері, биік таулар, шөл мен шөлейттің аридтік аймақтарына тән үгілу түрі - Физикалық үгілу.
• Тау жыныстарының маңызды химиялық, биогендік, биохимиялық реакциялар әсерінен бұзылуы - Химиялық үгілу.
• Жер бедерінің барлық пішіндерінің қалыптасуына әсер етуші күштер - Ішкі және сыртқы күштер.
• Жер бедерінің қалыптасуына әсер етуші ішкі күштер - Эндогендік күштер.
• Ішкі күштер әрекеті - Эндогендік.
• Жер бедерінің қалыптасуына әсер етуші сыртқы күштер - Экзогендік күштер.
• Сыртқы күштер әрекеті - Экзогендік.

Қатпарлану

• Қатпарланудың қарапайым түрлері - Антиклиналь, синклиналь, моноклиналь.
• Қатпарлану кезінде біртұтас жоғары көтерілген бөлігі - Антиклиналь.
• Қатпарлану кезінде майысып төмен түскен бөлігі - Синклиналь.
• Қатпарлану кезінде беті тегіс болып көтерілген бөлігі - Моноклиналь.

Жер Қыртысындағы Қозғалыстар

• Жер қыртысы екі бағытта қозғалады: еңдік бағытта қашықтау (субдукция) және еңдік бағытта жақындау (спрединг).
• Үшінші қозғалыс түрі – қарама-қарсы бағытта ығысу.
• Жер қыртысының біртіндеп көтерілуі мен төмен түсуі тербелмелі қозғалыстар деп аталады. Бұл қозғалыстар мұхит деңгейінің көтерілуі мен төмендеуіне, материктердің жалпы биіктігінің өзгеруіне әсер етеді.
• Ішкі күштер литосфералық тақталарды қозғалысқа түсіреді, олар материк пішіндері мен мұхиттар айдынын өзгертеді.
• Жер қыртысының екі негізгі бөлігі бар: тұрақты бөліктер – Платформа, қозғалмалы бөліктер – Геосинклиналь.
• Платформаларға сәйкес келетін нысандар – жазықтар, ал геосинклинальдарға сәйкес келетін нысандар – биік таулар.

Мұхит Түбінің Орографиялық Құрылымы

• Мұхит түбінде төрт негізгі орографиялық құрылым бар:
  • Материктің шеткі жағалық бөліктері (материктік қайраң, материктік беткей)
  • Өтпелі зона (шеткі теңіздердің қазаншұңқырлары, аралдар доғасы мен оларды бойлай орналасқан терең шұңғымалар)
  • Суасты орта жоталары (осьтік жоталар мен оларды бөліп жатқан көлденең тектоникалық аңғарлар)
  • Мұхит табаны (қазаншұңқырлар мен оларды бөліп жатқан жекелеген тау жоталары мен көтерілімдер)

Сыртқы Күштердің Әрекеті

• Жел, ағын су, мұздық, жерасты суларының әрекеті Жер бедерін қалыптастыратын сыртқы күштер болып табылады.
• Үгілу кезінде жер бедерін құрайтын түрлі сипаттағы тау жыныстары біртұтастығынан айырылып, қиыршықтас, құм сияқты кеуекті жыныстарға айналады.

Үгілу

• Тау жыныстарының біртұтастығынан бөлініп, қиыршықтас, құм сияқты кеуекті жыныстарға айналуы үгілу деп аталады.
• Тау жыныстарының минералдық құрамы өзгеріске ұшырай отырып үгілуі химиялық үгілу деп аталады.
• Тау жыныстарының химиялық құрамы өзгеріске ұшырамай отырып үгілуі физикалық үгілу деп аталады.

Желдің Әсері

• Үгілу өнімдері мен бор жыныстарын тасымалдау арқылы жер бедерін өзгертуде жел маңызды рөл атқарады.
• Құмды төбелер мен шағылдардың толқын тәрізді пішіндерін жел қалыптастырады.
• Үгілген тау жыныстарын тасымалдауда жел және ағын су әрекеті ерекше орын алады.

Бедленд

• Эрозияның әрекеті нәтижесінде құрғақ климат жағдайында пайда болған аласа таулы рельефтің күрделі түрі бедленд деп аталады.
• Бедлендтер кең таралған аудандар:
  • АҚШ жеріндегі Ұлы жазықтар
  • Орталық Азия
  • Кіші Азия
  • Үндістан түбектерінің тауалды аймақтары
  • Шарын каньоны

Мұздықтың Әсері

• Биік тау басындағы тау жыныстарының үгілуі мен тасымалдануына мұздық себепші болады.
• Мұздықпен өңделген тау жоталарының пішіні:
  • Үшкір шыңды
  • Беткейлері тік, терең шатқалды.

Бұл тест тау жасалуы және қатпарлану процессін түсінуге арналған. Сынақта жер қыртысының динамикасы, үгілу түрлері және геологиялық күштер туралы маңызды ақпарат қамтылған. Сұрақтар сіздің геологиялық білімдеріңізді тексеруге көмектеседі.