Ekologiya və İqtisadiyyat

Yaponiyada ekoloji təmizliyin rəmzi olaraq

Ekosistemin tamlığını (bütövlüyünü) qorumaq üçün mülkiyyət obyektinin müəyyən edilməsi zamanı nəzərə alınmalıdır. Ətraf mühitin vəhdətinin qorunması, ekosistemdə təbiət komponentləri arasındakı qarşılıqlı əlaqələrin pozulmaması vacibdir.

Ətraf mühitin mühafizəsi üçün vergi ödəmələri təyin etmək, təbii sərvətlərin müstəsna mənsubiyyətini qeydə almaq, tale üçün məsuliyyət kəsb etmək. İstehsal vasitələrinin istifadəsinə daima marağın mənbəyi olmaq.

Təbii ehtiyyatlar üzərində mülkiyyət, mülkiyyət prinsipləri və funksiyaları, mülkiyyət obyektləri və subyektləri, mülkiyyətin iqtisadi realizə formaları.

Təbii kapitalın üç funksiyasını (təminat, tənzimləmə və mədəni) eyni anda yerinə yetirir. Meşələr oksigen istehsal edir, su tənzimləyir və mədəni dəyərə malikdir.

Təbii kapitalın ekoloji xidmətlərin təminatı funksiyasının ekonomik qiyməti. Yəni təbiətin insanlar üçün xidmət etdiyi qiymət (məsələn, oksigenin dəyəri, su təmizliyinə olan tələbat).

Təbii sistemlərin qanunları - məsələn, enerjinin qorunması, maddənin çevrilməsi. Bu qanunlar canlı orqanizmlərə və onların qarşılıqlı əlaqələrinə aiddir.

Ölkələr, sərvətləri hesabına insanları daha çox istehlaka sövq edir. İstehsalın artımı üçün təbii ehtiyatlardan istifadə artır. Ekoloji problemlərin artımı.

Ətraf mühitin mühafizəsi və davamlı inkişafın əsasını qoyan modellər, iqtisadi inkişafı ekoloji məhdudiyyətlərlə əlaqələndirməyə cəhd edir.

Doğrudan da qazanc və istehsal artımına yönəlir, ətraf mühitin mühafizəsi ikinci dərəcəlidir.

İnsanların fəaliyyətinin təbiətə təsiri, ətraf mühitə vurulan zərərin miqyası, texnologiyanın inkişafı, əhali sıxlığı və istehlak səviyyəsi ilə əlaqəlidir. Bu formul bu parametrlərin birgə təsirini izah edir.

Kuznets əyrisi inkişafın ilkin mərhələlərində ətraf mühitə yüklənmənin artdığını, sonra isə sağlamlıq və sərvət artdıqda ətraf mühitin yaxşılaşdığını göstərir - yəni, ətraf mühitin keyfiyyəti ilə gəlir arasında əlaqə.

R. Nussbaumun piramidasının üçüncü mərtəbəsini təşkil edən işçilər, kapital və texnologiya kimi istehsal vasitələridir ki, firmalar məhsul və xidmətlər yaratmaq üçün bunlardan istifadə edirlər.

R. Nussbaumun piramidasının zirvəsini ekoloji şərait təşkil edir. Bu, ətraf mühitin təbii sərvətlərinin və xidmətlərinin saxlanılması ilə bağlıdır.

Bazar boşluqlarının mənbəyi müxtəlif amillər ola bilər, lakin ehtiyatların məhdudluğu bunlardan biri deyil. Ehtiyatların məhdudluğu bazarın effektiv işləməsinin bir şərtidir.

Zahiri effektlər, bir fərdin və ya firmanın fəaliyyətinin başqa fərdlərə və ya firmalara təsiridir, bu təsir müsbət və ya mənfi ola bilər.

Zahiri effektlər uzunmüddətli, qısamüddətli, müsbət və mənfi ola bilər. Laikin ''uzunmüddətli'' zahiri effektlər - zahiri effektlərin növü deyil.

İctimai rifahın ölçüsü ancaq fərdi istehlak səviyyəsinə deyil, həmçinin ətraf mühitin keyfiyyətinə, təbii sərvətlərin saxlanılmasına və cəmiyyətin sosial ehtiyaclarına da bağlıdır.

Kouz teoremi, cuzi transaksion xərclər olduqda bazarın öz-özünə ictimai optimumu təmin edə biləcəyini, yəni öz-özünə təsir problemini həll edə biləcəyini təsdiq edir.

Təbiətdən istifadədə tənzimlənən bazar modeli, ətraf mühitin davamlılığının qorunmasını əks etdirməlidir. Bu o deməkdir ki, insanların təbii sərvətlərdən istifadəsinə müəyyən məhdudiyyətlər qoyulmalıdır ki, gələcək nəsillər üçün də kifayət qədər resurslar qalsın.

Ümumi iqtisadi qiymətləndirmə üsulu təbii ehtiyatların həm istifadə dəyərini, həm də istifadə etməmək dəyərini nəzərə alır. Bu, təbii ehtiyatların insanların rifahına təsirini daha geniş miqyasda ölçməyə imkan verir.

Subyektiv qiymətləndirmə təbii ehtiyatların dəyərini insanların onları qorumaq üçün nə qədər ödəməyə hazır olduqları ilə müəyyən edir.

Ekoloji rifahın qiymətləndirilməsi onun qiymətini əmlakın qiyməti ilə dolayı yolla ölçməyə çalışır. Yəni, ətraf mühitin sağlamlığı əmlağın dəyərinə təsir göstərir.

Xərc üsulu təbii ehtiyatların dəyərini onları mənimsəmək üçün lazım olan xərclərlə ölçür.

Xərc üsulunun çatışmayan cəhəti, bəzən mənimsənilməsi daha asan ehtiyatların daha az dəyərə malik qiymətləndirilməsidir.

Yekun-nəticə üsulu, təbii ehtiyatların dəyərini onların nəticəsində əldə olunan faydaya əsaslanaraq təyin edir.

"Azərbaycan Su Məcəlləsi" 1999-cu ildə qəbul edilmişdir.

Müxtəlif canlı növləri, onların yaşayış mühitləri və bunlar arasında qarşılıqlı əlaqələr birlikdə biorəngarənglik adlanır.

Intensiv balıq ovu balıq populyasiyasının azalmasına, çoxalmasının azalmasına və uzunmüddətli perspektivdə balıqçılıq sənayesinin iflasına gətirə bilər.

Təbiət parkları və qoruqlar biorəngarəngliyin qorunmasında mühüm rol oynayır, digər variantlar isə biorəngarəngliyə mənfi təsir göstərir.

Təbii fəlakətlər biorəngarəngliyin azalmasına səbəb ola bilər, digər variantlar isə iqtisadi səbəblərdir

Biorəngarəngliyin qorunması üçün dövlət və beynəlxalq səviyyədə maliyyə dəstəyi, subsidiya və qrantlar verilməlidir. Çirkləndirməyə görə cərimələrin tədbiqi isə iqtisadi cəzalandırma mexanizmidir.

Nəqliyyat səs çirklənməsinin əsas mənbəyidir.

Avtonəqliyyat atmosferin ən böyük çirkləndiricisi hesab olunur, eyni zamanda sənayedəki çirkləndirmə mənbələri, qaz emissiyaları və zibilxanalardan qazlar da atmosferdə çirklənməyə səbəb olur.

Dəmir yolu nəqliyyatı digər növlərə nisbətən daha ekoloji təmizdir, çünki daha az emissiya çıxarır.

Ekoloji normativlər, müəyyən bir zaman, məkan və həcmdə maddələrin miqdarına, əhəmiyyətlilik dərəcəsinə, təhlilinə, əhatə dairəsinə və yayılma dərəcəsinə əsasən müəyyən olunur. Yəni, hansı maddə nə qədər artıqdır, hətta zərərsiz maddələr belə çox olarsa ekoloji normativlər tərəfindən nəzərə alınmalıdır.

Ekoloji normativlər, insan sağlamlığı və ətraf mühitin qorunması üçün elmi təhlillərə, təbii bərpa qabiliyyətinə, texnoloji nizamlamaya və əlaqədar normativlərə əsaslanır. Hər hansı bir normativ, təkcə iqtisadi göstəricilərə deyil, bu amillərə də əsaslanmalıdır.

İnsan sağlamlığına təhlükə təsirinin astansını (sərhəddini) səciyyələndirən normativlər, insan sağlamlığına göstərilən təsirin maksimum həddini müəyyən edir. Bu normativlər, əsasən, insanın sağlamlığına birbaşa təsir edən amillərdə zərərli maddələrin miqdarını tənzimləyir.

Sanitar-gigiyenik normativlər, zərərli maddələrin qatılıq həddini, orta gündəlik qatılıq həddini, sanitar-mühafizə zonalarını, radiasiyanın təsir dərəcəsini və məhsulların ətraf mühitə təsirini müəyyənləşdirir. Onlar insan sağlamlığını qorumaq üçün mühüm bir vasitədir.

Çirkləndirici maddələrin qatılıq həddi insan sağlamlığına birbaşa və dolayısı təsir göstərməli deyil. Bu, insanın iş qabiliyyətini və əhval-ruhiyyəsini pis təsir etməməlidir. Yəni, qatılıq həddi insan sağlamlığı üçün təhlükəsiz olmalıdır.

Hər bir çirkləndirici maddə üçün

Hava keyfiyyətinin izlənməsi, çirkləndiricilərin tutulması və zərərsizləşdirilməsi üçün qurğular, nəzarət-tənzimləyici məntəqələr və digər infrastrukturun qurulması kimi fəaliyyətləri əhatə edir.

Su təmizləmə qurğuları, kanalizasiya sistemləri, sənaye tullantılarının zərərsizləşdirilməsi üçün qurğular və yenidən təmizləmə stansiyaları kimi infrastrukturun qurulması.

İstehsalat texnologiyalarının modernləşdirilməsi, texnologiyaların ətraf mühitin mühafizəsi üçün daha təhlükəsiz və səmərəli şəkildə tətbiqi, ekoloji cəhətdən təhlükəsiz yeni texnologiyaların yaradılması, ətraf mühitin mühafizəsi ilə bağlı digər investisiya layihələri.

Şirkətlərin özlərinin ekoloji təhlükəsizlik standartlarını yüksəltməsi, ekoloji cəhətdən daha təmiz texnologiyalara keçməsi, tullantıların azaldılması, enerji səmərəliliyi artırılması, təbii resurslardan səmərəli istifadə edilməsi

Şirkətlərin ekoloji hüquq pozuntuları üçün cərimələnməsi, ekoloji zərərli məhsullar üçün vergilərin tətbiqi, ekoloji normalara uyğun olmayan fəaliyyətə görə lisenziyaların geri alınması

Texniki tələblərin tətbiqi, qanunların qəbulu, standartların müəyyənləşdirilməsi, şirkətlərin ekoloji məsuliyyətini artırmaq üçün dövlət tərəfindən müəyyən olan xüsusi qaydalar.

Cəmiyyətin ekoloji məsuliyyətini artırmaq məqsədi ilə maarifləndirmə, ekoloji tərbiyə, ekoloji cəhətdən məsuliyyətli davranışın təbliği

Yayım şəraitinin ümumi əlamətlərini təmin edən kəşviyyat və öyrənilmə dərəcələrinə malik ehtiyatlar geoloji öyrənilmə dərəcəsinə görə C1 kateqoriyasına aid edilir. Bu, ehtiyatların kifayət qədər öyrənilmiş olduğunu və sənaye miqyasında istifadəyə hazır olduğunu göstərir.

İlkin olaraq tək-tək nümunələri məlum olan, sənaye ehtiyatları az olan ehtiyatlar geoloji öyrənilmə dərəcəsinə görə A kateqoriyasına aid edilir. Bu ehtiyatların öyrənilmə səviyyəsi aşağıdır və sənaye miqyasında istifadə üçün hələ ki, hazırlıq səviyyəsi yoxdur.

Ehtiyatlar və resursların təsnifatında aktiv, çətinçıxarıla bilən, çıxarılmış, cari, rentabelli və şərti rentabelli kimi kateqoriyalar mövcuddur. Lakin "ilkin, perspektiv və proqnozlaşdırılan" termini ehtiyatlara aid deyil. Bu terminlər daha çox ehtiyatların çıxarılma ehtimalları və öyrənilmə dərəcəsinə uyğun olaraq müəyyən edilir.

Geoloji məcmuda təbii ehtiyatlar və resurslar balans və balansarxası kimi təsnifləşdirilir. Balans ehtiyatları geoloji kəşfiyyat işləri ilə təsdiq edilmiş və sənaye miqyasında istifadə üçün hazır ehtiyatlardır. Balansarxası ehtiyatlar isə kəşfiyyat işləri ilə təsdiq olunmayan, lakin potensial olaraq sənaye və ya digər tətbiqlər üçün faydalı ola bilən ehtiyatlardır.

Kateqoriyalaşmaya görə A, B, C1, C2, C3 ehtiyatları çıxarıla bilən ehtiyatlara aiddir. Bu ehtiyatlar geoloji kəşfiyyat işləri ilə təsdiq edilmiş və sənaye miqyasında istifadə üçün hazır olan ehtiyatlardır.

C3 kateqoriyası perspektiv ehtiyatlara aid edilir. Bu ehtiyatlar daha az öyrənilmişdir və onların mövcudluğu ehtimal olunur, lakin hələ tam təsdiq olunmamışdır. Sənaye miqyasında istifadə üçün hələ hazır deyillər.

D1 və D2 kateqoriyaları proqnoz ehtiyatlarına aid edilir. Bu ehtiyatların mövcudluğu daha az ehtimal olunur və onlar geoloji kəşfiyyat işləri ilə tam əsaslandırılmamışdır.

A, B, C1, C2, C3, D1 və D2 ehtiyatlar, öyrənilmə dərəcəsinə görə müxtəlif kateqoriyalara yerləşdirilir. Bu kateqoriyalar ehtiyatların geoloji kəşfiyyat səviyyəsini və sənaye miqyasında istifadə üçün hazırlığını göstərir.

Ekoloji rifahın qiymətləndirilməsinin xüsusi üsulunda, ətraf mühitin keyfiyyətinin əmlakların dəyərinə təsir edəcəyi düşünülür - yəni, ətraf mühit yaxşı olarsa, əmlaklar daha bahalı olacaq.

Təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsinin xərc üsulu, həmin resursların mənimsənilməsinə çəkilən xərclərin həcmindən ibarətdir. Yəni, resursun çıxarılması və istifadəsi üçün lazım olan xərclər resursun dəyərini təyin edir.

Təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsinin xərc üsulunda, mənimsənilməsi asan resursların qiyməti az qiymətləndirilə bilər. Çünki, bu resursları çıxarmaq üçün az xərc tələb olunur.

Təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsinin yekun-nəticə üsulu, resurslardan alınan faydaya əsaslanır. Yəni, resursların mənimsənilməsindən nə qədər fayda əldə olunursa, onların dəyəri də o qədər yüksəkdir.

Nisbətən az təhlükəli iki və daha çox kimyəvi maddə bir-biri ilə qarışdıqda yaranan yeni maddənin toksiklik dərəcəsi ilkin maddələrin hər birinin toksiklik dərəcəsini üstələyən effektə deyilir.

Müasir dövrdə iqtisadiyyata ekoloji məsələlərin daxil edilməsi ilə bağlı komplekt göstəricilər sisteminin olmaması, məğbül metodik bazanın, təcrübənin və vərdişlərin olmaması ekoloji-iqtisadi analizin aparılmasını çətinləşdirir.

Ekoloji-iqtisadi analiz ekoloji və iqtisadi məsələlərin əlaqədarlığını və bir-biri ilə uyğunluğunu təhlil edir. Təbiətdən səmərəsiz istifadədən dəymiş ziyanın müəyyən edilməsi də bu analizlərin daxilindədir.

Regional məhsulda və hər adambaşına təbiəti mühafizə xərclərinin payı, regionun iqtisadi sıxlığı, zərərli maddələrin tutulması, təmizlənməsinin, utilizə edilməsinin faizi, hər adambaşına düşən çirkli suların həcmi müqayisəli analizdə istifadə olunan göstəricilərdir.

Regional ekoloji-iqtisadi analiz konsepsiyasına əsasən ölçü modelinin tərkibi 4 bloka bölünür.

Regional ekoloji-iqtisadi analiz konsepsiyasına əsasən modelin ikinci bloku təsərrüfat fəaliyyətinin məhsullarını əks etdirir.

Regional ekoloji-iqtisadi analiz konsepsiyasına əsasən modelin üçüncü bloku ekoloji elementlərin ekosistem daxilində xəclərinin əksini əks etdirir.

Regional ekoloji-iqtisadi analiz konsepsiyasına əsasən modelin dördüncü bloku ekoloji elementlərin xərc əmsallarını əks etdirir.

Ekoloji tələblərin yerinə yetirilməsi üçün qanunlar, qaydalar və tətbiqlər əsasında ətraf mühitin qiymətləndirilməsi və nəzarət edilməsi.

Ekoloji ekspertizanın bir hissəsi olaraq, bir layihənin ətraf mühitə təsirini qiymətləndirmək üçün aparılan təhlil və sənədləşdirmə prosesi.

Bir layihənin ətraf mühitə potensial təsirlərini müəyyən etmək üçün tətbiq olunan üsullar, müvafiq sənədlər hazırlanır.

Ekoloji normativlərə, ekoloji bəyanata və ekoloji idarəetmə sisteminə uyğunluq üçün fəaliyyətlərin qiymətləndirilməsi.

Bir şirkətin ətraf mühitə təsirinin şərhi, ekoloji siyasəti, idarəetmə sistemi və nailiyyətləri təqdim olunur.

ƏMTQ prosesində istifadə olunan sənəd olaraq, yeni texnologiyaların ətraf mühitə təsirinin qiymətləndirilməsi, texnologiyadan istifadənin nəticələrini təsvir edir.

Həm motivasiyanın artırılması, həm də azaldılması üçün istifadə olunan amildir. Məsələn, vergilərin artırılması şirkətlərin təbii resurslardan istifadəni azaltmasına, vergilərin azaldılması isə istifadəni artırmasına səbəb ola bilər.

Təbii ehtiyatların bəzi növləri üçün pul ödənilən pul ödəmə formasıdır. Məsələn, meşə ehtiyatlarını istifadə edən şirkətlər dövlətə müəyyən bir məbləğ ödəməlidirlər.

Təbii ehtiyatların iqtisadi dəyərini ölçmə funksiyasıdır. Təbii resursların qiyməti onların nadirliyi və tələbatına görə müəyyən edilir.

Təbii varlıqlar (meşələr, su, torpaq, faydalı qazıntılar) üçün yerləşdirilən vergilərdir.

Ətraf mühitin təmizliyinin saxlanılması üçün mühüm mexanizmdir. Bu, şirkətlərin çirkləndirməyə görə ödəmələri ilə yanaşı, təmiz texnologiyalara keçmələri üçün stimullaşdırıcı bir faktor rolunu da oynayır.

Ətraf mühitin keyfiyyətinə əsasən müəyyən edilir. Məsələn, çirkləndirici maddələrin qatılıq həddini keçən tullantıların atılması daha yüksək ödəmələrə gətirib çıxarır.

İnsan sağlamlığına təhlükə yaradan maksimal hədd səviyyəsini müəyyən edən normativlərdir. Məsələn, havada zəhərli qazların maksimum qatılıq həddini nəzərə alırlar.

Əsas kapital qoyuluşları üçün müəyyən edilən normativlərdir. Məsələn, sənaye müəssisələrinə ekoloji texnologiyaların tətbiqi ilə bağlı tələblər.

SSRİ-də uzun illər təbii sərvətlər pulsuz istifadə olunması təbiətin əhəmiyyətinin yetərli dərəcədə nəzərə alınmamasına və

Kadastrlar təbii ehtiyatların növləri, kəmiyyəti və keyfiyyəti haqqında məlumatları

İnteqrallaşdırılmış iqtisadi və ekoloji göstəricilər sistemi, humanitar inkişaf (insanın həyatı, biliyi, sərvəti)

Humanitar inkişaf indeksində insanın həyatı, biliyi və sərvəti

Təbii ehtiyatlara düzgün qiymət verilərsə, ekoloji xərclərin hesablanması, təbiətdən istifadənin məsuliyyətli olmasını

Təbii ehtiyatlar üçün müəyyən edilən qiymətlər planlaşdırma, hesablama,

Təbii ehtiyatların

Təbii sərvətlərin tədqiqatı, kəşfiyyat

Təbii kapitalın ekoloji xidmət funksiyasının iqtisadi rolu onun insanların həyatı üçün verdiyi dəyərdir. Bu dəyər, təbii kapitalın sağlamlıq, təmiz hava, su, torpaq və s. ilə bağlı təmin etdiyi xidmətlərin iqtisadi cəhətdən qiymətləndirilməsindən ibarətdir.

Texnogen növ inkişaf, iqtisadi artımı təbii resurslardan istifadəni artıraraq əldə etməyə yönələn bir yanaşmadır. Bu, çox vaxt ətraf mühitə mənfi təsir göstərir.

Frontal iqtisadiyyat, iqtisadi inkişafı ətraf mühitin mühafizəsindən üstün tutan bir iqtisadi systemdir. Frontal iqtisadiyyat, təbii resurslardan çox istifadə və ətraf mühitin çirklənməsinə gətirib çıxara bilər.

İ=PAT formulası insanın ətraf mühitə təsirinin üç əsas amili olan əhali miqyası (P), istehlak səviyyəsi (A) və texnologiyanın təsiri (T) arasındakı əlaqəni göstərir.

Yeni istehlak modeli, insanların daha az istehlak etməsi və daha sürdürülebilir bir həyat tərzi seçməsi ilə əlaqədardır. Pareto meyarları isə bu modelin hər kəs üçün yaxşılaşma təmin etməsini tələb edir.

Yekun-nəticə metodu təbii resursların dəyərini onların yekun faydasına əsasən qiymətləndirir. Yəni, resurslardan alınan fayda nə qədər çox olarsa, onların dəyəri də o qədər yüksəkdir. Amma bu üsul ilkin məhsulun dəyərini müəyyən etmək çətinliyi, qiymətləndirmənin komplekliyi və vaxt amilinin nəzərə alınmaması kimi çatışmazlıqlar daşıyır.

Xərc-resurs metodu təbii resursun qiymətini onun mənimsənilməsinə sərf olunan xərclərə əsasən müəyyən edir. Bu üsulda resursun mənimsənilməsinə gedən xərclər, pulla ifadə olunur.

Təbii resursun qiymətinin ilkin məhsulunun pulla ifadə olunması ilə təyin olunması. Bu üsulda, məhsulun qiyməti əsas götürülür.

Təbii resurslardan istifadə etmə hüququna görə ödənilən qiymət. Ülvi qiymətli resurslara görə yüksək ödəmə edilir.

Bərpa metodunda, təbii ehtiyatların dəyəri, onları bərpa etmək üçün lazım olan xərclərlə ölçülür. Yəni, resursların təkrar istifadə edilə bilməsi nəzərə alınır.

Təbii resursların idarə edilməsi üçün ödəmələr, təbii resursları idarə edən təşkilatın maliyyə təminatını qarşılamalıdır.

Renta qiymətləndirilməsi metodu, təbii resursdan istifadənin gəlirinin vaxt amili nəzərə alınmaqla qiymətləndirilməsini nəzərdə tutur. Ancaq, qiymətləndirmə kompleks olmaqla yanaşı yaxşı ehtiyatların yüksək qiymətləndirilməsi, qiymətləndirmənin qarşılaşdırması, renta ödəmələri üçun bölgünün əsaslandırılması kimi çatışmazlıqlar daşıyır.

Yeraltı təbii qaza görə mədən vergisi topdansatış qiymətinə tətbiq olunan 30% -lik dərəcədir.

Yeraltı çıxarılan bütün növ metallara görə mədən vergisi topdansatış qiymətinə tətbiq olunan 18% -lik dərəcədir.

Torpaq alternativ enerji mənbəyi hesab edilmir, digər variantlar isə alternativ enerji mənbəyidir.

Günəş elektrik stansiyalarının inkişafı müəyyən çətinliklərlə üzləşir, lakin tamamilə özünü doğrultmur.

Alternativ enerji mənbəylərindən istifadə modelləşdirmə, infrastruktur yaradılması, kadr hazırlığı, maliyyə mənbələri, xəritələşdirmə kimi aspektləri əhatə edir.

Ekoloji informasiyanın ən səmərəli növü kütləvi informasiya, digər variantlar daha ixtisaslaşmışdır.

Təbiəti mühafizə üzrə standartlaşdırma, bütün obyektlər üçün vahid və vacib tələbatlar və qaydalar müəyyən edir.

Ekoloji normalaşdırma əsasən ətraf mühitin keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq üçün zəruri xərclərin hesablanmasına yönəlir.

Təbiətdən istifadəyə görə ödənilən pul, yəni təbii ehtiyatlardan istifadə edənlərin dövlətə verdiyi pul məbləği. Məsələn, meşələrin istifadəsi üçün şirkətlər dövlətə pul ödəyir.

Təbii varlıqlar (meşələr, su, torpaq, faydalı qazıntılar) üçün tətbiq olunan vergilər, dövlətin təbii sərvətlərin istifadəsindən əldə etdiyi gəlir.

Keçmiş SSRİ-də uzun illər təbii sərvətlər pulsuz istifadə olunması təbiətin əhəmiyyətinin yetərli dərəcədə nəzərə alınmamasına və ətraf mühitin mühafizəsi üçün iqtisadi mexanizmlərin olmamasına səbəb olmuşdur. Bu, ətraf mühitin çirklənməsinə, təbii ehtiyatların tükənməsinə və davamlı inkişafa ciddi təhlükələr yaratmışdır.

Mülkiyyət obyektinin müəyyən edilməsi zamanı ekosistemin bütövlüyü (tamlıq) qorunmalıdır. Bu o deməkdir ki, mülkiyyət hüququ ekosistemin qarşılıqlı əlaqələrini və tarazlığını pozmamalıdır.

Təbii ehtiyyatlar üzərində mülkiyyət münasibətləri sisteminə aşağıdakılar daxildir: mülkiyyət formaları, mülkiyyət obyektləri və subyektləri, mülkiyyətin iqtisadi realizə formaları, mülkiyyət prinsipləri və funksiyaları.

"Şəxsi" istehsal vasitələrinin istifadəsinə daima marağın mənbəyi olmaq, ətraf mühitin mühafizəsi üçün vergi ödəmələrini təyin etmək, sərvətlərin müstəsna mənsubiyyətini qeydə almaq və tale üçün məsuliyyət kəsb etmək - bunlar təbii ehtiyyatlar üzərində mülkiyyət münasibətlərinin funksiyalarıdır.

Təbii ehtiyyatlar üzərində mülkiyyətin realizəsi özəlləşdirmə, inhisarlaşma, çoxsubyektlilik, öz-özünü tənzimləmə və qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi şəraitində həll oluna bilər.

Təbii ehtiyyatlara lazımi qədər kapital qoyuluşu olunduğu zaman tarazlı ekoloji-iqtisadi inkişaf reallaşır. Bu o deməkdir ki, cəmiyyət təbii tarazlığı qorumaq üçün ekoloji sferaya investisiya edir

Cəmiyyətin varlı olması ekoloji tədbirlər üçün daha çox vəsait ayrılması deməkdir. Bu, ekoloji-iqtisadi prinsiplərin bir cəhətidir.

Təbiətdən səmərəli istifadə üçün hər il ÜDM-in azı 2-3% ayrılmalıdır. Bu, davamlı inkişafı təmin etmək üçün vacibdir.

Ümumi iqtisadi qiymətləndirmə üsulu təbii ehtiyatların həm istifadə dəyərini, həm də istifadə etməmək dəyərini nəzərə alaraq, onların insanların rifahına təsirini daha geniş miqyasda ölçməyə imkan verir.

Subyektiv qiymətləndirmə təbii ehtiyatların dəyərini insanların onları qorumaq üçün nə qədər pul ödəməyə hazır olduqları ilə müəyyən edir.

Xüsusi qiymətləndirmə metodu ekoloji rifahın qiymətinin əmlakın qiyməti ilə dolayı yolla ölçməyə çalışır. Yəni, ətraf mühitin sağlamlığı əmlağın dəyərinə təsir göstərir.

Xərc üsulu təbii ehtiyatların dəyərini onları mənimsəmək üçün lazım olan xərclərlə ölçür.

Təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsinin xərc üsulunda, mənimsənilməsi asan resursların qiyməti az qiymətləndirilə bilər. Çünki, bu resursları çıxarmaq üçün az xərc tələb olunur.

Təbii ehtiyatların qiymətləndirilməsinin yekun-nəticə üsulu, resurslardan alınan faydaya əsaslanır. Yəni, resursların mənimsənilməsindən nə qədər fayda əldə olunursa, onların dəyəri də o qədər yüksəkdir.

Təbii ehtiyatların geoloji öyrənilməsi, kəşfiyyat işləri, ehtiyatların hesablanması və qiymətləndirilməsi, istifadə üçün hazırlığını əhatə edir.

Təbii resursların iqtisadi dəyərini ölçmə funksiyasıdır. Təbii resursların qiyməti onların nadirliyi və tələbatına görə müəyyən edilir.

R. Nussbaumun bazar iqtisadiyyatında ekoloji şəraitin rolunu təsvir etdiyi piramidasında, üçüncü mərtəbəni firmaların fəaliyyəti üçün zəruri olan işçi qüvvəsi, kapital və texnologiya kimi istehsal vasitələri təşkil edir. Bu səviyyədə firmalar, əmək və kapitalı birləşdirərək məhsul və xidmətlər yaradırlar.

R. Nussbaumun ekoloji şəraitin rolunu bazar iqtisadiyyatında təsvir etdiyi piramidasında zirvəni ekoloji şərait təşkil edir. Ekoloji şərait təbii sərvətlərin və xizmətlərin saxlanılmasıdır. Firmanın fəaliyyətinə və bazar mexanizmlərinə təsir edən əsas amildir.

Zahiri effekt, bir fərdin və ya firmanın hərəkələrinin başqa fərdlərə və ya firmalara təsir etdiyi vaktdır. Bu təsir, həm müsbət, həm də mənfi ola bilər.

Kouz teoreminə görə, əgər bazarın işləməsi ilə əlaqəli transaksion xərclər cuzi olarsa, bazar öz-özünə ictimai optimumu təmin edə bilər. Bu, öz-özünə təsir problemini həll etmə imkanı verir.

Müəssisələr tərəfindən çirkləndirməyə olan tələbat bir neçə amildən asılıdır. Bunlara çirklənmə səviyyəsi, istehsal texnologiyaları, çirkləndirmə qanunları və cərimələr daxildir.

Ekoloji tənzimləmənin konkret metodları müxtəlif amillərlə müəyyən olunur. Bunlara təbiətdən istifadənin xüsusiyyətləri, idarəetmə sistemi, mövcud qanunlar, əmlak hüququ və s. daxildir.

Ekoloji tənzimləmənin iqtisadi nəzarət vasitələri məlum təbiətdən istifadə xərclərini və faydalarını tənzimləmək üçün istifadə olunan vasitələrdir. Məsələn, vergi siyasəti, çirkləndirməyə görə ödəmələr, təbiətdən istifadə hüququ üçün ödəmələr və s.

Monopoliya idarə üsuluna görə təbii ehtiyatlardan istifadəyə görə ödəmələr istifadə hüququ və monopoliya hüququ üçün ödəmə kimi iki növə ayrılır.

Torpaqların eroziyası, pestisidlər və mineral gübrələrin istifadəsi, heyvanların həddindən çox otarılması və ağır texnikanın təsiri nəticəsində torpağın bərkiməsi kənd təsərrüfatının ətraf mühitin çirklənməsinə əsas səbəbləridir.

Təbii münbitlik torpaqların təbii bərpa mexanizmləri ilə əlaqədardır. Süni münbitlik isə insanın müdaxiləsi ilə, gübrə və digər amillərlə əldə olunur. İqtisadi münbitlik isə torpaqların məhsuldarlıq qabiliyyəti ilə əlaqəlidir.

Təbii münbitliyin natamam təkrar istehsalı kənd təsərrüfatının ətraf mühitin davamlılığından asılı olduğu halda davamlı deyil. Təbii münbitliyin sadə təkrar istehsalı isə kənd təsərrüfatı fəaliyyətində təbiəti qoruyaraq məhsuldarlığı davam etdirən üsuldur.

İqtisadi münbitlik torpağın məhsuldarlığı ilə ölçülür. Məhsul çox olarsa, torpağın iqtisadi münbitliyi yüksək hesab olunur. Yəni, torpağın iqtisadi cəhətdən faydalı olma dərəcəsidir.

Azərbaycan Respublikasının torpaq fondunun 55% -i kənd təsərrüfatına yararlıdır. Bu, həm də bitki örtüyünün inkişafı üçün münbitlik göstərir.

Azərbaycan Respublikasının ümumi torpaq fondunun 16.2% -i əkin sahələridir. Bu, əkinçilik üçün istifadə edilən ərazinin miqdarını göstərir.

Azərbaycan Respublikasının ümumi torpaq fondunun 11% -i meşələrdən ibarətdir.

Dincə qoyulmuş torpaqlar, həmçinin boş torpaqlar olaraq da bilinir, əkinçilik üçün istifadə olunmayan torpaq sahələridir. Bu, əkinçiliyin intensivliyini göstərən vacib bir göstəricidir.

Kimyəvi çirklənmə zamanı torpağa kimyəvi maddələr daxil olur, məsələn, pestisidlər, gübrələr, ağır metallar və s. Bu, torpağın münbitliyini azaldır və bitki və heyvan sağlamlığına təsir göstərir.

Rekultivasiya, xarab olmuş torpaqların bərpası prosesidir. Bu, çirklənmənin təsirinin aradan qaldırılması, münbitliyin bərpası və torpağın yenidən istifadəyə hazırlanması üçün vacib bir tədbirdir.

Eroziya, torpağın yuyulması və ya küləyin təsirinin nəticəsində dağılmasıdır. Bu proses torpağın münbit qatının itməsinə, kənd təsərrüfatına ciddi zərər verməyə və su axınlarının çirklənməsinə səbəb ola bilər.

Deflyasiya, torpağın küləyin təsirinin nəticəsində sovrulması və dağılmasıdır. Bu, torpağın münbitliyinə, ekoloji tarazlığa və kənd təsərrüfatına mənfi təsir göstərən bir hadisədir.

Zəhərli maddələrin qatılıq həddi insan sağlamlığına birbaşa və dolayısı təsir göstərməli deyil. Bu, insanın iş qabiliyyətini və əhval-ruhiyyəsini pis təsir etməməlidir. Yəni, qatılıq həddi insan sağlamlığı üçün təhlükəsiz olmalıdır.

Hər bir çirkləndirici maddə üçün 2 normativ vardır. Bu aşağıdakılardan hansılardır?