Cultural Studies Quiz

Кең мағынада мәдениет - адамзаттың табиғатта қалыптастырған өзгерген әлемі, яғни адамның табиғатты өзгерту, бейімдеу және дамыту арқылы жасап шығарған заттар мен құбылыстардың жиынтығы.

Мәдениеттану - мәдениеттің пайда болуын, дамуын, функцияларын және типтерін зерттейтін ғылым.

Мәдениеттанулық білімнің құрылымы оның әр түрлі салалары мен тарауларын қамтиды: онтология, гносеология, мәдениет философиясы, қоғамтану, әлеуметтік антропология, мәдениет социологиясы және басқалар.

Этимологиялық тұрғыдан «культура» термині алғашында жерді өңдеу, оның өнімділігін арттыру немесе өсіру мағынасын білдірген.

Мәдениеттің жалпы белгілері бойынша жіктелуін мәдениет типологиясы деп атайды.

Мәдениет морфологиясы - мәдениеттің ішкі құрылымын, элементтерін, белгілер мен белгілер жүйесін зерттейтін бағыт.

«Ресей және Еуропа» еңбегінде тарихи-мәдени типтер туралы ұғымды алғаш рет баяндаған орыс ойшылы - Н.Я. Данилевский.

«Еуропаның ақыры» («Закат Европы») шығармасының авторы - О. Шпенглер.

Өркениеттің тоқырауын (соңы) ретінде қарастырған неміс ойшылы - О. Шпенглер.

Өркениеттік дамудың толқындық ұғымын жасаушылар: О. Шпенглер, А. Тойнби және П.Сорокин.

Мәдениеттердің өзара әсер ету процесі Аккультурация деп аталады.

Адамзат тарихындағы мәдениеттің алғашқы формасы - миф.

Лингвистикалық мәдениеттану - тілдің мәдениеттегі рөлін, тілдің мәдениет арқылы дамуын зерттейтін бағыт.

Мәдениеттің әлеуметтік институттарына мектептер, театрлар , университеттер жатады.

Қазақ мәдениеті негізінен көшпелі маңызында дамыған.

Семиотика - белгілер мен белгілер жүйесін туралы ғылым.

Ш. Уәлиханов - XIX ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті мен тарихын зерттеген ойшыл, ғалым, саяхатшы және этнограф.

«Үш ақиқат» философиялық еңбегінің авторы - Ш. Құдайбердиев.

Мәдениеттің аксиологиялық функциясы - құндылықтар жүйесін құру және дамыту.

Мәдениеттің негізгі функциялары: тәрбиелік, реттеуші, әлеуметтендіру, танымдық.

Мәдениеттің тарихи формалары: миф, дін, ғылым, философия.

Мәдениетті жанның тәрбиесі деп түсінген - Цицерон

Мәдени код - сол топ ішінде ақпаратты жеткізуде қолданылатын символдар жиынтығы.

Мәдениетті құндылықтар тұрғысынан зерттеу - аксиологиялық тәсіл.

Белгілер жүйесі ретінде қарастыратын тәсіл - семиотикалық тәсіл.

Мәдениеттерді жазуға дейінгі, жазбаша және ақпараттық деп бөлген ғалым - Ю.М. Лотман.

Мәдениеттің символдық түсіндірмесінің авторы - Э. Кассирер.

Мәдениетті ойын түсіндірмесінің авторы - Й. Хейзинга.

Мәдениетті түсінудің құрылымдық-функционалдық тәсілінің өкілі - Б.К. Малиновский.

ХХ және ХХІ ғасырлар тоғысындағы американдық ойшылдар «тарихтың соңы» және «өркениеттер қақтығысы» тұжырымдамаларын ұсынды: Ф. Фукуяма және С. Хантингтон.

Локальды мәдениеттер ұғымының теориялық негізін Д. Вико және И. Гердер қалады.

«Культурология» терминін алғаш рет қолдануды Ұлыбритания тарихшысы және философы А. Тойнби ұсынды.

Гилозоизм - табиғатты жанды организм ретінде қабылдауды және табиғатты руханиландыруды білдіретін термин.

М. Бахтин - мәдениеттің диалогтық түсіндірмесінің авторы .

Исламға дейінгі Иранда мемлекеттік мәртебеге ие болған пайғамбарлық дін - Зороастризм

Араб-мұсылман мәдениетінде кескіндеме және мүсін өнері жоқ болған .

Қазақтардың ата-бабаларының рухтарын - Аруақ деп атайды.

Қ.А. Яссауи - сопылық бағыттың өкілі, оның еңбектері сопылық ілімнің дамуына үлкен ықпал етті.

Шығыс Қазақстан облысы Зайсан ауданындағы Шілікті қорымынан Үшінші Алтын Адам табылған.

Темірлан билігі кезінде Түркістан аумағында Яссауи кесенесі тұрғызылған .

Көне түріктердің тотемдік жануары - қасқыр.

Екі мәдениеттің арасында қалған адам маргинал деп аталады.

Көне түріктерде көк аспанды бейнелейтін Құдай - Тәңір.

Этногенез және пассионарлық ұғымдарын жасаған орыс ғалымы - Л.Н. Гумилев.

Қорқыт - қазақ халық әңгімелерінде кездесетін мифтік тұлға, алғашқы музыкант, әнші, қобыз жасаушы.

М. Қашқари - түркі тілдерінің тарихын зерттеген ғалым, «Диуани лұғат-ат-түрік» еңбегінің авторы .

Шығыс Қазақстан облысында Ф.М. Достоевскийдің үй-мұражайы жоқ.

Парсы және түрік халықтарының көктемгі күн мен түннің теңелу мерекесі - Наурыз.

Жырау - ақындық сөз шебері, әнші, импровизатор.

Жырау - эпикалық поэмаларды жасаушы және орындаушы.

«Халыққа сәлем», «Мен дүние жүзін араладым», «Туған жерім», « Менің Отаным», «Ленинградтылықтар, балаларым менің» т. б. белгілі поэтикалық шығармалардың авторы - Ж. Жабаев.

Мұстафа Шоқай - Түркістан республикасының үкіметінің төрағасы қызметін атқарған көрнекті мемлекет қайраткері.

М. Дулатов - ақын, журналист, ағартушы, публицист, «Оян, қазақ» өлең жинағының авторы.

Қазақтар - көшпелі маңызындағы әлеуметтік-тарихи қауымдастық.

«Жеті жарғы» - қазақ тарихындағы алғашқы заңдар жинағы.

Көшпелі өмір салтынан отырықшы өмір салтына өту процесі - седентаризация.

«Қыз Жібек» - бірінші маусымда 100-ден астам рет сахналанған қазақ операсы.

Шілікті және Берел - «Алтын көмбелерімен» әйгілі Шығыс Қазақстанның сақ қорғандары.

Өлен тасы - ежелгі түріктердің шығу тегі туралы аңыз бейнеленген ескерткіш.

Красная Речка қалашығы - Жетісудағы буддалық сәулет ескерткіші.

Балбал - көне түрік мәдениетінде жиі кездесетін тастан қашап жасалған адам бейнесіндегі (антропоморфтық) мүсін.

Ботай - Солтүстік Қазақстан облысындағы энеолит тіліндегі қоныс, онда жылқыны қолға үйретудің алғашқы дәлелдері табылған.

В.В. Бартольд - әйгілі орыс шығыстанушысы, этнограф, археолог, «Түркі тілдері сөздігін жасау тәжірибесі», «Түркі тайпалары халық әдебиетінің үлгілері» атты еңбектерінің авторы.

Алтын Адам - Есік қорғанындағы қазба жұмыстарының нәтижесінде табылған зат, Қазақстанның ұлттық рәміздерінің бірі.

Ақыртас - XI-XII ғғ салған салтты сарай, көне жол бойында орналасқан .

Мәдениетті адамзат жетісіктерінің жиынтығы ретінде түсіну - жүйелік (жиынтық) тәсіл.

Сақ тайпаларының өнер стилі -

Абай облысының аумағындағы «Махаббат мұнарасы» деп аталатын ескерткіш - Еңлік және Кебек поэмасының тарихымен байланысты.

Қараханидтер дәуірінің түркітілдес ойшылдары - Ж. Баласағұн және М. Қашқари.

Ежелгі түріктердің діні - Тәңіршілдік, яғни табиғатқа табыну.

«Сақ триадасы» - қола/мыс қазандықтар, темір қылыштар, алтын/алтын жалатылған диадемалар.

Кең философиялық мағынада мәдениетті адамнандырылған әлем деп қарастыруға болады, яғни адамның өз қолымен жасаған, өндірген, өзгертіп, жетілдірген нәрселердің жиынтығы.

Мәдениеттану ғылымы мәдениеттің даму тарихындағы бейімделу заңдылықтарын зерттейді. Бұл ғылым адамның әлеуметтік өмірін, қоғамдағы әрекетін ұғынуға көмектеседі.

Мәдениеттанулық білім адам мен мәдениет тарихының философиялық, әлеуметтік және антропологиялық аспектілерін қамтиды, еуропадағы және қазақтың мәдениет тарихын қоса.

Этимологиялық тұрғыдан «культура» термині жерді, топырақты өңдеуді білдіреді. Яғни, қолданбалы, ғылыми білім мен еңбек жетістіктері арқылы қоршаған ортамен әрекеттесу.

Мәдениеттің жалпы белгілері бойынша жіктелуі мәдениет типологиясы деп аталады. Ол мәдениеттердің әртүрлі белгілері, сипаттамалары және құрылымдары бойынша топтастыруды қамтиды.

Мәдениет морфологиясы белгілердің жалпы жүйесін, олардың мәндерін және қарым-қатынастарын зерттейді. Мәдениеттің ішкі құрылымын, тілін, белгілерін талдайды.

«Ресей және Еуропа» еңбегінде, Н.Я. Данилевский тарихи-мәдени типтер концепциясын ұсынған Бұл еңбек Ресейдің еуропалық және азиялық мәдениеттер ағынындағы орнын анықтауға бағытталған.

«Еуропаның ақыры» («Закат Европы») атты еңбегінде, О. Шпенглер Еуропа мәдениетінің тоқырау кезеңіне жеткенін тұжырымдайды. Ол Еуропаны тарихи-мәдени циклдердің бір кезеңі ретінде қарастырады.

О. Шпенглер, өркениеттің тоқырауы мен ыдырауы туралы тұжырымдама ұсынды. Ол өркениеттің циклдік даму кезеңдерін тануға шақырады.

О. Шпенглер, А. Тойнби және П. Сорокин өркениеттің толқындық даму моделін жасады. Олар өркениеттердің көтерілу мен төмендеу кезеңдерін талдайды.

Аккультурация - екі әртүрлі мәдениет өзара әсерлесу кезіндегі өзгерістерді, бейімделу процесін білдіреді. Екі мәдениеттен де шығу, қарым-қатынас, бір-біріне әсер ету.

Адамзат тарихындағы мәдениеттің алғашқы формасы миф болып саналады. Мифтер арқылы адамдар табиғатты, әлемді түсіндіруге тырысып, дүниеге көзқарастарын қалыптастырды.

Лингвистикалық мәдениеттану тілді мәдени құбылыс ретінде қарастырып, мәдениет пен тіл арасындағы байланысты зерттейді.

Мәдениеттің әлеуметтік институттарына мектеп, театр, университет жатқызуға болады. Олар мәдениетті сақтауға, таратуға және дамытуға ықпал етеді.

Қазақ мәдениеті көшпелі өркениетке жатқызылады. Бұл ерте замандардан бері көшпелі мадшаруашылықпен байланысты бұл қасиеттерді сақтап қалған.

Семиотика - белгі (таңбалы) жүйелерінің ғылымы. Ол белгілердің мәндерін, қарым-қатынастарын және белгілену негіздерін зерттейді.

Ш. Уәлиханов XIX ғасырдың басындағы қазақ ғалымы, саяхатшысы және этнографы болды. Ол қазақ халқының тарихы, мәдениеті және салт-дәстүрлерін зерттеген.

«Үш ақиқат» философиялық еңбегінің авторы Ш. Құдайбердиев. Бұл еңбек метафизика, әлемнің табиғаты және адамның орны туралы болды

Мәдениеттің басты функциясы - әлеуметтендіру (қоғамға бейімдеу) функциясы. Ол адамды қоғамның нормаларына, салт-дәстүрлеріне және өмір салтына бейімдеуді қамтамасыз етеді.

Цицерон мәдениетті жанның тәрбиесі деп түсіндірген. Ол адамның рухани дамуы, адамгершілік қасиеттердің қалыптасуы және өзін-өзі жетілдіру мәселелерін қарастырды.

Мәдени код - топ ішінде ақпаратты негіздейтін символдар жиынтығы. Ол бір топ адамдардың бірін-бірі ұғынуын, қарым-қатынасын және тұтастай мәдениетті беруді қамтамасыз етеді.

Мәдениетті құндылықтар тұрғысынан зерттеу аксиологиялық тәсіл арқылы жүзеге асырылады. Бұл адам қоғамы үшін мәңгілік құндылықтарды анықтау мен талдауды қамтиды.

Семиотикалық тәсіл - мәдениетті белгілер жүйесі ретінде қарастырады. Оның негізінде белгілердің мәндері, түрлері және қолданылуы жатқан.

Ю.М. Лотман мәдениетті жазуға дейінгі, жазбаша және ақпараттық деп бөлді. Бұл бөлім мәдениеттің даму кезеңдері туралы болды.

Э. Кассирер мәдениеттің символдық түсіндірмесінің авторы. Ол адам мәдениеттің символы арқылы дүние туралы түсінік қалыптастырады деп тұжырымдайды.

Й. Хейзинга мәдениетті ойын түсіндірмесінің авторы. Ол адамның ойын арқылы мәдени құндылықтарды қалыптастыратынын дәлелдейді.

Б.К. Малиновский мәдениетті түсінудің құрылымдық-функционалдық тәсілінің өкілі. Ол мәдениет құрылымын және оның қоғамда атқаратын қызметін зерттеген.

Ф. Фукуяма және С. Хантингтон ХХ және ХХІ ғасырлар тоғысындағы американдық ойшылдар адамзаттың болашағының мәдениеттану үлгілерін -- «тарихтың соңы» тұжырымдамасын және «өркениеттер қақтығысы» тұжырымдамасын ұсынды.

Д. Вико және И. Гердер жергілікті (локальды) мәдениеттер тұжырымдамасының танымал теоретиктері. Олар жергілікті мәдени өзгешеліктерді анықтап, олардың маңыздылығын дәлелдеді.