Биосфера туралы ұғымдар мен циклдер

Podcast

Play an AI-generated podcast conversation about this lesson

Questions and Answers

Топырақтың қалыптасу процесінде не маңызды рөл атқарады?

Тек жануарлардың рөлі

Тау жыныстары мен ауа (correct)

Тек судың рөлі

Тек өсімдіктердің рөлі

В.В.Докучаев кім болып табылады?

Жер бетіндегі климатты зерттеуші

Топырақ құрамы зерттеушісі

Топырақтану ғылымының негізін салушы (correct)

Өсімдіктер классификациясының маманы

100 жыл ішінде түзілетін топырақ қабатының қалыңдығы қанша?

2-4 см

1-3 см

0,5-1 см

0,5-2 см (correct)

Қарашірінді не нәрседен пайда болады?

Өсімдіктер мен тірі ағзалар қалдықтарынан Signup and view all the answers

Қазақстанда қандай топырақ типтері таралған?

Сілтісізденген қара топырақ және қоңыр топырақ Signup and view all the answers

Батыс Алтай таулы аймағында өсетін қай ағаштармен сипатталады?

Балқарағай, самырсын Signup and view all the answers

Топырақтың заттық құрамын сипаттайтын сөз қандай?

Күрделі Signup and view all the answers

Озон қабаты жер бетінен қанша метр биіктікте орналасқан?

20 км Signup and view all the answers

Топырақ эрозиясының қандай түрі өсімдігі сирек тау бөктерінде қатты байқалады?

Су эрозиясы Signup and view all the answers

Қандай эрозия Оңтүстік ауданда басым болып табылады?

Жел эрозиясы Signup and view all the answers

Топырақты эрозияға қарсы жүргізілетін жұмыстардың бірі неден тұрады?

Көлденең жырту Signup and view all the answers

Табиғи-аумақтық кешен дегеніміз не?

Белгілі бір аумақтағы элементтердің заңды үйлесімі Signup and view all the answers

Экватордан полюске қарай барлық географиялық компоненттердің өзгеруі нені көрсетеді?

Зоналылық заңдылығын Signup and view all the answers

Топырақтың құнарсыздануының басты себебі қандай?

Топырақ эрозиясы Signup and view all the answers

Аймақтық иерархия деңгейі неге байланысты қалыптасады?

Күн радиациясына және тектоникалық қозғалысқа Signup and view all the answers

Жергілікті иерархия деңгейі неге байланысты қалыптасады?

Табиғи факторларға Signup and view all the answers

«Биосфера» терминін алғаш ғылымға енгізген ғалым кім?

Э.Зюсс Signup and view all the answers

В.И.Вернадскийдің пікірінше, биосфераның бөліктері неден тұрады?

Атмосфера, гидросфера, литосфера Signup and view all the answers

В.И.Вернадскийдың биосфера туралы пікірінше, тірі организмдер қандай рөл атқарады?

Табиғи жүйені қалыптастырады Signup and view all the answers

Биосфералық циклдердің алғашқы кезеңіндегі процесс қандай?

Фотосинтез үдерісі Signup and view all the answers

В.И.Вернадскийдің қандай пікірін естігеніміз дұрыс: 'Қазіргі жер атмосферасындағы оттегі ...'?

Фотосинтездік үдерістердің нәтижесі Signup and view all the answers

Кім биосфераның жоғарғы шегарасын ғаламшардың озон қабаты деп санаған?

В.И.Вернадский Signup and view all the answers

В.И.Вернадскийдың айтуынша, 'Жер бетінде ... қуатты химиялық күш жоқ'. Тиісті фразаны толықтырыңыз.

Тұтас алынған тірі организмдерден Signup and view all the answers

Биосфера циклдерінің екінші кезеңінде не болады?

Биологиялық өнім екінші кезектегі өнімге айналады Signup and view all the answers

В.И.Вернадскийдың пікірінше, тірі организмдер туралы мәлімет қандай?

Олар табиғи циклдерді қолдайды Signup and view all the answers

Табиғат зоналары туралы ілімнің негізін салушы ғалым кім?

В.В.Докучаев Signup and view all the answers

Климат және оның негізгі сипаттарын зерттеген ғалым кім?

В.В.Докучаев Signup and view all the answers

Климаттың өзгерістері мен өсімдіктер арасындағы байланыс бар екенін анықтаған ғалым кім?

А.Гумбольдт Signup and view all the answers

Биіктік белдеулер санының солтүстіктен оңтүстікке жылжыған сайынғы өзгерісі қалай болады?

Ұлғаяды Signup and view all the answers

Биіктік белдеулердің континентальды түрі қандай сипаттамаларға ие?

Орман ландшафтының жоқтығы Signup and view all the answers

Биіктік белдеулерінің көп саны шоғырланған таулы өңір қайсы?

Экватор маңы Signup and view all the answers

Адамның табиғи кешендерге әсер ететін бөлігі қандай деп аталады?

Техносфера Signup and view all the answers

Ежелгі Рим философы Луций Анней Сенекенің айтқанына сәйкес, табиғат нені талап етеді?

Қарапайым және қолжетімді нәрселер Signup and view all the answers

БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғауға бағытталған халықаралық ұйымы қайсы?

ЮНЕП Signup and view all the answers

Биіктік белдеулерімен бірге өсімдіктер зоналарының арақатынасы бойынша зерттеген ғалым кім?

А.Гумбольдт Signup and view all the answers

Study Notes

Биосфера туралы негізгі ұғымдар

Биосфера ұғымын ғылымға 1875 жылы австриялық геолог ғалым Э. Зюсс енгізген.
«Биосфера» терминін өз еңбектерінде қолдана отырып, тірі организмдердің қайта құру рөлін В.И. Вернадский атап өткен.
В.И. Вернадский тірі организмдер Жердегі ең қуатты химиялық күш деп санаған.
Биосфера атмосфераның төменгі қабатынан, гидросферадан және литосфераның жоғарғы қабатынан құралады.
В.И. Вернадский тірі ағзалардың әсерінен бүкіл биосфера және оның құрамдас бөліктері табиғи жүйе ретінде қалыптасқанын дәлелдеген.

Биосфералық циклдер

Фотосинтез арқылы жасыл өсімдіктер биологиялық өнім түзеді.
Жануарлар биологиялық өнімді екінші кезектегі биологиялық өнімге айналдырады.
Бактериялар мен саңырауқұлақтар биологиялық өнімді ыдыратады.

В.И. Вернадский бойынша биосфера бөліктері

Тірі заттар
Биогенді заттар
Өлі заттар
Радиоактивті заттар
Шашыранды атомдар
Жердің атмосферасындағы оттегі ұзақ уақыт бойы судағы және құрлықтағы өсімдіктердің фотосинтез үдерістерінің арқасында қалыптасқан.
В.И. Вернадский биосфераның жоғарғы шекарасын ғаламшардың озон қабаты деп санаған.

Озон қабаты

Озон қабаты Жер бетінен 20 км биіктікте орналасқан.

Топырақ туралы маңызды ақпарат

Топырақ жер қыртысының жұқа, құнарлы жоғарғы қабаты.
Топырақ тау жыныстарының, жер бедерінің, климаттың, микроағзалардың, саңырауқұлақтардың, өсімдіктердің және жануарлардың өзара әрекеттесуі нәтижесінде пайда болады.
Топырақ өзінің органикалық дүниесі, газы, суы және температуралық режимі бар табиғи кешен.
100 жылда топырақ 0,5-2 см қалыңдықта түзіледі.
Топырақтану ғылымының негізін В.В. Докучаев салған.
Топырақтың негізгі құрамдас бөлігі - қарашірінді. Қарашірінді өсімдіктердің, жануарлардың және басқа ағзалардың шіріген қалдықтарынан пайда болады.

Топырақтағы тірі ағзалардың рөлі

Тірі ағзалар органикалық заттарды ыдыратады және минералды заттардың пайда болуына әсер етеді.
Тірі ағзалар топырақтың құрылымын жақсартады және судың сіңуін арттырады
Тірі ағзалар топырақтағы қоректік заттардың айналымына әсер етеді.
Тірі ағзалар топырақтың құнарлылығын арттырады.

Қазақстанда тараған топырақ типтері

Қара топырақтар:
- Сілтісізденген қара топырақтар (Қазақстанның солтүстігіндегі орманды далалар)
- Қара топырақтар (орман-дала зонасында)
- Қара-қоңыр топырақтар (дала зонасында)
Қоңыр топырақтар:
- Ашық қоңыр топырақтар (дала зонасында)
- Қоңыр топырақтар (шөл зонасында)
- Қызыл-қоңыр топырақтар (шөл зонасында)
Сұр және сұр-қоңыр топырақтар:
- Сұр топырақтар (шөл зонасында)
- Сұр-қоңыр топырақтар (шөл зонасында)
Басқа топырақ типтері:
- Күл іспеттес топырақтар (Батыс Алтай таулы аймағындағы орташа биік тауларындағы қайыңды-көктеректі ормандарында)

Топырақтың экологиялық проблемалары

Топырақтың құнарсыздануының негізгі себебі - эрозия.
Су эрозиясы өсімдігі сирек тау бөктерінде қатты байқалады.
Жел эрозиясы Оңтүстік Қазақстанда басым болады.
Құмды борандар Оңтүстік Қазақстанда басым болады.
Эрозияға қарсы жүргізілетін шаралар:
- Топырақты аудармай өңдеу
- Орман алқаптарын отырғызу
- Жерді көлденең жырту
- Жыралардың биік жерлерін нығайту
- Жыра маңына ағаш отырғызу
- Өзен жағалауларын бекемдеу
- Мал жаюды реттеу
- Құмдарды бекіту
- Қар тоқтату
- Тау бөктерлерін сатылау

Табиғи-аумақтық кешендер

Табиғи-аумақтық кешен - біртұтастықты құрайтын бөліктердің бір-бірімен үйлесуі.
Табиғи-аумақтық кешен белгілі бір аумақта өзара байланысқан табиғи компоненттердің заңды үйлесімі.
Тірі материяның ұйымдасуының және қасиетінің ең маңыздысы - ырғақтылық.
Экватордан полюске қарай барлық географиялық компоненттердің және табиғи кешендердің белгілі заңдылықпен өзгеруі - зоналылық.

Табиғи-аумақтық кешендердің түрлері

Жергілікті: жергілікті факторларға байланысты қалыптасатын иерархия деңгейі.
Аймақтық: тектоникалық қозғалыстардың, күн радиациясының және басқа факторлардың әсерінен қалыптасатын иерархия деңгейі.

Табиғат зоналары

Табиғат зоналары туралы ілімнің негізін В.В. Докучаев салған.
В.В. Докучаев «Климат және оның негізгі сипаттары ылғалдылық және температуралық режим» деп айтқан.
А. Гумбольдт климаттың өзгерістерін және өсімдіктерді зерттей отырып, олардың арасындағы тығыз байланыс бар екендігін анықтаған.
А. Гумбольдт климаттық зоналар бір мезгілде өсімдік зоналары болып есептелетінін анықтаған.

Биіктік белдеулілік

Табиғи аймақтардың және ландшафтардың теңіз деңгейінен жоғарылаған сайын жүйелі алмасуы - биіктік белдеулілік.
Биіктік белдеулер санының солтүстіктен оңтүстікке жылжыған сайын ұлғаяды.

Биіктік белдеулердің түрлері

Теңіз жағалаулық: орманды болып келетін төменгі және орта деңгейдегі биіктік белдеулерімен және жоғары тау жоталық шалғынды жерлерімен сипатталады.
Континентальды: орман ландшафтының жоқтығымен сипатталады. Төменнен жоғарыға дейін далалықтан таулы-шалғындыға дейнгі белдеулер жүйелі алмасады.
Мұхиттан қашықта орналасқан тауларда (мысалы, Орта Азия, Қазақстан) барлық биіктік белдеулерінде қатал және қуаңшылық климатының әсері байқалады.

Жетісу Алатауындағы биіктік белдеулер

Далалы
Шалғынды-далалы
Орманды
Субальпі шалғындары
Альпі шалғындары
Мұздықтар
Тау шыңдары
Экватор маңында беткейлерінде биіктік белдеулерінің саны көп орналасқан таулы өлкелер шоғырланған.

Техносфера

Адамның техникалық және техногенді нысандар арқылы түпкілікті өзгерткен биосфераның бір бөлігі - техносфера.
«Табиғат үнемі қарапайым, қолжетімді нәрселерді ғана талап етеді, ал біз әрдайым молшылық, тоқшылық үшін тыраштанамыз» деп ежелгі Рим философы Луций Анней Сенеке айтқан.
БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғауға бағытталған халықаралық ұйымы - ЮНЕП.

Studying That Suits You

Use AI to generate personalized quizzes and flashcards to suit your learning preferences.

Description

Бұл тестте биосфера туралы негізгі тұжырымдар мен В.И. Вернадскийдің зерттеулері туралы мәліметтер қамтылған. Биосфераның құрылымы, циклдер және тірі организмдердің рөлі туралы білімдеріңізді тексеріңіз.