Bilişsel Psikoloji: Algı ve Duyum

Bilişsel Psikoloji Dersi 3. Hafta: Algı

• Algı, bilişsel psikoloji dersinin üçüncü haftasının konusudur.

Duyum Nedir?

• Duyum, fiziksel enerjinin reseptörler tarafından alınmasıyla başlar ve bilgilerin sinirler aracılığıyla iletilmesi sürecini içerir.
• Duyumsama süreci, ham bilgi sağlar.
• Duyusal bilgi işleme, reseptörlerle alım, iletim ve kodlama aşamalarını içerir.
• Reseptörlerle alım: Duyusal uyarıların vücut içinde algılanmasıdır.
• İletim: Duyusal bilgilerin beyne iletilmesidir.
• Kodlama: Uyarının özelliklerinin (örneğin, şiddeti, türü) sinir sistemi tarafından anlamlandırılabilir bir formata dönüştürülmesidir.
• Çevremizdeki tüm enerjileri duyumsayamıyoruz. Çünkü duyularımız sınırlı frekans ve yoğunluk aralıklarında çalışır.
• Algılanan enerjinin anlamını oluşturma süreci yorumlamadır.
• Enerjinin algılanmasında beş duyu (görme, işitme, tat, koku, dokunma) rol oynar.

Duyum ve Beyin Alanları

• GÖRME
  • Duyu Organı: Göz-Retina
    • Rezeptör: Retinadaki rod ve koni hücreleri
      • Kodlanan nitelik: Parlaklık-Kontrast-Hareket-Büyüklük-Renk İleten sinirler
        • Beyin Alanı: Birincil Görsel Korteks Oksipital lob
• İŞITME
  • Duyu Organı: İç kulak-Koklea
    • Rezeptör: Kokleadaki silli hücreler
      • Kodlanan nitelik: Perde (sesin frekansı) Ton (sesin yüksekliği)
        • Beyin Alanı: Birincil İşitsel Korteks Temporal lob
• TAT
  • Duyu Organı: Dil- Tat tomurcukları
    • Rezeptör: Tat tomurcuklarındaki mikrovilli hücreleri
      • Kodlanan nitelik: Temel tat olduğu tartışmalı Tatlı-tuzlu Acı-Ekşi
        • Beyin Alanı: Birincil Tat Korteksi İnsula ve Frontal operkulum
• KOKU
  • Duyu Organı: Burun- Koku mukozası
    • Rezeptör: Koku mukozasındaki silli hücreler
      • Kodlanan nitelik: Temel koku olduğu tartışmalı Çiçek -Meyve-Misk-Keskin kokular v.s.
        • Beyin Alanı: Birincil koku korteksi priform korteks-limbik sistem Frontal ve temporal lob
• DOKUNMA
  • Duyu Organı: Deri, deri altı ve iç organlar
    • Rezeptör: -Mekanoreseptörler -Termoreseptörler -Ağrı reseptörleri
      • Kodlanan nitelik: Dokunma-basınç-titreşim sıcaklık-ağrı-kaşınma ve gıdıklanma
        • Beyin Alanı: Birincil somatik duyusal korteks Parietal lob
• Duyumsama Süreci Basamakları
  • Uyaran enerjisinin kabulü, reseptör etkinliği ile başlar.
  • Uyaranın beyne iletilmesi, sinir yolları ve ağları aracılığıyla olur.
  • Uyaranın beyinde kodlanması duyusal bütünleştirme ile devam eder.
  • Uyaranın yorumlanması ve kullanılması algı sürecini oluşturur.

Algı Nedir?

• Algı, aktif bir süreçtir.
• Algıyı etkileyen faktörler: duyusal veriler, bilişsel kurallar, dış şartlar ve kişiye özgü değişkenlerdir.
• Algı süreci, seçim, organizasyon ve yorumlama aşamalarından oluşur.
  • Seçim: Dikkati çeken bilgiyi seçme
  • Organizasyon: Bilgiyi yapılandırma ve düzenleme
  • Yorumlama: Anlamı çıkarma ve yorumlama

Diğer Algı Türleri

• İnsanlar, 5 temel duyunun yanı sıra çeşitli algı türlerine de sahiptir.
• Uzaysal Algı: Etrafın ve kendiyle olan ilişkilerinin farkında olabilme kabiliyetidir ve dermal (deri yoluyla) ve kinestetik (bedenin pozisyonu ve hareketiyle ilgili) algılarla bağlantılıdır.
• Şekil Algısı: Bir nesnenin sınırları, açıları ve dış hatları hakkında bilgi edinme yeteneğidir; görsel ve dermal algılarla alakalıdır.
• Vestibüler Algı: Yer çekimi, başın ve zeminin göreli pozisyonu hakkında bilgi edinme ve dengeyi koruma yeteneğidir; işitsel algıyla ilgilidir.
• Isı Algısı (Termal Algı): Derinin yüzeyindeki ısıyı algılama yeteneğidir; dermal algı ile ilişkilidir.
• Ağrı Algısı: Zararlı veya aşırı uyarıcıları algılama yeteneğidir; dermal ve ısı algılarıyla ilgilidir.
• Kaşınma Algısı: Kaşıntıya neden olan uyarıcıları algılama yeteneğidir; dermal algı ile ilişkilidir.
• İç Algı: Kas ve tendonların pozisyonu hakkında bilgi edinme ve vücudun parçalarının nerede olduğunu anlama yeteneğidir; vestibüler ve dermal algılarla ilişkilidir.
• İçten Alıcı Algı: İç organların durumu hakkında hisleri yorumlama yeteneğidir.
• Zaman Algısı: Zaman içindeki değişimleri algılama ve düzenleme yeteneğidir.
• Kinestetik Algı: Vücudun hareketi ve hızı hakkındaki bilgileri yorumlama yeteneğidir; görsel, mekansal, zamansal, dermal, içten alıcı, iç ve vestibüler algılarla ilişkilidir.
• Kemosensör Algı: Tükürükte çözünen ve tatlı tatlara dönüşen kimyasal maddeleri yorumlama yeteneğidir; tat alma algısı ile ilgilidir, ancak farklı yapılar kullanırlar.
• Magnet Algı: Manyetik alanlardan alınan bilgileri algılama yeteneğidir; hayvanlarda daha gelişmiştir, insanlarda da olabileceğine dair araştırmalar vardır.

Duyum ve Algı Arasındaki Farklar

• Duyum: Her bireyde aynıdır, tek tek uyarıcıları değerlendirir ve basit bir fizyolojik olaydır.
• Algı: Bireyden bireye farklılık gösterir, bütünsel olarak değerlendirilir ve karmaşık bir psikolojik olaydır.

Algının Temel Unsurları/Özellikleri

• Algı Alanı: Algılama için dikkat edilen tüm görsel alanı kapsar.
• Algı Dayanağı: Algı için temel oluşturan, önceki öğrenme ve yaşantıları ifade eder.
• Algıda Seçicilik ve Dikkat: Önemli unsurlara dikkat etmeyi ve dikkati filtrelemeyi içerir.
  • İnsanın uyarıcılar arasında bir seçme yapmasına algıda seçicilik denir.
  • Algıda seçiciliği etkileyen en önemli süreç dikkattir.
  • Dikkat: Psikofizik enerjinin bir nokta üzerinde yoğunlaşmasıdır.
  • Dikkati etkileyen faktörler iç ve dış faktörler olarak ikiye ayrılır.

Dikkati Etkileyen Faktörler

• İç Etmenler:
  • Duygular
  • Dürtü ve Güdüler
  • Psikolojik Durum
  • Algıya Hazır Olma
  • Geçmiş Deneyimler
  • Tutum ve Önyargı
  • Meslek ve İlgi Alanları
  • Beklentiler
• Dışsal Etmenler:
  • Fiziki Çevre
  • Sosyal Çevre

Algının Belirleyici Faktörleri

• Algılananları (uyaranın nitelikleri): Yenilik, hareket, ses, büyüklük, renk, yakınlık, zemin, yoğunluk, tekrar
• Algılayanı (bireyin özellikleri): Tutum, güdü, ilgi alanı, tecrübe, beklenti
• Durumu: Zaman, iş koşulları, sosyal koşullar

Algılamak Ne Anlama Gelir?

• Algılamak, duyusal verileri yorumlayarak anlamlı bir bütün oluşturmaktır.

Görsel Algı

• Görsel algı, görme sisteminin yapısıyla ilgilidir.

Yukarıdan Aşağı ve Aşağıdan Yukarı Bilgi İşleme

• Aşağıdan Yukarı İşleme: Duyusal verilerin temel özelliklerinden başlanarak işlenmesi.
• Yukarıdan Aşağı İşleme: Önceki deneyimlerden ve beklentilerden etkilenerek işlenmesi. Örn: Okuma hataları, bağlama göre harfleri farklı algılama.

Görsel Özelliklerin Algı ve Tanım Üzerindeki Rolü

• Görsel özellikler (şekiller, kenarlar, renkler, doku, hareket, köşeler, noktalar), algı ve tanım süreçlerinde önemli rol oynar.

Bir Araya Getirmek: Ne Dâhil? Ne Dâhil Değil?

• Gördüğümüz görsel dünya ile ilgili karmaşık işlemleri yöneten bir dizi kural vardır. Gestalt ilkeleri bu kurallara örnektir.
• Prägnanz Yasası: Zihnimizin uyarıcıları mümkün olduğunca en iyi, en basit ve en anlamlı biçime dönüştürme eğilimidir. Gestalt'a göre en temel yasadır ve diğer yasaları içerir.

Gestalt İlkeleri

• Biçim Algısı:
  • Şekil-Zemin İlişkisi: Bir objenin (şekil) arka plandan (zemin) ayrılarak algılanması.
  • Gruplama İlkeleri:
    • Yakınlık İlkesi: Birbirine yakın olan öğelerin gruplanarak algılanması.
    • Benzerlik İlkesi: Benzer öğelerin gruplanarak algılanması.
    • Tamamlama İlkesi: Eksik veya boşluklu öğelerin zihinsel olarak tamamlanarak algılanması.
    • Süreklilik İlkesi: Aynı yönde ilerleyen öğelerin birlikte algılanması.
    • Ortak Kader İlkesi: Aynı yönde hareket eden öğelerin birlikte algılanması.
• Hareket Algısı:
  • Gerçek Hareket
  • Görünürde Hareket:
    • Otokinetik Etki
    • Stroboskopik Hareket ("film")
    • Fi Fenomeni
• Derinlik ve Uzaklık Algısı:
  • Tek Göze Bağlı İpuçları:
    • Göreli Büyüklük
    • Doğrusal Perspektif
    • Görsel Alanda Yükseklik
    • Örtüşme
    • Dokum Gradyanı ve Netlik
  • Çift Göze Bağlı İpuçları:
    • Retinal Ayrıklık
• Algıda Değişmezlik: Bir nesnenin farklı koşullarda bile aynı şekilde algılanması.
  • Şekil Değişmezliği
  • Büyüklük Değişmezliği
  • Renk Değişmezliği

Görsel Tanıma

• Görsel tanıma, dünyaya anlam vermek için, görsel bilgi yeterli olmadığından, bellekte depolanmış olan temsillerle duyusal bilgilere ilişkin temsillerin eşleştirilmesini içeren bir işlemdir.

Agnozi

• Agnozi, bireyin farkındalığını hedef alan ve nadir görülen nörolojik bir durumdur.
• İlgili duyu organlarda herhangi bir problem olmamasına rağmen, kişi bu duyuları ile daha önceden öğrendiği ve deneyimlediği şeyleri tanıyamamakta, tanımlayamamakta ve anlamlandıramamaktadır.
• Kişinin normal bir şekilde konuşmasına, düşünmesine, görmesine ve duymasına rağmen Agnozis olan birey isimlendirememe ya da ifade edememe sorunu yaşamaktadır.

Agnozi Türleri

• Görsel Agnozi:
  • Renk Agnozisi (Colour Agnosia)
  • Nesne Agnozisi (Object Agnosia)
  • Eş Zamanlı Agnozi (Simultanagnosia)
  • Yüz Agnozisi (Prosopagnosia / Face Agnosia)
  • Görsel - Sözel Agnozi (Agnosic Alexia)
  • Hareket Agnozisi (Akinetopsia)
• İşitsel Agnozi:
  • Fonagnozi (Phonagnosia)
  • İşitsel - Sözel Agnozi (Pure Word Deafness)
  • Kortikal Sağırlık (Cortical Deafness)
  • Amuziya / Reseptif Amuziya (Amusia)
• Dokunsal Agnozi:
  • Astereognozi (Atereognosis)
  • Ototopagnozi (Autotopagnosia)
  • Ağrı Agnozisi
  • Anosognozi
  • Gerstmann Sendromu

Tanıma Modelleri

• Tanıma, beyin için önemsiz bir faaliyet değildir.
• Şablon Eşleştirme Modelleri:
  • Tanınacak öge ve sistemin karşılaştırma yapacağı şablon birbiriyle birebir aynı ise tanıma kolaydır.
  • Daha sofistike ve esnek olan modern bilgisayar sistemlerinde kullanılmaktadır.
  • Bu modeller, taranmış olan bir görüntüyü çeşitli ayarlamalarla (büyüklük, döndürme, sündürme, eğme) şablona uydurarak en iyi eşleşmeyi sağlar.
  • Parmak izi ve barkot tanıma gibi uygulamalarda kullanılır.
• Özellik Eşleştirme Modelleri: Tam bir tanım için tüm nesnenin belirtilmesi gerekmeyebilir; sadece bazı ayırt edici özellikler yeterli olabilmektedir.
• Birimler Modeliyle Tanımak: Üç boyutlu nesnelerin parçalarına ve bu parçaların uzamsal ilişkilerine göre tanımlanmasını temel alır.
• Yapılandırma Modelleri: Aynı parçalara sahip nesneler arasındaki uzamsal ilişkilerin ve prototipten ne kadar farklılaştıklarının tanımada etkili olduğunu savunur. Özellikle yüz tanımaya ilişkin görevlerde başarılıdır.

Bağlamı Kullanmak

• Gördüğümüz şeyler gerçek dünyanın mükemmel yansımaları değildir. Algı, bağlamdan etkilenir.

Yukarıdan Aşağı İşlemleme Yapan Modeller

• Ağ Geri Bildirim Modelleri: Özellikler nesnenin bazı temsilleriyle bir araya gelmekte ve daha sonra nesne bellekte temsillerle eşleşmektedir.
• **Bayes Yaklaşımları:**Geçmiş deneyimlere ait bilgiyi kullanarak şimdiki zaman ve duruma ilişkin tahminlerde bulunur.

Modeller ve Beyinler: Algının Etkileşim Halinde Olan Doğası

• Aşağıdan yukarı işlemleme, dış çevreden gelen bilgi tarafından belirlenirken; yukardan aşağı işlemleme, içsel bilgi, inançlar, hedefler ve beklentiler tarafından şekillendirilir.
• Algı, bu iki sürecin etkileşimiyle oluşur.

Algı Yanılmaları

• Alışılmadık optik yanılsamalar, görme sisteminin normalde nasıl çalıştığı hakkında bilgi verir.
• Algı yanılmaları (İllüzyon-Hallüsinasyon): Dış dünyadan edinilen algıların doğru olmayışıdır. -a) İllüzyonlar (yanılsamalar): Var olan nesne ya da uyarıcıların hatalı algılanmasıdır. İki şekilde oluşur:
  1. Fiziksel illüzyon: Nesnenin şeklinin değiştiği şeklinde yapılan bir hatalı algılamadır (örn: suya batırılan sopanın kırık algılanması).
  2. Psikolojik illüzyon: Nesnenin şeklini değiştirmeden anlamında değişiklik yapılarak algılamadır (örn: karanlıkta sopayı yılan gibi algılamak). -b)Hallüsinasyon: ilişkili ve yeterli bir uyarıcı bulunmadığı halde gerçekte var olmayan şeyleri görmek, işitmek gibi dayanaksız algılamadır. Ateşli hastalıklar, alkol, uyuşturucu vb. uyaranlar hallüsinasyonlara neden olur.