Атмосфера: Құрамы және Қасиеттері

Атмосфера

• Жерді қоршап тұрған қабат атмосфера деп аталады.
• Атмосфера деген сөз грек тілінен шыққан, "атмос - бу", "сфера - шар" дегенді білдіреді.
• Атмосфера Жердің жеңіл газ қыбығы болып табылады және ол ғарышпен шектесіп, Жермен бірге айналады.
• Атмосфера ғарыш пен жердің арасындағы зат алмасу үдерісін жүзеге асырады.

Ауаның құрамы және қасиеттері

• Ауа газдың механикалық қоспасы болып табылады.
• Құрғақ ауа дегеніміз - құрамында су буы жоқ ауа.
• Тропосферада сұйық және қатты күйінде болатын ауа бөлігі – Аэрозол.
• Табиғи аэрозолдар - жанартаулық шаң, өрттен шыққан түтін, топырақ, тау жыныстарынан бөлінген шаң, теңіз тұздары, метеориттік шаң-тозаңдар, су буының молекулалары.
• Атмосфераның маңызды құрамдас бөліктері – су буы, озон, көмірқышқыл газы.
• Күн радиациясы атмосфералық газдарды ыдыратады және атомдарды иондайды.
• Ионосфера - атмосфераның жоғары бөлігіндегі иондары басым, молекуласы аз ауа.

Озон қабаты

• Озон атмосфераның маңызды құрамдас бөліктерінің бірі.
• Озон - өте тұрақсыз газ, оның қалыптасуы және ыдырауы Күннің ультракүлгін сәулелерін қабылдауына байланысты.
• Жер атмосферасында секундына 100 тонна озон пайда болады.
• Озон қабаты Жер ғаламшарын ультракүлгін сәулелерден қорғайды.
• Озонның негізгі массасы 10-50 км биіктікте шоғырланған.
• Озон қабаты ең тығыз 18-26 км биіктікте болады.

Атмосфераның қабаттары

• Атмосфераның қабаттары: тропосфера, стратосфера, мезосфера, термосфера, экзосфера.
• Тропосфера - атмосфераның ең төменгі қабаты.
• Тропосфера деген сөз грек тілінен шыққан, "өзгеріс" дегенді білдіреді.
• Атмосфера массасының негізгі бөлігі тропосферада шоғырланған.
• Тропосфера қабатының жоғарғы шегарасы 17-18 км.
• Тропосфера қабатының экватор үстіндегі шегарасы 16-18 км.
• Тропосфера қабатының поляр маңындағы шегарасы 8-9 км.
• Тропосфера қабатының орталық белдеулердегі шегарасы 10-11 км.
• Экватор маңында атмосфера қабатының қалың болуының себебі - күннің қатты қыздыруынан ауаның көлемі ұлғаяды.
• Ауа температурасы 1 км биіктеген сайын -6°C төмендейді.
• Ауаның көлденең бағыттағы қозғалысы батыстан шығысқа қарай бағытталған.

Жерүсті қабаты

• Жерүсті бөлігі - атмосфераның жер бетімен түйісетін ең төменгі бөлігі.

Стратосфера

• Стратосфера - тропосфераның жоғарғы жағында орналасқан, шегарасы 50-55 км дейін жететін атмосфера қабаты.
• Стратосферада ауа құрамы біршама тығыз, оттегінің мөлшері аз, су буы жоқтың қасы, температурадағы ауытқу шамасы мардымсыз.
• 10-35 км биіктікте стратосфералық қабатта озон қабаты орналасқан.

Мезосфера

• Мезосфера - 80 км биіктікке дейін таралған атмосфера қабаты.
• Мезосферада биіктеген сайын температурадағы айырмашылық жоғарылайды.
• Мезосферада жаз айларында 75-89 км биіктікте күміс тәрізді бұлттар қалыптасады.

Термосфера

• Термосфера - температурасы биіктеген сайын жылынатын атмосфера қабаты.
• Термосфераның жоғарғы шегарасындағы (750 км) температура +1000оС.
• Термосфера - бірнеше қабаттан тұратын иондалған газды қабат.
• Термосфера Жер бетіндегі радио байланысына әсер етеді.
• Термосферада полярлық ендіктерде Күннің әсерінен поляр шұғыласы пайда болады.

Экзосфера

• Экзосфера - атмосфераның ең жоғарғы қабаты.
• Экзосфера - атмосфераның ең сыртқы және шашыранды қабаты.
• Экзосферада Жердің тәжі қалыптасады.
• Экзосферада ең жеңіл газдар планетааралық кеңістікке шашырап, жер тәжі қалыптасады.
• Экзосфера - толық зерттелмеген атмосфера қабаты.
• Экзосферадағы температура +2000°C деп жорамалданады.

Атмосфераның маңызы

• Атмосфера Жердегі тіршіліктің даму ортасы.

Ауа райы

• Ауа райы - белгілі бір жерде, белгілі бір аймақта болып тұратын атмосфераның жай-күйін білдіреді.
• Ауа райының негізгі элементтері: ауа температурасы, бұлттылық, атмосфералық жауын-шашын, жел.

Ауа райын болжау

• Синоптикалық метеорология ауа райын болжаумен айналысатын метерологияның бөлімі.
• Мемлекеттік қазгидромет ауа райы туралы деректерді қабылдайды және болжамдар жасайды.
• Синоптикалық карталар атмосфераның жай-күйіне және кез келген аймақтың ауа райына бақылау жүргізуге мүмкіндік береді.

Метеорологиялық стансалар

• Метеорологиялық стансалар жер бетіндегі деректер негізінде синоптикалық карталар жасайды.
• Стансалар бірыңғай желіге еніп, бірдей бағдарлама бойынша 00, 03, 06 гринвич уақытымен бақылау жүргізеді.

Ауа райын бақылау

• Ауа райын бақылау зонд шарларын, радиозонд, ұшақ және арнайы зымырандарды ұшыру арқылы жүргізіледі.
• Жергілікті жердің ауа райы белгілері белгілі бір жердегі ауа райына қысқа болжам жасау үшін ескеріледі.

 Атмосфералық құбылыстар

• Атмосфералық құбылыстар ауа райының негізгі элементтері болып табылады.
• Мұнар, тұман, түнек атмосфераның электрленуінен және төменгі температуралық жағдайда қалыптасатын атмосфералық құбылыстар.

Мұнарлану

• Мұнарлану - ауаның аздап көмескіленуі.
• Мұнарлану кезінде аспанда ақтаңдақтар пайда болады.
• Мұнарлану жоғары биіктікте байқалса, аспанда ақтаңдақ пайда болады.

Тұман

• Тұман - ауаны көмескілендіретін бөлшектерінің жер бетіне жақын орналасуы.
• Тұман - тамшылар мен кристалдардың ауадағы тоғысуы.

Түнек

• Түнек - өрттің немесе құмды шаңның әсерінен ауаның көмескіленуі. Дала, шөлейт, шөл табиғат зоналарында жиі кездеседі.
• Топырақ бетінен ауаға қатты бөлшектердің көтерілуінен түнек пайда болады
• Шаңды борандар топырақтың құнарлы қабатын ұшырып алып кетеді, бұл топырақ эрозиясы деп аталады.

Шық

• Шық - 0оС-тан жоғары жағдайда ағаш жапырақтарында және топырақ бетінде пайда болатын судың ұсақ тамшылары.
• Шық - ашық түнгі мезгілде ауа біршама суланып, ауадағы су конденсацияға ұшырап, ұсақ тамшы күйінде жапырақ және топырақ бетіне жиналады.

Кемпірқосақ

• Кемпірқосақ - күннің жарығы түсіп, жаңбыр жауып тұрған бұлттардың төменгі жағынан көрінетін құбылыс.
• Кемпірқосақ - радиусы 42о шамасында болатын, әртүрлі түстерге бөлінген ашық доға.
• Кемпірқосақ - тікелей түскен күн сәулесінің жаңбыр тамшыларынан өткенде сынып, әртүрлі бояу түстеріне бөлінуінің және тамшы бетінен сәулелердің шағылуы нәтижесінде пайда болады.

Улы тұман

• Улы тұмандардың тұрғындары тыныс алу жолдары сырқаты, қан тамыры ауруларымен жиі ауырады.

Бұрқасын

• Бұрқасын - жауған қардың желдің күшімен бір жерден екінші жерге көшуі.
• Сырғама - қардың жақын жерге үйіліп, жиналып қалуы.

Қылау

• Қылау - жер бетіндегі жіңішке және ұзын нысандардың үстінде қатып қалған ұсақ мұз кристалдары.
• Қылау - суықта және тұман түскенде пайда болатын құбылыс.
• Қылау - таулы ормандарда көп кездеседі.
• Қылау - топырақта, шөпте және кез-келген көлденең жатқан заттың үстінде төменгі температурада түзілетін ауаның су буы.
• Қылау - ауаның мұздап тұрған денемен жанасқанда ұсақ мұз кристалдарын түзуі.

Көкмұз

• Көкмұз - жер бетіне және заттардың үстіне түсетін тығыз тегіс жалтыр мұздан түзелген жауын-шашынның бір түрі.
• Көкмұз - байланыс желілеріне және көктайғақ көлік қатынасына қатер төндіретін құбылыс.
• Көкмұз қалыптасатын температура аралығы - 0оС, -10оС, -15оС.

Найзағай

• Найзағай (жай) - бұлттарда және бұлттардың арасында немесе бұлт пен жер бедерінің арасында пайда болатын орасан электр қуаты.
• Күннің күркіреуі - найзағай жарқылымен қабаттаса жүретін дыбыс.
• Найзағай - күннің күркіреуі мен жай қатар жүріп, желдің жылдамдығы уақытша болса да үдейтін құбылыс.
• Найзағай Еуразияның қоңыржай белдеулерінде жаз айларында байқалады.

Бұршақ

• Бұршақ - жылдың жылы мезгілінде найзағаймен қатар нөсерлі жаңбыр жауған кезде байқалатын құбылыс.
• Орталық Қазақстанда бұршақтың қайталану жиілігі 40%.
• Қазақстандағы бұршақ көп жауатын аймақтар - Алтай, Жетісу Алатауы, Іле Алатауы.
• 1950 жылы 17 маусымда сағат 22 де Көкпектіде бұршақ жауып өтті.
• 1950 жылы Көкпектіде жауған бұршақтың әсерінен 2750 гектар егістік алқаптары бүлінді.

Шар тәрізді найзағай

• Домалақ немесе шар тәрізді найзағай - диаметрі оншақты сантиметр болатын, жел немесе ауадағы тоқтың ағымымен қалқитын, жарқырап тұрған шар.
• Шар тәрізді найзағай ғылыми тұрғыда толық зерттелмеген жұмбақ атмосфералық құбылыс.

Ауа райындағы қолайсыз құбылыстар

• Ауа райындағы қолайсыз құбылыстар - күшті жел, үсік, аңызақ жел, қуаңшылық, бұршақ, шаңды боран, бұрқасын.
• Қыс айларында болатын ауа райындағы қолайсыз құбылыстар - бұрқасын, көкмұз, омбы қар, ауаның (аяз) төменгі температурасы.

Бұл тест атмосфераның құрылымы, ауа құрамдары және озон қабатының маңыздылығы туралы. Сіз оның негізгі компоненттерін және қасиеттерін толықтай түсінуіңіз керек. Атмосфераның біздің планетамыздағы рөлін білу үшін, сұрақтарға жауап беріңіз.