16e en 17e-eeuwse literatuur en de Hervorming

16e en 17e-eeuwse Literatuurgeschiedenis

• Diverse hulpmiddelen voor de bestudering van de literatuurgeschiedenis zijn beschikbaar, zoals aantekeningen, PowerPoint-presentaties, een leerboek en vlogboek filmpjes.

Hervorming

• De Hervorming (of Reformatie) was een reactie tegen de katholieke kerk, die werd gezien als te machtig en rijk.
• Kritiek richtte zich op de aflatenhandel en het onbegrip van Latijnse teksten door het volk.
• Maarten Luther publiceerde 95 stellingen en vertaalde de Bijbel in het Duits.
• Johannes Calvijn benadrukte ijver, spaarzaamheid en plichtsbetrachting als levenswaarden.
• Calvijn geloofde in predestinatie.
• De uitvinding van de drukpers versnelde de verspreiding van Calvijns ideeën.
• Voorheen was alles katholiek.

Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden

• De Nederlanden bestonden uit 17 gewesten onder Spaans bewind, bestuurd door Karel V en Filips II.
• Het bestuur was gecentraliseerd in Madrid.
• De Spaanse koning regeerde absoluut.
• Er vond geloofsvervolging van protestanten door katholieken plaats.
• Willem van Oranje leidde het verzet.
• De Beeldenstorm (1566) leidde tot de komst van de hertog van Alva en de Inquisitie.
• De Tachtigjarige Oorlog (vanaf 1568) resulteerde in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.
• De Vrede van Münster (1648) beëindigde de oorlog.

Twaalfjarig Bestand

• Het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) kenmerkte zich door interne tegenstellingen binnen de Republiek.
• Johan van Oldenbarnevelt wilde vrede sluiten met Spanje en de remonstranten, die niet in predestinatie geloofden.
• Maurits daarentegen wilde de oorlog tegen Spanje voortzetten en steunde de contraremonstranten, die wel in predestinatie geloofden.
• Maurits won het conflict, waarna Oldenbarnevelt werd onthoofd.
• De Synode veroordeelde de remonstrantse leer en bekrachtigde de Statenbijbel.

Handel en Welvaart

• Ontdekkingsreizen leidden tot overzeese handel en nieuwe afzetmarkten.
• De Val van Antwerpen in 1585 zorgde ervoor dat veel hoogopgeleide vluchtelingen naar Amsterdam kwamen, wat de handel en economie ten goede kwam.
• De Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) was gericht op handel met Indië en genereerde enorme economische groei.
• Door deze ontwikkelingen ontstond een nieuwe klasse van regentenfamilies, die rijk werden door de handel en een machtige groep vormden in de zaken- en bestuurswereld.
• De Gouden Eeuw brak aan.

Culturele Context: Tijdsbeeld

Middeleeuwen

• Centraal stonden God en het hiernamaals.
• Het idee van Mente mori (gedenk te sterven) was belangrijk.
• Het collectief (stand, gilde) was belangrijker dan het individu.
• Kunstenaars waren vaak anoniem.
• Er was een onvoorwaardelijk geloof in de leerstellingen van de kerk.

Renaissance

• De mens en het hier en nu stonden centraal.
• Het motto Carpe diem (pluk de dag) was populair.
• De calvinistische invloed bleef aanwezig.
• Het individu met eigen gevoelens en verantwoordelijkheid werd belangrijk, kunstenaars waren niet meer anoniem.
• Kritisch onderzoek en nieuwe ontdekkingen kwamen op, culminerend in de Reformatie.

Kennis en Wetenschap

• Men zocht naar ware kennis door:

Empirisme

• Zintuigelijke waarneming door ervaring.
• Belangrijke figuren zijn Bacon en Locke.

Rationalisme

• Kritisch denken en het gebruik van gezond verstand stond centraal.
• Belangrijke figuren zijn Descartes en Spinoza.
• Belangrijke wetenschappelijke ontdekkingen, zoals de Copernicaanse wending, veranderden het wereldbeeld.
• Copernicus, Galilei, Huygens, Van Leeuwenhoek en Boerhaave zijn belangrijke wetenschappers.

Humanisme

• In de Renaissance veranderde het wereldbeeld van theocentrisch naar antropocentrisch.
• Theocentrisch: God staat centraal.
• Antropocentrisch: de mens staat centraal.
• Mens ging nadenken over de mens zelf = humanisme.
• Verandering onder invloed van menswetenschappen zoals grammatica, retorica, geschiedenis en ethiek.
• Erasmus, bekend van Lof der Zotheid, was een bekende humanist.

Renaissance

• Renaissance betekent wedergeboorte.
  • De mens staat centraal.
  • Van de cultuur uit de klassieke oudheid.
• Herleving van klassieke kunstvormen en idealen, architectuur, schilderkunst en literatuur, kunstwerken.
  • Translatio (vertalen)
  • Imitaio (imiteren)
  • Aemulatio (verbeteren)
• Ontstaan in Italië onder invloed van burgers (humanisten, elite kunstenaars)
  • Verspreiding d.m.v. drukpers.
• Homo universalis: Leonardo da Vinci

Belangrijke Cultuur

• Burgers uit hogere middelklasse en regentenelite maken de dienst uit -> bepaalde het culture leven.
• Rijke burgers, stadsbesturen en stedelijke instellingen waren voornaamste opdrachtgevers van kunstenaars en architecten (niet meer katholieke kerk, en adel)
• Functie kunst en cultuur: burgerlijke normen en waarden propageren
  • Example contraria: het weergeven van ongewenst, beschaafd gedrag

Literaire Context

• Twee tendensen (patronen):
  • Auteur uit de anonimiteit
  • Opkomst Renaissanceliteratuur
• Schrijvers als volksopvoeders (moesten het volk een beetje opleiden) en opinievormers (hun werken moesten een beetje discussie geven, dat mensen er zelf over gingen nadenken)
  • Jacob Cats, Constantijn Huygens, Joost van den Vondel, P.C. Hooft,

Nederlandse Renaissance Literatuur

• Literair spel, diepzinnig, raadselachtig
• De lezer moet zelf boodschap uit werk halen, staat centraal voor renaissance
  • Bv. P.C. Hooft
• Voldoen aan heersende literaire normen en modes
  • Eigen accenten/variaties, binnen vaste conventies
• Petrarkisme
  • Onbeantwoorde liefde, stereotiepe geliefde

Emblematiek

• Genre
• Mensen moesten zelf de les uit het verhaal halen
  • Driedelig:
    • Motto (opschrift)
    • Pictura (afbeelding)
    • Subscriptio (bijschrift/uitleg)
• Algemene les/waarheid-> puzzel
  • Verschillende soorten:
    • Humanistische motieven
    • Alledaagse onderwerpen (Roemer Visscher)

Didactische Verhalen

• Genre
• Didactisch= daar moet wat uit te leren vallen
• Spannende, ontroerende verhalen gecombineerd met morele lessen en algemene waarheden
• Bijv. huwelijksthematiek: rol van vrouw, goed opvoeden van kinderen ect.
  • Jacob Cats (bv. Houwelik)

Reisjournalen

• Genre
• VOC-> verre reizen; van die reizen moest van de directie verslag worden gedaan: reisjournalen
• Oorspronkelijk geheim, maar verslagen lekten uit: het publiek smulde ervan!
  • Journalen werden gedrukt en uitgegeven, soms aangevuld met een persoonlijk relaas van de verteller
• Journaal van Bontekoe (1646)
• Niet verzonnen!

Vlogboek 92 - literatuur geschiedenis / 15°-16° Eeuw

• Boekdrukkunst en humanisme
• 15°-16° eeuw:
  • Drukpers
  • Humanisme
  • Twee schrijvers die weigerde in het Nederlands te schrijven
• 1450: uitvinding drukpers door de Duitser Johannes Gutenberg
• Snellere en goedkopere manier om boeken te maken, met als gevolg een explosie aan literatuur.
• Ontstonden nieuwe beroepen: drukker die tegelijkertijd ook uitgever was (moest gaan bedenken naar welke boeken vraag was).
• Gingen eerst verhalen drukken die al bekend waren (Karel ende Elegast, Elckerlijc, Mariken van Nieumeghen, Reinaert de vos en de bijbel).
  • 1479: Ghereart Leeu drukt een nieuwe versie van Reinaert de Vos. In plaats van rijm gebruikt hij proza (teksten konden vanaf toen gelezen worden in een boekje, teksten werden daardoor wat korter.)
• In die nieuwe versie ook een inhoudsopgave en een apart voorwoord.
• Drukpers ook maatschappelijke en ideologische functie: konden teksten worden gedrukt met nieuwe ideeën over de wereld en het geloof.
  • 1517: Maarten Luther, had kritiek op kerk
    • Bekritiseerde aflaathandel en corruptie binnen de kerk
    • De Bijbelvertaling van Luther was een succes, hij liet zien dat je bijbel anders kon interpreteren, zonder de opgelegde interpretatie van de katholieke kerk.
    • De katholieke kerk verbood Luthers vertaling

Reformatie

• Hervorming die werd ingezet door Johannes Calvijn en Maarten Luther.
• Mensen waren klaar voor leveren van kritiek op de katholieke kerk, ze verlangden naar kennis.

Humanisme

• Humanisten gingen het liefst terug naar de bron, naar de originele tekst van bijvoorbeeld schrijvers uit de klassieke oudheid.
• Desiderius Erasmus: één van de bekendste (Nederlandse) humanisten en schrijver.
  • Wilde mensen beter maken -> kritische, zelfnadenkende mensen.
  • Hij wilde alles uit het leven halen en in vrijheid en vrede samenleven.
  • Erasmus heeft geen woord in het Nederlands laten drukken, maar alles in het Latijn.
  • Zijn eerste bestseller was Adagia: een verzameling spreekwoorden 1511: zijn boek Lof der Zotheid uitgebracht
  • Boek waarin de zotheid de dwaasheid aan het woord is en bijna de hele maatschappij van geleerden tot geestelijken bespot en bekritiseert.
• Andere humanist die ook schrijver was: Janus Secundus (= Jan de Tweede).
  • 1535: Basia -> kusgedichten die beroemd werden in heel West-Europa. Renaissance:
  • Dat zijn korte gedichten over zoenen.
  • Kunst namaken uit de oude klassieke oudheid
  • Begon bij de Italiaanse humanisten in de 14º eeuw

Het Wilhelmus

• Populair genre
  • Allerlei thema's: geloof, liefde, dagelijks leven
• Contrafactuur: nieuwe tekst op bestaande melodie
• Liederen werden gebruikt als strijdmiddel: geuzenliederen
  • Het Geusen lieden boecken (1573)
• Het Wilhelmus is een naamdicht oftewel een acrostichon
  • De beginletters van alle strofen (coupletten) van de oorspronkelijke versie van het Wilhelmus vormen achter elkaar gezet de naam Willem van Nassov (v lezen als een u)
• Geuzenlied in oorlog tegen Spanje
• Geschreven vanuit perspectief van Willem van Oranje
• Twee belangrijke thema's: strijd/propaganda en godsvrucht
• Auteur onbekend

Hoorcollege Nederlandse universiteit over Wilhelmus:

1. Het is het oudste volkslied ter wereld, uit 1570.
2. Wilhelm was stadhouder en trouw aan de koning van Spanje (hij was aan het hof van de Spaanse koning Karel V opgegroeid, samen met Filips 2 (latere koning van Spanje)) totdat hij in opstand kwam tegen de koning van Spanje.
3. Tussen 1817-1932 ander volkslied. Door koning Willem 1 prijsvraag gegeven voor nieuwe volkslied. Hendrik Tollens, was de auteur van dit volkslied. Werd bekend tijdens de Franse tijd als verzetsdichter, daardoor werd hij bekend en werd hij geridderd door Koning Willem 1.
4. Had opschudding veroorzaakt. Met van vreemde smetten vrij bedoelde hij van de Fransen bevrijd, zonder Franse inmenging. Het klonk te racistisch, alsof er werd bedoeld dat er geen buitenlanders mochten komen in Nederland. Werd ‘'wien hart klopt, vlier en vlij".
5. Het is verbonden met Nederland, al vanaf het begin na de Spaanse overheersing. We begrijpen de tekst ook niet goed, waardoor we het prettig vinden om te zingen. Wilhelmus hangt samen met de opstand van Nederland tegen de Spanjaarden. Het is verbonden vanaf het allereerste moment dat onze staat ontstond.

Melodie van Wilhelmus

• Bijzonder: de tekst is al die jaren – op de hertelling na – ongewijzigd gebleven.
• De melodie is echter wel veranderd: het Wilhelmus werd oorspronkelijk op een heel andere melodie gezongen (contrafactuur).
  • De oorspronkelijke melodie was van een Frans soldatenliedje

Vlogboek 100

• Literatuurgeschiedenis/Renaissance
  • Kenmerken, emblematiek en sonnet (https://youtu.be/1mjSA0CspxM)
• Humanisme aan einde middeleeuwen zorgden voor interesse naar oude teksten en originele bronnen.
• Door de renaissance term middeleeuwen bedacht: eeuwen er middenin, periode tussen klassieken en renaissance, Renaissance gevolg van humanisme
• Kenmerken van de renaissance:
  • Bepaalde conventies (regels en eisen) herintroduceerd waar kunst aan moest voldoen -> bepaalde verhoudingen in de kunst.
  • Realisme: mensen moesten zo realistisch mogelijk worden afgebeeld -> schilders en beeldhouwers moesten verstand hebben van de anatomie van de mens.
  • Mensen grijpen terug op de Romein Horatius en de Griek Aristoteles. Die hadden opgesteld dat:
    • Toneelstuk:
      • Bestaat uit vijf bedrijven
      • In medias res: midden in een verhaal moet beginnen
      • Peripeteia: het verhaal moet een beslissende wending hebben
  • Schrijvers schreven als hobby en kwamen voornamelijk uit de klasse van hoge elite.
    • Werden opgeleid op de Latijnse school -> kwamen vroeg in aanmerking met die oude teksten.
  • Nadoen van de klassieke kunstenaars (kunstenaars uit de Romeinse en Griekse tijd) werd als de basis van kunst gezien
    • Werd gedaan op drie manieren:
      • Translatio: vertalen van werken
      • Aemulatio: nadoen van werken
      • Imitatio: overtreffen van werken (konden alleen de echte kunstenaars)

Literaire Werken

• Emblematiek:
  • Jacob Cats: sinne en minnebeelden
• Roemer Visscher: Sinnepoppen P.C. Hooft: emblemata amatoria

Sonnet

• Justus de Harduwijn: 'de weerliicke liefden tot Roose-mond''.
• Toneel in de renaissance
  • In de renaissance was toneel de grootste bron van amusement
    • Opkomst van toneelschrijvers
  • Rederijkerskamers: middelpunt van toneel (kamer waar mensen bij elkaar kwamen en literaire wedstrijden hielden, alleen daar werden toneelstukken geschreven

Landjuwelen (wedstrijden tussen rederijkamers

1610: rederijkamers gaan tegen betaling open voor publiek -> basis voor professioneel toneel. Later ook buiten rederijkerskamers

Nederduytsche academie (1617: Samuel koster, Amsterdamse Schouwburg) Toneel kreeg nieuwe functies: Maatschappelijk (deel winst ging naar sociale instellingen: weeshuizen, gasthuizen ect) Opiniërend (de mening van de schrijvers kwam vaak duidelijk terug)

• Bekende toneelschrijvers: Jacob Cats, G.A. Bredero, Joost van den vondel
• Toneelgenres:Tragedie (treurspel):
  • Personages: hooggeplaatste personen
  • Ondergang van de hoofdpersoon
  • Verheven taal (dure taal, formeel)
  • Stof/inhoud komt uit klassieke oudheid, de geschiedenis of de Bijbel
    • Voorbeeld: Gysbreacht van Amstel)

Komedie (blijspel):

• Personages: mensen uit de lagere klassen
• Happy end
• In spreektaal geschreven
• Voorbeeld: warenar (Hooft)
• Klucht:
  • Lijkt op een komedie, maar is veel korter
  • Personages: mensen uit de laagste sociale rangen (voorspelbaar en onbeschaafd)
  • Platvloerse humor: bedrog, overspel en primaire levensdriften (eten, zuipen, seks)
    • Voorbeeld: klucht van de koe (Bredero)

Vlogboek 109

• literatuurgeschiedenis / 17º eeuw: renaissancetoneel
• Joost van den Vondel: bekendste Nederlandse toneelschrijver uit de 17e eeuw.
• Vanaf de middeleeuwen waren het vooral de rederijkers die de dienst uitmaken en de toneelstukken schreven, die vervolgens in de steden werden opgevoerd. De toneelstukken waren niet van top kwaliteit.
• Door invloed van internationale toneelgezelschappen die ook in Nederland optraden, begonnen enkele Nederlandse auteurs in te zien dat het toneel moest professionaliseren.
• In de rederijkerskamer ‘'De Eglentier” stelde de rederijker Peter Corneliszoon Hooft (P.C. Hooft) in 1613 voor om te vernieuwen -> in volkstaal schrijven en zich laten beïnvloeden door de renaissance.
• De rest van de rederijkers wilden dat niet. Binnen deze rederijkerskamer ontstond daarom een conflict
• Als gevolg hiervan richtten Samuel Coster (een vriend van Hooft) in 1617 de Nederduytsche academie op, in een houten gebouw aan de Keizersgracht in Amsterdam.
  • Het doel hiervan was om goed toneel te bieden in de volkstaal, maar ook om het gewone volk op te leiden op het gebied van wetenschap en kunst.
  • P.C. Hooft en G.A. Bredero schreven toneelstukken voor de academie.
  • P.C. Hooft schreef sonnetten, liederen en tragedies

Bedrijven Renaissancekomedie

• Bedrijven renaissancekomedie:
  • Vrolijk leerzaam (prodesse et delectare -> ter lering en vermaak )
  • Moraal
  • Spiegel (toneelstuk biedt het publiek een spiegel van de maatschappij
• G.A. Bredero
  • Bedacht de klucht: een kort toneelstuk met stereotiepe personages (de domme boer)
    • Ging vaak over overspel en bedrog
    • In 17e eeuw bij toneelstukken twee voorstellingen: eerst een ernstig stuk (een tragedie) gevolgd door een boertige klucht
  • Sloot zijn stukken vaak af met: ''T' kan verkeeren'' -> het kan veranderen, niets blijft hetzelfde
    • Bredero stierf in 1618.

1638

• Opening Amsterdamse schouwburg
  • Ontworpen door Jacob van Campen
  • Verwisselbare wanden
  • Plek voor 1000 man publiek
  • Schouwburg ging in vlammen op in 1772, oorzaak was de toneelverlichting die destijds nog uit kaarsen bestond

Bedrijven Renaissance Tragedie

• Oorzaak was de toneelverlichting die destijds nog uit kaarsen bestond
• Theater was vermaak geworden met een sociale functie. Een deel van de inkomsten ging naar gasthuizen.
• Toneel had economische en sociale functies, maar vanuit religieuze hoek werd streng naar de inhoud gekeken.
• Joost van de Vondel schreef in 1637 het stuk Gysbrecht van Aemstel voor de opening van de Amsterdamse schouwburg, door protest van calvinistische predikanten werd de uitvoering van het stuk vertraagd
• Redenen voor het protest was dat er zoveel katholieke geestelijken in het stuk zaten, wat logisch is omdat het stuk zich afspeelt rond het jaar 1300. Toen waren er alleen maar katholieke geestelijken.

Bedrijven Renaissance Tragedie

Ondergang van een hooggeplaatst persoon Verheven taalgebruik Lange monologen Onderwerp uit oudheid, Bijbel of geschiedenis Renaissance tragedie onderscheiden in twee soorten: Retorisch-didactisch: bevat een morele les, die vooral talig (dus met veel praten wordt overgebracht. Aristotelisch: innerlijk conflict (dilemma van de hoofdpersoon), Peripeteia (lotswisseling)

18e en 19e-eeuwse literatuurgeschiedenis

Tijdschriften in de 18e eeuw: (https://www.youtube.com/watch?v=4mGJ1HHJITg&t=74s)

Introductie tot Tijdschriften en hun Historische Context

• Tijdschriften vandaag: Moderne tijdschriften zijn gericht op entertainment
• Tijdschriften in de 18e eeuw: In de Verlichting stonden rationaliteit en zelfontwikkeling centraal
• Oorsprong en Ontwikkeling van Tijdschriften
  • Almanakken: Deze 17e-eeuwse publicaties gaven jaaroverzichten met praktische informatie
  • Kranten: Hoewel geen tijdschriften, waren kranten voorlopers. Ze verschenen enkele keren per week met nieuws en opinies
• Tijdschriften in de 18e eeuw: Tijdschriften ontwikkelden zich tot een apart medium in de 18e eeuw
• Verschillende Soorten Tijdschriften in de 18e Eeuw

Geleerde Tijdschriften

• Geleerde Tijdschriften:
  • Ze samenvatten wetenschappelijke werken
  • Ze maakten wetenschap toegankelijk voor niet-wetenschappers en introduceerden boekrecensies

Satirische Tijdschriften

• Geschreven in een humoristische of ironische stijl, vaak met fictieve auteurs zoals goden of mythische wezens
• Ze bekritiseerden sociale normen en maakten de spot met individuen en nieuws

Spectatoriale Tijdschriften

• Geïnspireerd door Engelse voorbeelden zoals The Tatler en The Spectator.
• Ze hadden een didactische toon en richtten zich op redelijkheid en morele reflectie
• Justus van Effen speelde een sleutelrol met De Hollandsche Spectator, waarin hij nationale normen en waarden benadrukte.
• Tijdschriften
  • Auteurs becommentarieerden het dagelijks leven (sociale columnisten Spectator = onderhoudende mengeling van verhalen, nieuws, meningen en kritiek
  • De spectator beschreef en bespotte de wereld om zich heen en wilde met zijn essays discussies uitlokken over gevoelige, nationale zaken, corresponderen

De Rol van Tijdschriften in de Samenleving

• Tijdschriften werden gedeeld en gelezen in koffiehuizen, wat leidde tot maatschappelijke discussies
• Ze weerspiegelden de idealen van de Verlichting en promootten tolerantie, rede en zelfreflectie
• Literaire tijdschriften introduceerden nieuwe literaire vormen, zoals droomverhalen, imaginaire reizen en karakterstudies
• Ze boden ook ruimte voor feuilletons (verhalen in afleveringen) en ingezonden brieven

Invloed en Nalatenschap van de 18e-eeuwse Tijdschriften

• In reactie op het vermeende verval van de Nederlandse cultuur benadrukten tijdschriften nationale normen zoals eerlijkheid, bescheidenheid en hard werken.
• Ze balanceerden buitenlandse invloeden, met name uit Frankrijk, en stimuleerden een Nederlandse literaire identiteit
• Voorgangers van moderne media Spectatoriale tijdschriften zijn vergelijkbaar met moderne opiniestukken, maar streefden naar balans en nuance in plaats van polariserende standpunten De interactie tussen schrijvers en lezers legde de basis voor hedendaagse vormen van publieksbetrokkenheid.

Historische Context

• Er was een hoop gedoe in de wereld: Verenigde Staten, Frankrijk en Nederland

Culturele Context

• Nieuwe natuurkundige, technische en medische ontwikkelingen
• • Vergroot vertrouwen is de toekomst
• Verlichting: grote nadruk op zelfstandig kritisch denken
  • leder mens zelf verantwoordelijk voor zijn geluk of ongeluk en niet God (Spinoza)
    • Politieke idealen: vrijheid, gelijkheid en broederschap
• Verspreiden van kennis (en dus onafhankelijk) werd van groot belang -- mondig maken van de burgers
• Er werd gepoogd alle lagen van de bevolking aan te spreken d.m.v verschillende genres
• Naast de rede is ook gevoel/emotie belangrijk Doel: angst en bijgeloof laten verdwijnen

Literaire Context

• Men las en schreef steeds meer
• Opkomst koffiehuizen
• Koffiehuizen -- plekken waar mensen bij elkaar kwamen om koffie te drinken, te roken, te discussiëren te lezen en op de hoogte te blijven van het nieuws
• Genres
  • Toneel
  • Encyclopediën
  • Sentimentele Romans
  • Tijdschriften Toneel:
  • Nog steeds bestonden er tragedies, komedies en kluchten -Vernieuwing: burgerlijke treurspelen -Gaan niet meer over Bijbelse of klassieke helden, maar ging over het leed van ‘gewone’ burgers -Toneel bevat een les over hoe men een beter en verlichtere mens kan word