psychologia-emocji-i-motywacji-cwiczenia.pdf

lOMoARcPSD|38221779 Psychologia Emocji I Motywacji - ćwiczenia Psychologia (Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego) Zeskanuj, aby otworzyć na stronie Studocu Serwis Studocu nie jest spon...

lOMoARcPSD|38221779 Psychologia Emocji I Motywacji - ćwiczenia Psychologia (Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego) Zeskanuj, aby otworzyć na stronie Studocu Serwis Studocu nie jest sponsorowany, ani wspierany przez żaden uniwersytet lub szkołę wyższą Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 PSYCHOLOGIA EMOCJI I MOTYWACJI (ĆWICZENIA) ĆWICZENIA 1 - FUNKCJE EMOCJI. EMOCJE A POZNANIE. (90-127) Jaką funkcję pełnią emocje? 1) J.R. Averill - Doniosłość emocji wyjaśnienie funkcjonalne - określenie konsekwencji, do jakich wyjaśniana reakcja ma doprowadzić w danych warunkach; konsekwencje takie są sprawdzalne empirycznie, ale mogą być trudne do bezpośredniej obserwacji ukierunkowanie reakcji nie musi być świadome i uzależnione od woli człowieka wyjaśnienia funkcjonalne świadczą bardziej o pomysłowości badacza, niż o badanym zjawisku Podział konsekwencji reakcji emocjonalnych 1. Konsekwencje zamierzone i niezamierzone - zamierzone - ukierunkowane na cel; niezamierzone - nie przewidywaliśmy takiej konsekwencji; nie wszystkie konsekwencje są funkcjonalne, czasami trudno rozróżnić konsekwencje zamierzone od niezamierzonych 2. Konsekwencje krótkofalowe i długofalowe - zachowanie funkcjonalne na krótką metę może być niefunkcjonalne lub dysfunkcjonalne w dłuższej perspektywie czasowej i na odwrót 3. Konsekwencje szczególne i typowe - wiele rozważań nad funkcjami emocji koncentruje się na pojedynczych konsekwencjach dramatycznych zdarzeń, jednak o funkcji poszczególnych emocji należy wnioskować w oparciu o jego następstwa typowe 4. Konsekwencje indywidualne i grupowe - emocja może być funkcjonalna z punktu widzenia jednostki, gatunku i społeczeństwa; ta sama emocja może być funkcjonalna lub dysfunkcjonalna, w zależności od perspektywy ➔ każda emocja musi zostać przeanalizowana oddzielnie ➔ każda emocja może pełnić wiele funkcji, w zależności od tego, który jej aspekt bierzemy pod uwagę, na jakich konsekwencjach się skupiamy i dla kogo będą te konsekwencje (jednostka, gatunek czy społeczeństwo) Emocje są potrzebne, aby człowiek mógł przetrwać. Zahamowanie a wyrażanie emocji W przypadku, gdy wyrażenie danej emocji jest funkcjonalne, to zahamowanie jej ekspresji będzie dysfunkcjonalne. Dysfunkcjonalność niewyrażania emocji koncentruje się na możliwych konsekwencjach przedłużenia pobudzenia fizjologicznego, wraz z zahamowaniem funkcjonowania układu immunologicznego ŻAŁOBA - krańcowa emocja Funkcje: zapobieganie marnotrawieniu energii na rzecz “przegranej sprawy”; wzmacnianie więzi społecznej w okresie przeżywania śmierci 2) G.C. Clore: Dlaczego przeżywamy emocje? Według Clore’a główną funkcję emocji stanowi dostarczanie informacji, co jest możliwe dzięki ekspresji mimicznej i wokalnej (dostarczenie informacji innym) oraz myślom i odczuciom (dostarczenie informacji samej jednostce). Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 funkcjonalność lub dysfunkcjonalność zależy od wywieranego przez nią wpływu na informacyjną wartość stanu emocjonalnego hamowanie i ekspresja emocji mogą być i funkcjonalne i dysfunkcjonalne W przypadku traumy, kiedy uporczywie staramy się nie myśleć o stracie, powoduje to, że reakcje emocjonalne nie są umieszczone w jakimś konkretnym czasie, miejscu i okolicznościach, przez co może to wpływać poznawczo na sądy o kompletnie innych sytuacjach. brak świadomego myślenia o budzącym emocje zdarzeniu powoduje, że związane z nim sygnały emocjonalne stają się nieokreślone, przez co mogą być łączone z szerokim zakresem sytuacji aby emocje mogły być funkcjonalne, muszą one być odczuwane i muszą dostarczać różnicującej informacji o otoczeniu → wpływ uczuć na później wydawane sądy zależy od ujęcia doświadczenia emocjonalnego (Pennebaker, 1991) - badanie osób mających ciężkie doświadczenia Osoby, które przeżyły traumę, dzieląc się nią po raz pierwszy, mogą mieć znacznie zwiększony poziom pobudzenia i lęku, co jest spowodowane tym, że słowne opowiadanie o własnym cierpieniu powoduje umieszczenie go w czasie, miejscu i okolicznościach, natomiast kiedy cierpienie nie jest ujmowane w słowa, trudniej jest je oddzielić od późniejszych doświadczeń Funkcjonalność emocji, zależy od tego, jak skuteczna jest ekspresja emocji, to znaczy, czy człowiek (podmiot, jednostka) przepracował swoją emocję w wyniku ekspresji i pozbył się energii, związanej z tą emocją. Jeśli emocja jest nadal “żywa” w umyśle podmiotu, wówczas ciąży to na jego funkcjonowaniu. (przykład molestowanego w dzieciństwie chłopca, który ukrywał to, że jest wykorzystywany) (przykład rodziców, którzy nie przepracowali żałoby po swojej zabitej córeczce) W wyniku badań wykazano, że pogoda atmosferyczna wpływa na oceny sytuacji: dobry nastrój związany z pogodą miał korzystny wpływ na ocenę sytuacji przez dane osoby, a więc emocja działa na człowieka jako źródło informacji, w związku z czym może mieć wpływ na ocenę sytuacji. (Przykład: emocja wzbudzona przez hostessę reklamującą samochód - klient nie odróżnia emocji związanej z hostessą od informacji dotyczącej samochodu, w rezultacie podejmuje niewłaściwą decyzję konsumencką z perspektywy swoich potrzeb kupując niewłaściwy samochód, uwiedziony przez hostessę) Emocje a sądy Emocje wpływają na oceniający koloryt spostrzeżeń - zmiana hierarchii celów Zmiana hierarchii celów wyraża się w tym, że celem ważnym, nadrzędnym jest dla osoby ochrona kogoś bliskiego, dbanie o jego bezpieczeństwo - pod wpływem gniewu nadrzędny staje się cel, którym jest moje zwycięstwo w konfrontacji. IRRACJONALNOŚĆ - działanie pozarozumowe, zmiana hierarchii celów, która może się wyrazić poprzez działania irracjonalne, kiedy przestajemy kontrolować swój gniew (np. w gniewie uderzając kogoś nam bliskiego, a następnie rozpaczając, że doprowadziliśmy do zranienia bliskiej nam osoby) reakcja na sytuacje rodzącą gniew/przestrach zależy od spostrzeganego stopnia winy lub zagrożenia eskalacja emocji spowodowana jest tym, że często trudno odróżnić emocjonalną reakcję na daną sytuację od emocjonalnych pozostałości po innych sytuacjach emocje mogą prowadzić człowieka do irracjonalności Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 innym źródłem irracjonalności jest zmiana hierarchii celów w przetwarzaniu informacji; kompletne pochłonięcie uwagi przez czynniki afektywne może prowadzić do zatracenia perspektywy funkcjonalny aspekt wpływu emocji na przetwarzanie informacji może mieć niepożądane efekty uboczne Nastroje a emocje: emocje trwają na ogół krótko, są intencjonalne; natomiast nastroje mają słabo określone przyczyny i trwają dłużej Zastosowanie prawidłowości “afekt jako informacja” - perswazja jako narzędzie reklamy; wprowadzenie konsumentów w stan zmieszania emocjonalnego (przeniesienie na reklamowany obiekt uczuć, które wzbudziła w nich modelka reklamująca produkt) Efekty pośrednie a bezpośrednie ➔ Hipoteza afektu jako informacji - emocje i nastroje wpływają na sądy przede wszystkim w sposób bezpośredni ➔ Hipoteza bezpośredniego oddziaływania doznań jako informacji - pozwala przewidywać, że emocja wpływa na sąd w momencie jego dokonywania, a nie tylko w chwili początkowego zapamiętywania informacji; wpływ nastroju na oceny jest niezależny od sposobu reprezentacji ocenianego obiektu Wpływ odczuć nieemocjonalnych na formułowanie sądów wiele spośród najczęstszych uczuć nie jest emocjami (np. uczucie głodu, zmęczenia itd.) dostarczanie informacji i oddziaływanie w charakterze sprzężenia zwrotnego jest istotną funkcją zarówno uczuć emocjonalnych, jak i nieemocjonalnych. Emocje a przetwarzanie informacji pozytywne i negatywne przeżycia emocjonalne w odmienny sposób wpływają na przetwarzanie danych afekt pozytywny: bardziej pobieżne, heurystyczne przetwarzanie informacji afekt negatywny: bardziej systematyczne i analityczne przetwarzanie informacji przy pełniejszym uwzględnieniu szczegółów. Schwarz (1990) - informacje dostarczane przez afekt negatywny i pozytywny aktywizują różne rodzaje wiedzy proceduralnej Emocje a zachowanie bezpośrednie konsekwencje emocji mają charakter raczej motywacyjny niż behawioralny Emocje są związane z przetwarzaniem danych - są zarówno rezultatem przetwarzania informacji, jak i zwrotnie oddziałują na przebieg tego procesu Emocje wpływają na to, jak osądzamy innych, dostarczają informacji o otoczeniu. 3) N.H. Frijda: Emocje są funkcjonalne - na ogół A) Emocje - przerwa w strumieniu zachowania spowodowana przeciążeniem informacyjnym czy niedostępnością sposobu reagowania adekwatnego do bieżącej sytuacji (Hebb, 1949) pozostałość dawnych reakcji adaptacyjnych prymitywne reakcje adaptacyjne wyraz uświadomienia sobie przez jednostkę własnego położenia w świecie B) Funkcje reaktywności emocjonalnej proces sygnalizowania, że dzieje się coś istotnego Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 emocje jako świadectwo dyspozycji jednostki do oceny zdarzeń jako przyjemnych lub nie każde zdarzenie budząc emocje jest związane z istotnymi interesami jednostki - albo ułatwia lub utrudnia ono ich zrealizowanie pozytywne emocje - wartość wzmocnienia negatywne emocje - sygnalizacja konieczności podjęcia działań służących poprawie stanu rzeczy emocje pełnią funkcję nadzorowania i sterowania działaniem C) Funkcje reakcji emocjonalnej emocje jako czynnik motywujący do zachowań ukierunkowanych na radzenie sobie ze zdarzeniami, które ją wywołują interakcja jednostki z otoczeniem ukierunkowane do stworzenia zachowania relacyjnego - podtrzymanie lub zmiana określonych relacji człowieka z otoczeniem emocje decydują o zasobach energetycznych organizmu wydatkowanych w danej interakcji z otoczeniem Trudności ze wskazaniem funkcji emocji - smutek i radość ➔ Klinger: smutek - ułatwienie zerwania nieudanego związku, oszczędzanie energii, reinterpretacja ➔ Averill: smutek jako antycypacja i zapobieganie utracie w przyszłości ➔ Bowlby (teoria przywiązania): smutek jako czynnik motywujący wysiłki w kierunku do stanu pożądanego ➔ radość - sygnał osiągnięcia celu, wzrostu ufności, że satysfakcja zostanie uzyskana w przyszłości Emocje mają charakter społeczny - motywują do dążenia do bliskości z innymi, unikania innych, przepędzania itd. również radzenie sobie z emocjorodnymi zdarzeniami wstyd - nasilenie spójności grupy poczucie winy - ostrożność w kontaktach interpersonalnych, unikanie kary za przewinienia Emocje afunkcjonalne i dysfunkcjonalne Emocje afunkcjonalne - nie pełnią żadnych funkcji Emocje dysfunkcjonalne - emocje bezużyteczne, działające na naszą niekorzyść emocje - element systemu podtrzymującego interakcje społeczne smutek i żal jako przykład emocji afunkcjonalnych (brak funkcji) emocje dysfunkcjonalne - fobie, ataki paniki, poczucie winy bez wyraźnej przyczyny, stany paniki i przygnębienia, tęsknota Emocje w źródłach interesów jednostki reakcje afektywne jako źródło decyzji oraz kontroli zachowania FUNKCJONALNOŚĆ ASPEKTÓW EMOCJI ➔ ekspresja - funkcjonalność jest bardzo wyraźna, jeżeli emocje mają natężenie średnie (nie są zbyt mocne - w przypadku ekstremalnie silnych emocji, mimika staje się nieczytelna) ➔ reakcje fizjologiczne - z reguły są dysfunkcjonalne w cywilizowanym świecie: maskujemy np. pocenie się, będącym naturalnym przejawem strachu, brak ucieczki czy ataku (nie tak często jak robili to nasi przodkowie) Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 ➔ intensywność emocji - emocje są funkcjonalne, gdy są na średnim poziomie; bardzo słabe emocje nie mają większego znaczenia, a bardzo silne emocje są dysfunkcjonalne 4) R. W. Levenson: Funkcjonalne podejście do ludzkich emocji Model procesu emocjonalnego Elementy warunki poprzedzające - interpersonalne (międzyludzkie) oraz intrapersonalne (wewnątrzosobowe) ocena poznawcza (zdarzenie pozytywne, negatywne i obojętne) emocja - zgodna z prototypem (prototyp - fizjologiczny i psychiczny wzorzec przeżywania emocji, wykształcony ewolucyjnie; określający, co dzieje się w ciele człowieka, jakie są jego doznania w przypadku określonych emocji; każda emocja ma inny wzorzec) zaktywizowane tendencje reagowania - reagowanie w postaci ekspresji, czyli mimiki, pantomimiki, zgodne z kulturowo ukształtowanymi regułami okazywania emocji mierzalne reakcje fizjologiczne (mierzone przez psychologa) - aspekt reakcji istotny w badaniach naukowych Funkcje intrapersonalne koordynacja systemów reagowania zmiana hierarchii reakcji wsparcie fizjologiczne skróty w przetwarzaniu informacji Funkcje interpersonalne komunikacja i kontrola ustalenie naszej relacji z innymi osobami, ideami i obiektami przechowywanie wpływów ewolucji, uczenia się i kultury 5) K. R. Scherer Emocja nie ma dużego znaczenia, stanowi ona “przerwę” między bodźcem a reakcją, a więc łącznikiem (interface) to wykształcona ewolucyjnie forma opóźnienia reakcji Zalety: Opóźnienie reakcji - występowanie czasu latencji - daje możliwość modyfikacji reakcji Im dłuższy czas latencji, tym bardziej kontrolowana reakcja (czas latencji mierzony jest w milisekundach) Możliwość komunikowania swoich reakcji i zatrzymania ich wykonania (np. rozgniewany rodzic unosi rękę nad pupą dziecką ale nie uderza, ponieważ dziecko reaguje tak mocno, jakby rzeczywiście otrzymało uderzenie Im bardziej złożona jest emocja, tym czas latencji jest dłuższy, natomiast im krótszy jest czas latencji, tym emocja jest silniejsza; gdy więc czas latencji jest bardzo krótki może dojść do bardzo silnych, nawet niekontrolowanych emocji (przykład ojca, który reaguje bardzo silnym strachem i w rezultacie strzela do niespodziewanie zbliżającej się córki) 6) Clark i Watson - funkcjonalne i dysfunkcjonalne reakcje uczuciowe Uniwersalne funkcje emocji Emocje są to systemy sygnalizacji - pozwalają nam zwracać uwagę na ważne bodźce Mobilizacja zasobów - emocje pozwalają zmobilizować zasoby; aktywizują człowieka (zasoby - psychiczne: cechy osobowości, zdolności, cechy temperamentu, cechy społeczne, sieć wsparcia społecznego; fizyczne: sprawność, kondycja; materialne) Zachowanie zasobów wtedy, gdy są one bardzo wyczerpane (np. smutek) Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Emocje dysfunkcjonalne - zaburzenia lękowe: PTSD - utrwalone reakcje po traumatycznym wydarzeniu; fobie - reakcje strachu na bodźce, które nie powinny budzić strachu - jest on uwarunkowany filogenetycznie, czyli w okresie rozwoju gatunkowego; panika - ostry lęk, pojawiający się w wyniku nieprawidłowej interpretacji sygnałów z ciała; GAD - pojawia się cyklicznie, najczęściej wieczorem lub nocą; głęboki smutek mogący prowadzić do depresji PODSUMOWANIE - Jak wyjaśnić emocje? 1. Odpowiedzieć na pytanie, jaką funkcję pełni emocja, jeżeli służy człowiekowi i jeżeli utrudnia lub uniemożliwia - emocja dysfunkcjonalna 2. Rozważanie funkcjonalności emocji jako całości - wszystkie emocje są funkcjonalne, nie ma emocji dysfunkcjonalnych, natomiast emocje mogą stać się dysfunkcjonalne, wtedy gdy są bardzo silne i przestajemy je kontrolować albo niewłaściwie rozpoznana jest poznawcza przyczyna emocji albo jest nieskuteczna ekspresja emocji (zablokowana, zbyt długa) ĆWICZENIA 2 - Zrozumieć emocje. Kulturowe interpretacje emocji. (Oatley, Jenkins) 1) Kontekst kulturowy Kultura zachodnia - lekceważąca postawa wobec emocji. Emocje z jednej strony mogą być uważane za niekontrolowane i destrukcyjne w porównaniu z rozważnym namysłem, prymitywne i dziecinne; z drugiej strony jednak uważa się je za gwarancję autentyczności, najlepszy przewodnik po sobie samym. Platon - negatywny stosunek, do emocji; emocjom nie można ufać Problemy kultury zachodniej - nieufność do emocji oraz ich afirmacja (a więc połączenie negatywnego i pozytywnego patrzenia na uczucia→ ani nieufność, ani afirmacja, ani ich mieszanka nie są uniwersalne 2) Romantyzm → afirmacja emocji i ich następstw w życiu osobistym, polityce, literaturze i filozofii. Podczas romantyzmu, zamiast rozumu, to emocje stały się ideałem → były one wyrażane przez wszelkich artystów oraz odbierane przez czytelników, widzów, słuchaczy. J,J, Rousseau - traktat: “Emil - czyli o wychowaniu” → zgodnie z traktatem chłopiec powinien być wychowywany przez wychowawcę w otoczeniu możliwie naturalnym; w tych warunkach chłopiec powinien doświadczać ciekawości świata, zadawać pytania i znajdować na nie odpowiedzi z pomocą wychowawcy. Romantyzm w tej idei wychowawczej kryje się w umiłowaniu warunków naturalnych, dzikich; pięknej, nieokiełznanej przyrody budzącej zachwyt. W koncepcji wychowawczej Rosseau jest miejsce dla wychowywania kobiet - Zofia ma być wychowywana w taki sam sposób, przez nauczycielkę, która przygotowuje ją do roli żony i matki. Emil i Zofia poznają się, ale rodzące się uczucie musi być poddane próbie czasu. Emil powinien wyruszyć w świat, posiąść wszechstronną wiedzę, która umożliwi mu pełnienie funkcji pożytecznych społecznie. W tym duchu Rousseau jest prekursorem romantyzmu. Frankenstein M. Shelley - młody “człowiek”, jakim był potwór Frankensteina był samotny, potrzebował miłości; poprosił swojego stwórcę o drugą połówkę 3) Porównanie różnych kultur - Wschód i Zachód A. Jaźń Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Zachód - jaźń “Ja”; autonomiczna całość, źródło decyzji, myśli i działań; ośrodek doznawania emocji; odrębna od innych jaźni (ego indywidualistyczne) Wschód - jaźń “My”: oparta na związkach z rodziną, współpracownikami i grupą społeczną. (‘ja” kolektywistyczne) Jaźń ekologiczna (Neisser, 1988) - poczucie samego siebie jako odrębnych fizycznie od świata. Poczucie prywatnego życia umysłowego obejmującego strumień świadomości jest wspólne dla ludzi na całym świecie Neisser uważany jest za twórcę psychologii poznawczej, która stanowiła nową propozycję alternatywną wobec behawioryzmu. W swojej książce “Cognitive psychology” (1977) zaproponował wyjaśnienie zachowania za pomocą struktur poznawczych, a nie odwołując się do teorii uczenia się. B. Gniew Zachód - emocja niezależności i samopotwierdzenia Wschód - uczucie wysoce niestosowne w relacjach między krewnymi i współpracownikami C. Emocje “nadpoznawane” i “niedopoznawane” (Heelas) Emocje “nadpoznawane” (hypercognized) - wyeksponowane kulturowo, stanowiące temat dyskusji społecznej Emocje “niedopoznawane” (hypocognized) - emocje występujące rzadko lub niewystępujące w danych kulturach, nie są konceptualizowane i komentowane. W Japonii amae stanowi emocję nadpoznawaną, a na Zachodzie niedopoznawaną. Amae - emocja współzależności, biorąca początek w pewnego rodzaju symbiozie, w radości całkowitej akceptacji ze strony drugiej osoby. Na Zachodzie istnieje skłonność do niedopoznawania i tłumienia strachu. Źródłem tej teorii są poradniki dla rodziców. przed rokiem 1900 - ostrzeganie rodziców przed niebezpieczeństwami wywoływania w dzieciach strachu, przemilczenie tematów związanych z lękami dzieciństwa, opowieści dla chłopców obliczone na wyrabianie odwagi XX wiek→ unikać straszenia dzieci jako środka wychowawczego oraz panować nad własnymi emocjami, żeby nie dawać szkodliwych sygnałów. D. Wyrażanie emocji Zachód - emocje (poza strachem) są poza kontrolą woli, lepiej jest je wyrażać - ich tłumienie zagraża zdrowiu Wschód - wiele emocji i stanów cielesnych jest kultywowanych, ale w innych podlegają one kontroli Emocje stanowią podstawę interakcji między ludźmi, ale takie różnice jak między USA i Japonią mogą prowadzić do trudności komunikacyjnych. W Japonii być szczerym to znaczy oddawać się w pełni swoim obowiązkom, swojej pracy. Na Zachodzie natomiast jest to po prostu bycie otwartym. 4) Klimaty emocjonalne Klimat emocjonalny (De Rivera, 1992) - nastrój dominujący w danej grupie kulturowej lub narodzie; wpływa nie tylko na to, jak ktoś się czuje, ale również na to co można robić, a co nie. Przykładowo: w Ameryce Południowej i Środkowej panuje klimat strachu, co jest spowodowane losowymi aktami zabójstw i “zniknięć’ → spotęgowana nieufność i brak współpracy między ludźmi Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Większośc krajów uprzemysłowionych → klimat współpracy interpersonalnej. Ifaluk - społeczeństwo nieuprzemysłowione - badanie Lutz (1988) społeczeństwo o wysokiej współzależności jaźń “My” - kiedy badaczka zwróciła się do kobiet per “Wy”, spotkała się z nieprzychylną reakcją, ponieważ zasugerowała swoją odrębność między nimi a swoją jaźnią “Ja” dążenie do ker (szczęście/podniecenie) - ludzie na Ifaluk uważają, że nie mają do niego prawa, a wręcz go unikają → wg członków społeczeństwa osoba odczuwająca ker jest przesadnie zadowolona z siebie przerażenie Lutz w przypadku gdy nieznajomy mężczyzna odwiedził ją nocą w jej szałasie - na Ifaluk mężczyźni odwiedzają czasami kobiety w celach seksualnych, jednak Lutz ideę, że nieproszona wizyta oznacza jednoznacznie krzywdę wyniosła z kultury zachodniej → na Ifaluk zasadniczo przemoc w stosunkach interpersonalnych nie istnieje, a pojęcie gwałtu jest nieznane fago (współczucie/miłość/smutek) - emocja najbardziej ceniona, pierwotny wskaźnik relacji pozytywnej; fago odczuwane jest głównie wtedy, gdy kochane osoby są w potrzebie, również pod ich nieobecność, gdy są rozdzieleni z osobami, na których mogą polegać Uniwersalizm i relatywizm emocji A. Uniwersalizm - fundamentalne emocje występują u wszystkich istot ludzkich B. Relatywizm - emocje są specyficzne dla kultur, w których występują; koncentracja na różnicach międzykulturowych WNIOSKI: na Ifaluk ludzie nie doznają emocji jako zjawisk indywidualnych, jak w USA, ale jako zjawisk pośredniczących w stosunkach społecznych ALE → Lutz prawidłowo rozpoznała emocje występujące u mieszkańców Ifaluk; pojawia się problem na ile fundamentalne są podobieństwa, na ile radykalne są różnice Gdyby nie istniała wspólnota międzykulturowa, trudno byłoby się komunikować emocjonalnie między członkami różnych kultur → więc musi istnieć uniwersalna podstawa emocjonalna 5) Różnice w zakresie bodźców wyzwalających i ich interpretacji w różnych kulturach Niektóre emocje są uniwersalne (strach), a inne mogą być specyficzne kulturowo ZAZDROŚĆ Na Zachodzie istnieje skłonność do odczuwania zazdrości w przypadku gdy uwaga partnera seksualnego zostanie skierowana na kogoś innego Trudno znaleźć społeczeństwo, w którym nie występuje zazdrość, ale jednocześnie towarzyszące jej konfiguracje społeczne są bardzo zróżnicowane Społeczeństwo zachodnie - małżeństwo jako społeczny klucz do uzyskania statusu dorosłego; intruz seksualny jako zagrożenie bezpieczeństwa, statusu - dlatego stanowi on przedmiot zazdrości i nienawiści W społeczeństwach o większym poczuciu jaźni “My”, opartych na zasadach klanowych, istnieje mniejsze zagrożenie ze strony intruza seksualnego Zazdrość jest zależna od pewnych własności uniwersalnych - pojawia się, gdy coś bardzo wysoko wartościowanego i zdobytego z trudem zostaje zagrożone WNIOSEK: mogą istnieć uniwersalia emocjonalne, ale to co dokładnie ma charakter uniwersalny nie jest oczywiste Badanie (Frijda) Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Badanie wykazuje, że w różnych kulturach ludzie różnie interpretują sytuacje oraz że takie sytuacje wytwarzają również odmienne emocje 6) Reguły okazywania emocji Teoria neurokulturowa - Ekman, 1972 Uniwersalny czynnik biologiczny - istnieje niewielki zestaw doznawanych emocji podstawowych, tj. radość i gniew; o ile nie podlegają hamowaniu, znajdują naturalny wyraz twarzy Czynnik specyficzny kulturowo - zestaw reguł okazywania emocji określających, kiedy i gdzie dana ekspresja powinna zostać zintensyfikowana, stłumiona, zneutralizowana lub zamaskowana Eksperyment Ekmana i Friesena - badanie ekspresji mimicznej 25 Amerykanów i 25 Japończyków, podczas filmów wywołujących silne emocje. Wynik: obecność oceny społecznej blokowała emocje Japończyków, a Amerykanów nie. 7) Konstruowanie kulturowe a społeczne funkcje emocji Konstruktywizm kulturowy - założenie, że ponieważ emocje wywodzą się z ludzkich znaczeń, które w sposób konieczny mają charakter kulturowy, są one takimi samymi wytworami kultury jak język i dzieła sztuki Konstruktywistom społecznym nie udało się jak dotąd zademonstrować całkowicie społecznej konstrukcji emocji, jednak utorowali drogę do wykazania w jaki sposób emocje funkcjonują w obrębie różnych społeczeństw. Zgodnie z konstruktywizmem emocje istnieją przede wszystkim jako konstrukty pojęciowe i w takim ujęciu powinny być badane. Dla konstruktywistów (kierunek aktywny przede wszystkim w socjologii) najbardziej realnie istnieją konstrukty, czyli pojęcia, struktury stworzone przez człowieka i tak jest w przypadku emocji. PODSUMOWANIE Testowanie podstaw różnic kulturowych nie jest sprawą łatwą. Na pewno wartościowanie różnych emocji, sytuacje wywołujące emocje, nazwy emocji i obfitość słownictwa emocjonalnego są zróżnicowane międzykulturowo. Problem, do jakiego stopnia emocje są uniwersalne, a do jakiego konstruowane przez kulturę jest trudniejszy. Na przykład miłość namiętna wydaje się nam występować w wielu kulturach. W naszej kulturze zachodniej występuje taka jej forma, która jest nie tylko odrębna, lecz ma szczególne funkcje jedynie w społeczeństwie naszego typu. Dylemat, czy emocje są uwarunkowane biologicznie i uniwersalne, czy też są uwarunkowane kulturowo, rozstrzyga w dużym stopniu teoria neurokulturowa Ekmana, która uwzględnia obydwa czynniki. ĆWICZENIA 3 - Życie emocjonalne mózgu. Style emocjonalne. (Sharon Begley, Richard J. Davidson) 1) Każdy mózg jest inny Pomimo tego, że niektórzy “eksperci” uważają, że ludzie w odbierają dane doświadczenia życiowe w podobny sposób (np. przeżywają smutki, przechodzą przez kolejne etapy zakochania się, w określony sposób reagują na porzucenie itd.) - nie jest to prawdziwe; ponad trzydziestoletnia raca badawcza Davidsona wykazuje, że takie uogólnione, uniwersalne założenia nie są uzasadnione. Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Davidson podkreśla, że w swojej karierze naukowej spotkał ludzi z podobnych środowisk, reagujących na takie same wydarzenia w kompletnie inny sposób. Przykładem są różne reakcje na stres: niektórzy są odporni, inni załamują się, odczuwają lęk, przygnębienie i nie potrafią walczyć z przeciwnościami. Jeszcze inni potrafią wykorzystać stresujące sytuacje jako motywację i w ostatecznym rozrachunku osiągnąć sukces Co więc kształtuje reakcje ludzi na poszczególne wydarzenia? Dlaczego ludzie różnią się pod względem emocjonalnych reakcji? Odpowiedzi na te pytania dostarczyła praca badawcza Davidsona, który odkrył, że ludzie różnią się między sobą stylami emocjonalnymi, czyli zbiorami emocjonalnych reakcji oraz sposobów radzenia sobie ze stresem, różniącymi się pod względem rodzaju, intensywności oraz czasu trwania. Nasze profile emocjonalne są unikalne i stanowią integralną część nas samych, do tego stopnia, że często nasi bliscy są w stanie przewidzieć nasze emocjonalne reakcje na trudne wydarzenia. Pojawia się wiele pytań odnośnie stylów emocjonalnych: kiedy pojawia się styl emocjonalny? → we wczesnej dorosłości czy też zgodnie z poglądem determinizmu genetycznego już przed urodzeniem? czy styl emocjonalny wpływa na zdrowie fizyczne? → może wskazywać na to fakt, że ludzie cierpiący na depresję kliniczną są bardziej podatni na niektóre zaburzenia fizyczne tj. zawał czy astma jak mózg wytwarza poszczególne style? czy styl emocjonalny może ulec zmianie? jeśli możemy zmodyfikować nasz styl emocjonalny, to czy wiąże się to również ze zmianami w mózgu? 2) Sześć wymiarów stylów emocjonalnych Każdy z sześciu wymiarów wiąże się z określonymi wzorcami aktywności mózgu, a więc nie jest to wyłącznie konstrukt teoretyczny, a coś realnego. Każdy z wymiarów stanowi kontinuum - niektórzy znajdują się na jednym z krańców, inni po środku. Dodając poszczególne pozycje w każdym wymiarze otrzymujemy nasz ostateczny styl emocjonalny. A. Styl odporności Czy potrafisz się zwykle otrząsnąć po niepowodzeniu, czy też przechodzisz kryzys? Czy w obliczu emocjonalnego wyzwania lub innej przeszkody znajdujesz w sobie upór do walki czy czujesz się bezradny i po prostu się poddajesz? Czy na porażkę reagujesz z energią i determinacją, czy dajesz za wygraną? B. Styl nastawienia Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Czy rzadko pozwalasz na to, by emocje rzuciły cień na twoje pogodne nastawienie do życia? Czy twoja energia i zaangażowanie utrzymują się na wysokim poziomie nawet jeśli sprawy nie toczą się po twojej myśli? Czy skłaniasz się w kierunku pesymizmu i cynizmu, z trudem dostrzegając pozytywną stronę życia? C. Styl intuicji społecznej Czy na podstawie języka ciała i tonu głosu potrafisz czytać w ludziach jak w książce? Czy jesteś zaskoczony zewnętrznymi przejawami stanów psychicznych i emocjonalnych innych ludzi lub w ogóle ich nie dostrzegasz? D. Styl wrażliwości na kontekst Czy potrafisz dostrzec powszechne zasady interakcji społecznej? Czy dziwi cię, kiedy ludzie twierdzą, że twoje zachowanie jest niestosowne? E. Styl uwagi Czy potrafisz odciąć się od rozpraszających cię spraw i skupić uwagę? Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 3) NIetypowe reakcje Sześć wymiarów stylów emocjonalnych pojawiło się podczas badań Davidsona prowadzonych w dziedzinie neurobiologii afektywnej, czyli nauki zajmującej się reakcjami mózgu na emocje. Należy zauważyć, że wnioski wyciągane z badań psychologicznych stanowią zwykle średnią lub odnoszą się do większości badanych osób. Informacje wyłącznie o przeciętnych wynikach grożą pominięciem bardzo interesujących skrajnych przypadków. W swoich badaniach nad emocjami Davidson skupił się na tym, aby nie pomijać indywidualnych różnic, które stanowią najistotniejszą cechę emocji. Przełomem w badaniach Davidsona było odkrycie, że poziom aktywności kory wzrokowej u ludzi różni się trzydziestokrotnie. Aktywność kory przedczołowej związana jest z uczuciem szczęścia, bliskości, uczuciem lęku, odrazy, niepokoju i izolacji. Każdy człowiek reaguje na bodźce w inny sposób. 4) Relacja umysł - mózg Każdy wymiar stylu emocjonalnego opiera się na określonym wzorcu aktywności mózgu - stanowią one odzwierciedlenie wymiernej, biologicznej aktywności, w szczególności w korze mózgu i układzie limbicznym. obszar kory wzrokowej - identyfikacja określonych jednostek należących do grupy, która jest nam znana zakręt wrzecionowaty - niska aktywność w zakręcie wrzecionowatym w przypadku dzieci w spektrum autyzmu oraz osób zajmujących miejsce na zdezorientowanym końcu wymiaru intuicji społecznej. Przez długi czas naukowcy uważali, że mózg osoby dojrzałej ma niezmienną formę i sposób funkcjonowania. Obecnie jednak wiadomo, że mózg odznacza się neuroplastycznością, co w znacznym zakresie umożliwia zmianę jego struktury i funkcji, a zmiana ta może stanowić rezultat zarówno doświadczeń jak i myśli. Przykładowo: mózgi wirtuozów skrzypiec zwiększają rozmiar w obszarach odpowiadających za kontrolę palców mózgi londyńskich taksówkarzy, którzy zapamiętują skomplikowaną sieć dróg w dużym stopniu rozwijają się w obszarze hipokampa, odpowiedzialnym za kontekst i pamięć przestrzenną Mózg może zmieniać się również pod wpływem wewnętrznych komunikatów, czyli naszych myśli i zamiarów. Wtedy zmianie podlegają funkcje obszarów mózgu, rozmiar przestrzeni neuronalnych odpowiedzialnych za określone zadania, intensywność połączeń między różnymi obwodami mózgu. Stadium wirtualnego pianina (Alvaro Pascal - Leone) Połowa grupy musiała opanować prosty utwór na prawą rękę, a naukowcy określili, jak duża część kory ruchowej była odpowiedzialna za poruszanie palcami → intensywny trening spowodował rozwój tego obszaru. Druga połowa grupy badanych miała sobie wyobrazić wygrywanie dźwięków bez dotykania klawiszy. Tak samo jak w przypadku pierwszej połowy grupy, zbadano aktywność kory ruchowej → tak samo jak Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 w przypadku osób rzeczywiście grających na instrumencie, obszar kory odpowiedzialnej za poruszanie palcami prawej ręki rozwinął się. Ponieważ mózg może się zmieniać, a stanowi on podstawę stylu emocjonalnego, zmianom może ulegać również sam styl. Może on zostać zmodyfikowany w każdym momencie życia przez nieoczekiwane doświadczenia, ale również przez świadome, zamierzone działania. Przez trening umysłu możemy zmienić wzorce aktywności mózgu i samą jego strukturę w sposób, który zmieni nasz styl emocjonalny i poprawi jakość życia. 5) Idealny styl emocjonalny? Nie ma idealnego stylu emocjonalnego, optymalnego położenia na którymś z kontinuów określających sześć stylów. Istnieją jednak skrajne przypadki, które mogą wydawać się wręcz dysfunkcyjne → przykład: osoby z całkowitym brakiem odporności, które po porażce bardzo długo nie mogą dojść do siebie, przez co mogą znaleźć się na pograniczu depresji. Niektóre style utrudniają wydajne funkcjonowanie w społeczeństwie, nawiązywanie dobrych relacji i osiąganie dobrego samopoczucia. Próbę zmiany naszego stylu emocjonalnego powinniśmy podjąć w przypadku gdy utrudnia nam on codzienne funkcjonowanie, przeszkadza w osiąganiu celów i wywołuje cierpienie. Styl odporności ma związek z aktywnością lewej kory przedczołowej oraz liczby połączeń między.. im więcej tych połączeń, tym bardziej kora przedczołowa blokuje U ludzi odpornych psychicznie kora lewa jest aktywna i liczba połączeń jest duża; u ludzi mniej aktywnych mniejsza jest aktywność kory przedczołowej i mniejsza liczba połączeń. W wyniku treningu można zwiększać aktywność lewej kory przedczołowej oraz połączeń. Mózg społecznie intuicyjny to mózg osoby, która prawidłowo odczytuje ekspresję emocjonalną innych ludzi. Charakteryzuje ich duża aktywność kory w zakręcie wrzecionowatym (płat skroniowy) oraz małe pobudzenie ciała migdałowatego. Osoby zdezorientowane społecznie (nieumiejące odczytać ekspresji) charakteryzuje niskie pobudzenie w zakręcie wrzecionowatym oraz duże w ciele migdałowatym). Tak funkcjonował mózg u chłopca chorego na autyzm, który nie modulował swojego głosu odpowiednio do reakcji. Oksytocyna hamuje aktywność ciała migdałowatego. (badanie na nornikach) Mózg wrażliwy na kontekst - zapewniający możliwość zachowania się odpowiednio do sytuacji charakteryzuje się dobrze działającym hipokampem, który jest ośrodkiem pamięci krótkoterminowej i długoterminowej; ważne są połączenia; im więcej połączeń, tym większa wrażliwość na kontekst Shell-shock → zespół objawów występujący u żołnierzy Mózg świadomy siebie - ośrodkiem samoświadomości jest wyspa - narząd, który zawiera mapę wszystkich narządów wewnętrznych, z którymi ma połączenia aferentne (od narządów do wyspy) i eferentne (od wyspy do narządów). Za ich pośrednictwem wyspa koordynuje działalność narządów wewnętrznych. Wyspa ma też związek z prawidłowym odczytywaniem emocji. Aleksytymików charakteryzuje niska aktywność wyspy. Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Optymalna jest przeciętna aktywność wyspy. Zbyt duża aktywność wyspy może prowadzić do nadwrażliwości na bodźce z ciała, co może się wyrażać w postaci zaburzeń lękowych lub hipochondrii. Mózg pozytywny i negatywny różni się aktywnością okolic przedczołowych oraz jądra półleżącego. U osób o pozytywnej emocjonalności, pogodnych optymistów bardziej aktywna jest lewa kora przedczołowa, która stymuluje jądro półleżące, powodując jego długą aktywność. Natomiast u osób o emocjonalności negatywnej, skłonnych do pesymizmu, lewa kora przedczołowa jest mniej aktywna i nie stymuluje tak skutecznie jądra półleżącego, które w rezultacie nawet jeśli jest stymulowane pozytywnymi emocjami, dość szybko traci swoją aktywność. Mózg uważny charakteryzuje zdolność do uwagi selektywnej, polegającej na świadomym skupieniu się na pewnych cechach otoczenia oraz do otwartej, nieosądzającej świadomości, która przekłada się a zdolność do postrzegania sygnałów zewnętrznych i wewnętrznych. Uwaga selektywna zachodzi na podstawie dwóch mechanizmów uwagowych: wzmacnianie sygnałów w kanale uwagowym np. tekst czytanej książki; oraz blokowanie sygnałów w ignorowanych kanałach. W wyniku badań stwierdzono, że styl skupiony charakteryzuje osoby w przypadku których kora przedczołowa wykazuje silną synchronizację fazową oraz umiarkowane nasilenie sygnału P300 (reakcji 300 milisekund po bodźcu). W rezultacie osoby te charakteryzuje wysoki poziom otwartej, nieosądzającej uwagi. Natomiast osoby mające trudność ze skupieniem się cechuje … (well idk) Analizując szlaki nerwowe odpowiedzialne za reakcje emocjonalne stwierdzamy, że bardzo często nie są one oddzielone od szlaków odpowiedzialne za procesy umysłowe. Oznacza to, że tzw, mózg emocjonalny i mózg poznawczy są skoordynowane i współpracują ze sobą. ĆWICZENIA 4 - Levis M., Haviland-Jones Jeanette Psychologia emocji. Strach i lęk z perspektywy ewolucyjnej, poznawczej i klinicznej. 1) Interpretacja lęku myśl teologiczna: skutek “oddzielenia od boga” - pozbawienie łaski bożej filozofia egzystencjalna - cierpienie płynące z lęku jako coś pozytywnego; oznaka korzystania ze swojej wolności, wybór autentycznego życia kontekst kliniczny - lęk jako klucz do dynamiki psychopatologii 2) Podstawowe składniki strachu i lęku A. Perspektywa kliniczna: Lęk - “niesprecyzowane i nieprzyjemne uczucie zagrożenia”, związane ze zmianami fizjologicznymi, przejawiającymi się w sferze somatycznej oraz autonomicznej. Aspekt behawioralny lęku - ucieczka Trzy aspekty strachu i lęku (subiektywne doświadczenie wyrażane werbalnie, reakcje fizjologiczne i unikanie) jako odrębne elementy luźno sprzężonej reakcji lękowej. B. Rozróżnienie między strachem a lękiem Lęk (DSM-IV) - trwożne przewidywanie przyszłych zagrożeń lub nieszczęść, któremu towarzyszą uczucia dysforyczne lub somatyczne objawy napięcia Strach różni się od lęku tym, że jest wywoływany przez rozpoznawalny bodziec, natomiast lęk często ma charakter “przedbodźcowy” Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Robert Epstein (1972) - istnienie zewnętrznego bodźca nie wystarcza, aby odróżnić strach od lęku; strach wiąże się z zachowaniami zaradczymi, a zwłaszcza z ucieczką i unikaniem. strach przechodzi w lęk w momencie, gdy nie zawodzą próby radzenia sobie (brak kontroli) strach jako motyw unikania, powiązany z zachowaniami zaradczymi, gdyby nie istniały ograniczenia, strach prowadziłby do działania (ucieczka) Lęk może być definiowany jako nierozwiązany strach lub stan nieukierunkowanego pobudzenia następującego po spostrzeżeniu zagrożenia. 3) Rodzaje strachu / lęku skoncentrowany na źródłach zewnętrznych (fobia) niedotyczący żadnej konkretnej sytuacji (lęk uogólniony) występujący w formie epizodycznych ataków paniki (Melanie Klein) Strach i lęk może być postrzegany zarówno jako stan emocjonalny, który jest wywoływany w konkretnym kontekście i ma ograniczony czas trwania jak i cecha osobowości, charakterystyczna dla jednostki. Spielberger: różnicuje się lęk stan i lęk cechę (dyspozycyjną cechę osobowości) Kliniczny strach/niepokój nawracający i uporczywy natężenie nieadekwatne do obiektywnie istniejącego zagrożenia paraliżujący wywołuje bezradność i niezdolność do radzenia sobie oraz upośledza funkcjonowanie psychospołeczne i fizjologiczne 4) Kontekst sytuacyjny strachu i lęku A. PTSD - wywoływany przez skrajne zagrożenie życia człowieka lub jego bliskich, katastrofy naturalne, bycie świadkiem śmierci czy okaleczenia, akty przemocy Osoba z PTSD wciąż na nowo przeżywa traumatyczne wydarzenia (np. przez flashbacki) Objawy PTSD: zaburzenia snu i koncentracji rozdrażnienie ataki złości nadmierna czujność i nerwowość B. FOBIE Czteroczynnikowa struktura strachu (W.A. Arrindell) lęki dotyczące wydarzeń lub sytuacji interpersonalnych: lęk przed krytyką i interakcjami społecznymi, odrzuceniem, konfliktami i oceną, lęk przed agresją interpersonalną oraz widokiem aktów seksualnych i agresywnych scen lęki związane ze śmiercią, obrażeniami cielesnymi, chorobami, krwią i zabiegami chirurgicznymi: obawy przed chorobami i kalectwem, uskarżanie się na problemy somatyczne i psychiczne, lęki przed samobójstwem, homoseksualnością i niesprawnością seksualną, lęk przed utratą kontroli, hematofobia fobie na punkcie zwierząt (zoofobia): lęk przed zwierzętami domowymi, zwierzętami rojącymi się i pełzającymi (owady czy gady) lęki agorafobiczne (agorafobia): obawy przed przebywaniem w miejscu publicznym, w tłumie; lęk przed zamkniętymi przestrzeniami Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Cztery czynniki są uwarunkowane ewolucyjnie: lęki te miały charakter adaptacyjny; obecnie jednak może się to obrócić przeciwko człowiekowi, ponieważ w obecnym ekosystemie człowieka dane bodźce są nieszkodliwe, a reakcja strachu uwarunkowana przez te bodźce może stać się źródłem fobii. Ewolucja wyposażyła nas w skłonność do kojarzenia strachu z sytuacjami, które kiedyś stanowiły zagrożenie dla przetrwania naszych przodków → genetyczne uwarunkowanie fobii. Martin Seligman wraz ze współpracownikami - o gotowości do reakcji fobicznych podstawowe systemy behawioralne genetyka behawioralna - mamy skłonność do kojarzenia ze strachem sytuacji, które kiedyś zagrażały naszym przodkom → predyspozycja do przyswajania określonych fobii zależy od ekspozycji środowiska eksperyment na bazie tych hipotez: porównanie przyswajania i odporności na wygaszenie warunkowych reakcji przewodności skóry na bodźce potencjalne fobiczne oraz bodźce neutralne. C. Bodźce wywołujące panikę (Klein, 1981; Sheehan, 1982) → panika ma charakter spontaniczny lub ma charakter endogenny, a więc podstawową cechą paniki jest brak bodźca wywołującego (Freedman, Ianni, Ettedgui i Puthezhath, 1985) → ataki paniki wyzwalane są przez jakieś wydarzenia np. kłótnia z członkiem rodziny, problemy w pracy lub przez bodźce wewnętrzne - zmiany szybkości rytmu serca. Same bodźce somatyczne to za mało jednak, aby wywołać atak paniki → kiedy jednak połączą się z katastroficzną interpretacją poznawczą, może to wywołać atak paniki Clark (1986, 1988) → panika pojawia się wtedy, gdy stymulacja sensoryczna zostanie połączona z katastroficzną interpretacją poznawczą Reakcja strachu nie jest dysfunkcyjna - problemem jest jej wyzwalanie w dysfunkcyjnym kontekście (tak jak się dzieje w przypadku fobii) 5) Perspektywa teoretyczna - rola nieświadomych procesów w strachu i lęku Psychologiczne mechanizmy obronne (Zygmunt Freud) → nieświadome sposoby unikania i redukowania potencjalnie zagrażających nam uczuć jak strach i lęk. Systemy percepcyjne są tendencyjnie nastawione na wykrywanie zagrożenia. System “dmucha na zimne”, aby nie przeoczyć istotnego zagrożenia, alarmuje, nawet gdy bodziec nie oznacza zagrożenia. Uważa się jednak, że bardziej funkcjonalne dla człowieka jest wzbudzanie fałszywych alarmów, niż niedostrzeżenie realnego zagrożenia. Wykrywanie zagrożenia Pozytywna fałszywa reakcja obronna - zachodzi wtedy, gdy występuje reakcja w odpowiedzi na bodziec, który jest nieszkodliwy Negatywna fałszywa reakcja obronna - brak reakcji na potencjalnie niebezpieczny bodziec A. Lęk z perspektywy funkcjonalnej Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Systemy percepcyjne są tendencyjnie nastawione na wykrywanie zagrożenia → uzasadnienie zaburzeń lękowych Odpowiedzialność za wykrycie zagrożenia powinna spoczywać na wczesnych percepcyjnych mechanizmach przetwarzania równoległego, które określają niebezpieczeństwo na podstawie stosunkowo prostych cech bodźca. (LeDoux, 1990) → istnieje bezpośrednie połączenie neuronalne między jądrem słuchowym (ciało kolankowate przyśrodkowe) a “systemem efektora strachu” w jądrze migdałowatym bocznym i środkowym. Pozwala to na błyskawiczne przekazywanie do ciała migdałowatego informacji o podstawowych cechach bodźców słuchowych istotnych pod względem emocjonalnym: ominięcie szlaku wzgórzowo-korowego, którym przekazywana jest pełna informacja o znaczeniu bodźca → połączenie “szybkie i niestaranne”: tendencja do fałszywych reakcji pozytywnych (cecha adaptacyjna - lepiej przerwać niepotrzebnie zainicjowaną reakcję obronną niż nie zainicjować jej w sytuacji realnego zagrożenia) LeDoux wyróżnił dwie drogi powstawania reakcji strachu: droga dolna (niska) - zmysł przekazuje informacje do odpowiedniego ośrodka we wzgórzu, a następnie ze wzgórza impuls przechodzi do ciała migdałowatego, które wyzwala reakcji bez świadomej kontroli korowej droga wysoka - impuls dochodzi do ośrodka we wzgórzu, następnie do odpowiedniego ośrodka w korze czuciowej, stąd przechodzi do ciała migdałowatego, a następnie do efektora; droga ta jest podstawą reakcji świadomych 6) Automatyczne przetwarzanie informacji skierowane na wykrywanie zagrożenia Liczne kanały percepcyjne są automatycznie i jednocześnie monitorowane pod kątem ewentualnego zagrożenia. Kiedy zostanie wykryte wydarzenie stymulujące, które sugeruje zagrożenie, uwaga zostaje skierowana na te bodziec, a jego dalsza analiza przebiega już nie na poziomie automatycznym, a strategicznym. przetwarzanie automatyczne może zachodzić w wielu kanałach sensorycznych równolegle, nie tracąc na efektywności przetwarzanie automatyczne jest mimowolne przeniesienie przetwarzania z poziomu automatycznego na poziom strategiczny wymaga aktywacji reakcji fizjologicznych i ukierunkowania reakcji przetwarzanie strategiczne stanowi proces celowy i wymaga świadomej koncentracji uwagi; zachodzi sekwencyjnie a nie równolegle; wymaga pewnego wysiłku 7) Eksperymentalne testowanie modelu - nieświadoma aktywacja w fobiach A. Maskowanie wsteczne - reakcje lęku mogą być wyzwalane już po wstępnej analizie bodźca Marcel (1983) - uczestnicy przetwarzali znaczenie wstecznie maskowanych bodźców docelowych, nawet jeśli odstępy między tymi bodźcami a maskami wykluczały świadome spostrzeganie bodźca. Maskowanie wsteczne może być uznawane za najbardziej obiecującą metodę poznawania nieświadomego spostrzegania B. Nieświadome reakcje fobiczne - ??? Eksperyment A. Ohmana i Soaresa Eksperyment dotyczył trzech grup osób - I grupa: osoby z fobią węży, II grupa: osoby z fobią pająków, III grupa: osoby bez fobii. Osobom z fobią pająków demonstrowano w dostępie podprogowym (30 Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 milisekund) zdjęcie pająka, a następnie w dostępie poznawczym maskę, czyli zdjęcie stanowiące mozaikę pociętych zdjęć pająka (100 milisekund). Badany nie spostrzegł świadomie zdjęcia pająka, ponieważ widział go zbyt krótko, natomiast odczuwał lęk. Nie umiał jednak podać przyczyny. Analogicznie wyglądał eksperyment, jeżeli chodzi o fobię węży. Drugi etap - warunkowanie: osoby z fobią węży po kilku powtórzeniach wersji z wężem reagowały lękiem na widok maski. Osoby z fobią pająków po kilku powtórzeniach, również reagowały lękiem na widok maski. Bodziec obojętny emocjonalnie nie doprowadził do uwarunkowania reakcji lękowych. Wykazano, że lęk o genezie fobicznej może być wywołany już na etapie nieświadomej przeduwagowej analizy bodźca. Bodziec taki działa nieświadomie i gdy osoba dostrzeże już dany bodziec świadomie, np. osoba z fobią węży dostrzeże zdjęcie węża, to wtedy czuje już wszystkie objawy somatyczne swojego strachu, w związku z czym zdaje sobie sprawę, natomiast nie umie go opanować. C. Warunkowanie nieuświadomionego oddziaływania lęk może zostać wywołany już po wstępnej, przeduwagowej, automatycznej i nieświadomej analizie bodźca warunkowanie klasyczne niemaskowanych prezentacji bodźców związanych z lękiem węży u osób nielękowych prowadziło do warunkowych reakcji przewodności skóry, które okazały się odporne na maskowanie wsteczne; warunkowanie na bodźce niezwiązane prowadziło do mniej trwałych reakcji, znoszonych przez maskowanie nie wiem o co z tym chodzi 8) Stronniczość przetwarzania w lęku lękowi towarzyszy stronnicze kierowanie uwagi na zagrażające informacje płynące z otoczenia Matthews i MacLeod (1986) Lęk jako cecha wiąże się ze stronniczością uwagi w kierunku wykrywania zagrożenia, a w miarę narastania lęku jako stanu, stronniczość ta zaczynała się koncentrować na specyficznych zagrożeniach związanych z przewidywanym stresującym wydarzeniem. Stronniczość zachodzi na poziomie przeduwagowym - wykorzystanie w badaniu maskowanej wersji testu interferencji kolor-słowo wg Stroopa Osoby z wysokim poziomem lęku (cechy) - mierzenie latencji podczas nazywania kolorów słów ĆWICZENIA 5 - Levis M., Haviland-Jones Jeanette. Psychologia emocji. Rozwój złości i wrogich interakcji 1. Złość - organizuje i reguluje wewnętrzne procesy fizjologiczne i psychiczne związane z samoobroną i dominacją oraz kontroluje zachowania społeczne i interpersonalne. Emocje takie jak złość mają dostarczać “gotowych repertuarów działania” Złość sygnalizuje coś ważnego o relacjach jednostki ze środowiskiem i wpływa n areakcje podmiotu na sytuację (reakcja może być mniej lub bardziej przystosowawcza na dłuższą metę Złość reguluje zachowania interpersonalne, a zarazem jest regulowana w kontekście interpersonalny. Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Okazywanie złości i innych emocji możemy obserwować już we wczesnym dzieciństwie, ale nie w bezpośredniej formie. Problemy z regulacją i właściwym wyrażaniem złości odbijają się na interakcjach i relacjach społecznych jednostki. Wyrażanie złości w sposób społecznie konstruktywny wiąże się z lepszymi osiągnięciami w przedszkolu i szkole podstawowej Złość ma charakter konstruktywny albo destruktywny. 2. Procesy rozwoju złości i umiejętności jej regulowania Obiektywne metody kodowania odrębnych negatywnych emocji MAX - Maksymalnie Dyskryminacyjny System Kodowania Ruchów Mięśni Twarzy AFFEX - System Identyfikowania Ekspresji Afektu przez Oceny Całościowe Służą one do bardzo szczegółowe badanie ekspresji emocji Autor: Izard 3. Złość u niemowląt Dwa źródła nietrafności w dekodowaniu niemowlęcej ekspresji mimicznej różnice indywidualne i “szum” niejednoznaczność etykiet (takich jak “dyskomfort”) Sternberg, Izard, Hembree, Huebner → pierwsze formy wyrażania emocji pojawiają się około trzeciego miesiąca a w siódmym ekspresja złości skierowana jest już do postaci społecznych 3 miesiąc - strach 4 miesiąc - złość Dzieci w wieku 3 miesięcy matek chorych na depresję wykazywały częściej ekspresję gniewu i smutku niż dzieci matek zdrowych. Adaptacyjne znaczenie złości - badania Lewis, Alessandri i Sullivan Dzieci, które w życiu płodowym były narażone na działanie kokainy zażywanej przez matkę (tzw. “dzieci kokainowe”) w wieku od 4 do 8 miesięcy wykazywały mniejsze zainteresowanie otoczeniem i radość oraz mniej złości i smutku; w sumie ujawniały słabiej rozwiniętą emocjonalność, co wiązano z wpływem kokainy w trybie prenatalnym. Adaptacyjne znaczenie złości i niemowlęcych prób regulowania tej emocji za pomocą strategii behawioralnych badano dzieci 6,12,18 - miesięczne dzieci wystawiane były na działanie dwóch bodźców wyzwalających złość (problem bariery i ograniczenie możliwości ruchu ręki) złość wyzwalała i organizowała zachowania “skuteczne”, natomiast strach nie Buss, Goldsmith - wykazali że niemowlęta 6-miesięczne już różnicują reakcje gniewu i strachu. Ich zachowanie, które miało zredukować te emocje, zredukowało ekspresję gniewu, natomiast dużo trudniej było opanować strach. 4. Czynniki wpływające na rozwój złości próba zapanowania nad środowiskiem fizycznym, co powoduje zastosowanie strategii, które spełniają funkcje regulacyjne i przyczyniają się do rozwiązania problemu sygnał społeczny i mobilizacja opiekuna do działania mającego złagodzić dyskomfort relacje dziecko-opiekun Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 relacje między dorosłymi: dziecko roczne reaguje na gniew między dorosłymi → gdy dzieci były świadkami kłótni dwóch aktorek, dzieci skupiały uwagę; gdy jakiś czas później aktorki te wchodziły do pomieszczenia i zachowywały się neutralnie, dzieci pozostawały w oczekiwaniu na wybuch kłótni W wieku 8 miesięcy dziecko zaczyna raczkować, co znacznie zmienia relację z rodzicami. Rodzice zaczynają patrzeć na nie inaczej, ale również dziecko inaczej postrzega otoczenie. Staje się bardziej samodzielne, skłonne do złości i reakcji budzącej złość w rodzicach. Powinno uczyć się, że złość nie od razu daje pożądany efekt. U dzieci powyżej 3 lat interakcji z rodzicami jest coraz więcej. Stwierdzono, że złość dziewczynek jest często ignorowana, natomiast złość chłopców jest bardziej karcona, ale są też oni nagradzani większą uwagą. Płeć dziecka ma wpływ na formy socjalizacji. Wykazano, że jeśli matki dzieci podchodzą do nich spokojnie, dzieci są bardziej pogodne; natomiast reakcje gniewu matki na gniew dziecka przedłuża jego reakcję. 5. Socjalizacja, afekt, temperament, afiliacja, uwrażliwienie 6. WIEK PRZEDSZKOLNY Język pozwala na wyrażanie emocji Zadania: uczenie się radzenia z własnym pobudzeniem, co pozwala na afiliację i zabawę z rówieśnikami Ekspresja i socjalizacja złości w kontekście rodzinnym: Regulacja: przypadkowe okazywanie emocji (np. podczas zabawy) regulacja dostępu do rówieśników, telewizji chronienie przed wystawieniem na przejawy emocji (np. kłótnie rodziców) W wieku przedszkolny, dziecko uczy się reguł okazywania emocji. Czy temperament dziecka wpływa na interakcję rodzic-dziecko? Eisenberg i Fabes (1994) - reakcje matek na negatywne emocje zależą od temperamentu dziecka. Jeśli dziecko jest wybuchowe, ma trudności z kontrolą emocji, wówczas same częściej odczuwają dyskomfort i złość, częściej wymierzają kary, rzadziej udzielają wsparcia. Stwierdzono, że pozytywny trening emocji prowadzony przez rodziców w naturalnym kontakcie z dzieckiem ma wpływ na niski poziom złości u dziecka i mniej zachowań wskazujących na nieposłuszeństwo Eisenberg i Fabes (1994) wykazali, że nawet biorąc pod uwagę temperament dziecka, to i tak negatywny stosunek matki do dziecka, pełen złości prowadzi do reagowania przez dziecko złością w szkole. Kłótnia rodziców a reakcja dzieci Dzieci, niezależnie od wieku, na złość dorosłych reagują stresem i pobudzeniem emocjonalnym. Dzieci w wieku przedszkolnym są wrażliwe na relacje między dorosłymi. Gdy te relacje są pełne złości, zostają one uwrażliwione na złość i same są skłonne do agresji. Powyżej 6 roku życia są w stanie określić, czy konflikt został rozwiązany pozytywnie. Jeśli tak, dziecko doświadcza mniejszego rozstroju emocjonalnego W wieku przedszkolnym kontakt z rówieśnikami ma duże znaczenie w procesie socjalizacji w ekspresji emocji (uczenie się reguł “okazywania” emocji) Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Arsenio i Lover, 1995 - reakcje złości przedszkolaków bada się między innymi obserwując trzyosobowe grupki dzieci podczas zabawy przy stole. Stwierdzono, że dzieci inicjujące konflikt wykazywały bardziej pozytywny afekt niż dzieci uczestniczące w tym konflikcie. Natomiast po zakończeniu konfliktu, dzieci inicjujące wykazywały gorsze emocje niż pozostała dwójka. Jedną z metod badania emocji u dzieci jest tworzenie sytuacji hipotetycznych → paradygmat sytuacji hipotetycznych to procedura zgodnie z którą przedstawia się dziecku jakąś sytuację i pyta się, jak zachowałoby się w danej sytuacji Dzieci, które stwierdziły, że czułyby złość, częściej wykazywały agresję niż zachowania prospołeczne. W przedszkolu, dzieci te rzadziej okazywały emocje i częściej były oceniane przez wychowawców jako nieszczęśliwe i lękliwe Paradygmat lalek - Eisenberg, Fabes (1994) Inną metodą jest wykorzystywanie lalek w badaniu. Dziecku zadaje się pytanie co lalka czuje w danym momencie i jak się zachowają. Stwierdzono, że wysoki poziom emocjonalności ogólnej u dzieci wiązał się z wysokim poziomem złości. Niski poziom emocjonalności ogólnej i wysoka samoregulacja wiązał się z niskim poziomem złości. Niektóre dzieci w wieku przedszkolnym zaczynają przejawiać trudności z radzeniem sobie z emocjami (szczególnie ze złością), co może stanowić podstawę problemów behawioralnych w przyszłości. 7. WIEK SZKOLNY W wieku szkolnym dzieci są bardzo wrażliwe na swoją pozycję wśród rówieśników, na akceptację przez inne dzieci. Fakt posiadania przyjaciół jest bardzo ważny. Dzieci stwierdzają, że w towarzystwie kolegów bardziej kontrolują swoją złość niż w obecności rodziców i maskują złość znacznie częściej niż inne emocje. Trudniej jest im kontrolować złość niż smutek. Graham, Hudley, Williams (1992) - badano reakcje złości u uczniów pochodzenia latynoskiego i afrykańskiego, stosując hipotetyczne sytuacje. Gdy dzieci postrzegały prowokację do agresji jako zamierzoną, ich złość była większa, natomiast kiedy postrzegały jako niezamierzoną, zwłaszcza dzieci nieagresywne były mniej skłonne do reakcji gniewnych. Underwood, Hurley (1999) - kolejna metoda badania dzieci miała miejsce w laboratorium, gdzie dzieci grały w grę komputerową ze współpracownikiem, który wygrywał i wygłaszał prowokujące komentarze. Wykazano, że niski poziom intensywności reakcji emocjonalnych w połączeniu z wysokim poziomem samoregulacji przez dzieci są predyktorami dobrego funkcjonowania społecznego. Natomiast dzieci o dużej emocjonalności ogólnej i słabej samokontroli mogą podlegać dysregulacji emocjonalnej, co prowadzić może do problemów w zachowaniu w przedszkolu i szkole. ĆWICZENIA 6 - Levis M., Haviland-Jones Jeanette. Psychologia emocji. Ewaluacyjne emocje samoświadomościowe. Zażenowanie, duma, wstyd, poczucie winy. (780-797) 1) Emocje samoświadomościowe a. pojawiają się późno b. wymagają zdolności poznawczych Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 c. brak wyraźnych, określonych czynników, które je wywołują d. wynik złożonych procesów poznawczych, których osią jest pojęcie Ja e. główną rolę odgrywa zbiór norm, zasad i celów Emocje samoświadomościowe są złożone, to efekt procesów poznawczych, w której istotna jest struktura Ja Na emocje samoświadomościowe wpływają 3 czynniki: 1. ustalenie przez człowieka własnych norm, celów i zasad 2. ocena swoich sukcesów w odniesieniu do ustalonych norm i zasad 3. autoatrybucja Według Freuda, poczucie winy związane jest z superego. Wyróżnia on dwa etapy rozwoju poczucia winy: 1. strach przed autorytetem 2. strach przed samym superego po włączeniu do Ja norm autorytetu Poczucie winy = określona i zogniskowana reakcja na przekroczenie norm, które można naprawić poprzez wstrzemięźliwość i pokutę. 2) Teoria poznawczo - atrybucyjna a. Normy, zasady i cele - rządzą naszym zachowaniem; zbiór zasad, norm i reguł jest informacją nabywaną przez jednostkę pod wpływem kultury danego społeczeństwa - przekonania te są odmienne w różnych społeczeństwach, grupach wiekowych itd. rozwijają się zależnie od kultury uczymy się ich od dzieciństwa dwulatek odróżnia, co jest właściwe, a co nie Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 uczenie się norm i zasad jest procesem społecznym, natomiast każdy z nas ma swój niepowtarzalny zbiór norm szczegółowych (np, w zakresie swojego wyglądu zewnętrznego) b. Ocena - drugi z procesów poznawczo-ewaluacyjnych, który służy jako bodziec wywołujący emocje samoświadomościowe Ocena wewnętrzna vs, zewnętrzna - funkcje czynników sytuacyjnych, jak i indywidualnych; Dweek i Legget (1988) - wiele dzieci przypisywało swoje sukcesy i porażki czynnikom zewnętrznym, chociaż wiele zauważyło również wpływ czynników wewnętrznych. w stosunku do norm jest to drugi proces poznawczy, który ma znaczenie jako bodziec wywołujący emocje samoświadomościowe Kryteria sukcesu i porażki oceniane są społecznie oraz indywidualnie - na początku 3. roku życia dzieci mają już swój zbiór norm, zasad i celów i wydają się być zrozpaczone, kiedy je naruszają. Najczęściej sukces lub porażka oceniana jest zgodnie z przyjętymi normami. Poczucie sukcesu lub porażki jest bardzo ważnym elementem samooceny, zwłaszcza wtedy, gdy się powtarza. Czasami jednak pojawiają się nietypowe oceny w zakresie sukcesów lub proażki, które mają związek z: 1. wczesnymi niepowodzeniami systemu Ja - co prowadzi do zaburzeń narcystycznych: koncentracja na sobie połączona z wysoką oceną siebie; narcyzm jest cechą osobowości, która charakteryzuje się wyolbrzymionym poczuciem wartości własnej osoby, znaczenia siebie. Osoby narcystyczne zachwycają się sobą, swoimi talentami i wyglądem, często fantazjują o swoich sukcesach 2. z trudnymi doświadczeniami okresu dzieciństwa - m.in. związanymi z dużymi nagrodami za sukcesy i wysokimi karami za porażki c. Znaczenie Ja możemy oceniać swoje zachowanie i brać odpowiedzialność za oceniane działanie (atrybucja wewnętrzna) możemy uchylać się od odpowiedzialności za oceniane działanie (atrybucja zewnętrzna) Atrybucje związane z Ja a. Atrybucja całościowa - skłonność jednostki do koncentrowania się na całości Ja (np. kiedy zrobię coś złego, automatycznie jestem złym człowiekiem. → tendencja do koncentrowania się na samym sobie a nie na czynach; atrybucja całościowa demotywuje człowieka, obezwładnia go, pozbawia motywacji do działania b. Atrybucja szczegółowa - skłonność jednostki do skupiania się na konkretnych działaniach; ocena nie jest wówczas całościowa, tylko szczegółowa (nie całe Ja zrobiło coś złego - ocenie podlega konkretne zachowanie) Atrybucja całościowa nie dotyczy mnie jako całości, ale konkretnych zachowań: postąpiłem źle i nie wolno mi tego powtórzyć Na typ atrybucji mają wpływ cechy osobowościowe oraz czynniki sytuacyjne c. Atrybucja wewnętrzna - przypisywanie odpowiedzialności sobie d. Atrybucja zewnętrzna - przypisywanie odpowiedzialności sobie lub innym sytuacjom Wykazano, że dziewczynki częściej dokonują atrybucji zewnętrznej w przypadku sukcesu oraz atrybucji wewnętrznej w przypadku porażek. Znaczenie modelu W modelu zostały wyróżnione 4 stany emocjonalne. Wstyd - wynik niepowodzenia w stosunku do norm, zasad i celów; poczucie winy - konsekwencja porażki, duma, pycha. Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Zgodnie z modelem autoatrybucje mają charakter wewnętrznych przekonań i prowadzą do określonych emocji 3) WSTYD wynika ze złożonej grupy aktywności poznawczych, oceny działań w odniesieniu do własnych norm, zasad i celów oraz całościowej oceny Ja połączony z pragnieniem ukrycia się, zniknięcia lub śmierci towarzyszy mu “skurczenie ciała” - chęć zniknięcia z oczu własnych i cudzych nie jest wywoływany przez żadną określoną sytuację - prowadzi do niego dokonana przez jednostkę ocena zdarzenia atrybucja całościowa - wstyd dotyczy całego ego dotyczy wydarzenia publicznego lub prywatnego emocja dysfunkcjonalna 4) POCZUCIE WINY powstaje wtedy, gdy ludzie oceniają swoje zachowanie jako porażkę, ale koncentrują się na określonych cechach lub działaniach, które doprowadziły do tego stanu charakteryzuje się skupieniem uwagi na czynach i zachowaniach, które mogą zaradzić skutkom porażki nie jest tak intensywne i negatywne jak wstyd, nie prowadzi do zagubienia i braku działania wiąże się z działaniami naprawczymi, które może podjąć osoba odczuwająca emocje (emocja funkcjonalna) w przypadku poczucia winy ja jako podmiot jest oddzielone od przedmiotu - ja jako podmiot mam motywację, aby działać w otoczeniu sytuacji wobec kogoś, wobec kogo czuję poczucie winy zachowania naprawcze dają dwie drogi dla poprawy sytuacji - odwrócenie skutków porażki, zapobieganie ponownemu wystąpieniu porażki 5) PYCHA przesadna duma lub pewność siebie, prowadząca do negatywnych konsekwencji przykład próżności powstaje wtedy, gdy człowiek uznając, że osiągnął sukces, koncentruje się na całościowym Ja emocja ta zwykle jest przelotna - aby utrzymać ten stan człowiek musi zmienić normy lub dokonać ich rewizji emocja pozytywna i emocjonalnie nagradzająca - osoba jej doświadczająca ma dobre zdanie o sobie emocja trudna do podtrzymania, nietrwała, przelotna - nie ma określonych działań, które by ją wywoływały, a więc ludzie skłonni do odczuwania pychy czerpią z niej niewiele zadowolenia osoby ze skłonnościami do pychy mają trudności w kontaktach międzyludzkich, ponieważ odczuwana przez nich pycha może kolidować z życzeniami, potrzebami i pragnieniami innych. Pycha jako uczucie wymaga ciągłego podtrzymywania, a nie jest łatwo o zapewnienie ciągłych komentarzy, które ją potwierdzają; można powiedzieć, że pycha uzależnia, dlatego z czasem daje coraz mniej satysfakcji. Nawet jeśli jest obok nas ktoś, kto kocha nas w sposób bezkrytyczny i wciąż karmi naszą pychę swoimi ocenami, to pomimo wszystko odczuwamy niedosyt nie wiąże się z żadnym określonym działaniem, ale prowadzi do różnicowania ludzi Dweck i Mueller, 1989 - nadmierne chwalenie dzieci może wiązać się z rozwojem pychy 6) DUMA wynika z korzystnej oceny określonych działań Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 doświadczenia fenomenologiczne - radość wywoływana konkretnymi myślami, działaniami, uczuciami atrybucja szczegółowa związana z konkretnymi działaniami motywuje do działania; wzmacnia motywację osiągnięć czasami dumę kojarzy się jednak negatywnie, mieszając ją z pychą 7) ZAŻENOWANIE I ONIEŚMIELENIE Onieśmielenie - zmieszanie, wstydliwość, zaniepokojenie, psychiczny dyskomfort w sytuacjach społecznych, oscylowanie pomiędzy strachem i ciekawością lub unikaniem i zbliżaniem się onieśmielenie ma związek ze strachem i jest nieewaluacyjną emocją skupiającą się wokół dyskomfortu odczuwanego w reakcji na innych ludzi związek z genetyczną aspołecznością, przeciwieństwo towarzyskości Zażenowanie - mniej intensywne i destrukcyjne od wstydu, nie zakłóca toku myśli i mowy, osoby zażenowane nie przyjmują pozycji ciała kogoś, kto chciałby ukryć się, zniknąć lub umrzeć, ale ambiwalencję unikania i zbliżania się a. Zażenowanie związane z ekspozycją - odczuwane w przypadku postawienia podmiotu w centrum uwagi innych, nie ma związku z negatywną oceną, która wiąże się ze wstydem b. Zażenowanie jako mniej intensywny wstyd - związany z negatywną samooceną 8) WSTYD I PSYCHOPATOLOGIA ĆWICZENIA 7 - Reykowski J. (1992) Procesy emocjonalne, motywacja, osobowość. Ogólna charakterystyka procesów motywacyjnych. 1) Proces motywacyjny - proces regulacji zachowania, który steruje czynnościami człowieka tak, aby doprowadziły one do określonego efektu tj. zmiana w fizycznym lub społecznym stanie rzeczy, zmiana w sobie lub zmiana własnego położenia fizycznego czy społecznego. Efekt - pewien obszar stanów rzeczy (przebywanie na plaży, a nie wejście na plażę; nie tylko jeden zdany egzamin, a ukończenie studiów) Efekt działania charakteryzuje się pod względem jakościowym i ilościowym. Na poziom efektu mają wpływ czynniki tj. Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 zdolności organizacja wiedza sprawność ilość czasu poświęconego na daną czynność energia wkładana w czynność temperament Kierunek działania wyznaczają procesy poznawcze i motywacja. Ukierunkowanie na efekt jest możliwe dzięki temu, że człowiek wytwarza w umyśle jego projekt (formułuje cel) Projekt celu nie powstaje w przypadku czynności: Rutynowych Sterowanych przez wymagania i polecenia zewnętrzne Czynności motywowane, w przeciwieństwie do czynności rutynowych i sterowanych zewnętrznie, mają charakter intencjonalny —> są sterowane przez intencję osiągnięcia określonego celu Teoria regulacji zachowania była rozwijana przez wybitnych polskich psychologów w latach 60. i 70. XX wieku. Zgodnie z tą teorią, zachowanie jest procesem regulacji stosunków człowieka z otoczeniem. Szczególną formą regulacji jest czynność. Zgodnie z teorię czynności wg Tadeusza Domaszewskiego “czynność to proces nastawiony na osiągnięcie celu, o strukturze zmiennej, odpowiednio do sytuacji tak aby możliwość osiągnięcia celu została zachowana. Nie wszystkie nasze czynności mają charakter motywowany. Czynności motywowane są intencjonalne - zawierają intencję (zamiar) osiągnięcia pewnego celu. Czynności nawykowe są zautomatyzowane i nie myślimy o tym, do jakich celów prowadzą; wykonywane automatycznie, bezmyślnie, wiedząc, że ich efekt będzie pożądany. Dwaj autorzy John von Neumann i Oskar Morgenstern są autorami teorii oczekiwanej użyteczności. Zgodnie z tą teorią, człowiek podejmuje decyzje, kierując się subiektywnie oczekiwaną użytecznością (subjectively expected utility - SEU). Subiektywnie oczekiwana przeze mnie użyteczność mojej aktywności jest funkcją ogólnej użyteczności danego efektu razy prawdopodobieństwo osiągnięcia danego efektu; inaczej mówiąc: podejmuje decyzję na podstawie tego jak użyteczny jest efekt mojej aktywności i jakie jest prawdopodobieństwo, że ten efekt uzyskam. Na podstawie tej teorii Atkinson stworzył teorię wartości oczekiwanej. Teoria wartości oczekiwanej - zakłada, że osiągnięcie celów jest wynikiem pomnożenia trzech składników: motyw, prawdopodobieństwo sukcesu i wartość motywacyjna działania. 2) Motywacja charakteryzowana jest przez dwie właściwości a. Kierunek dążeń - może być opisany przez wskazanie celu, do których zmierza czynność albo wskazanie na stan podmiotu, ze względu na który dane cele były wybierane b. Siła dążeń - większa lub mniejsza zdolność do wyłączenia konkurencyjnych dążeń (stopień, w jakim dane dążenie kontroluje zachowanie) Dążenie (tendencja motywacyjna) - tendencja do podejmowania czynności ukierunkowanych na osiągnięcie danego celu; zależy od wartości celu i prawdopodobieństwa jego osiągnięcia. Motywacja Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 jako dążenie ma swoją siłę - zależy ona od atrakcyjności celu i przekonania o możliwości osiągnięcia tego celu. Im silniejsze dążenie, tym większa zdolność do wysiłku, większa zdolność do wysiłku, większa szybkość i siła reakcji 3) Mobilizacja organizmu Wyraża się w formie podniecenia Poziom mobilizacji wzrasta w sytuacjach, w których działalność natrafia na przeszkody albo kiedy zadanie jest bardzo trudne i ma duże znaczenie dla podmiotu Zależy od sposobu uruchomienia motywacji - jeśli jest uruchamiana przez czynniki negatywne, to łatwiej osiąga wysoki poziom niż wtedy, gdy jest wzbudzaną przez czynniki dodatnie Główny rezultat procesu motywacyjnego - powstawanie tendencji do osiągnięcia określonych celów. Kierunek i siła dążeń (motywacji) zależą od atrakcyjności celu i od przekonania o możliwości osiągnięcia tego celu. Atrakcyjność celu jest zależna od: 1. stanu wewnętrznego charakteryzującego się poczuciem niespełnienia i gotowością do podjęcia aktywności (motyw) 2. W jakim stopniu dany cel ma zdolność do redukcji napięcia motywacyjnego Kierunek i siła motywacji wyjaśniana jest za pomocą 3 czynników - motyw, antycypowana wartość gratyfikacyjna celu i przekonania i możliwości osiągnięcia celu. 4) Motyw - specyficzny stan wewnętrzny, który charakteryzuje się poczuciem niespełnienia i gotowością podjęcia aktywności - napięcie motywacyjne; osobiste znaczenie celu; z perspektywy osobistej - poczucie braku, niespełnienia - może być w różnym stopniu rozbudzone motyw ujemny - skłania do unikania motyw dodatni - skłania do poszukiwania, nawiązania kontaktów (ciekawość, odczuwanie sympatii) Napięcie motywacyjne Uwrażliwia jednostkę na określoną klasę czynników, które mogą je redukować Redukcja napięcia motywacyjnego nie jest tym samym co zmniejszenie pobudzenia, często wymaga jego zwiększenia 5) Źródła motywów: Niezaspokojenie potrzeb organicznych Niezaspokojenie potrzeb psychicznych (np. osamotnienie, rozłąka, utrata pozycji społecznej) Pobudzenie wzorców afektywnych (wywołujących przykrość, ból, strach) - powoduje, że chcemy się uwolnić od tych stanów Działanie czynników zakłócających czynności praktyczne i umysłowe Formułowanie zadań (przez sam podmiot lub inne osoby) Zaktywizowanie zainteresowań (przez czynniki zewnętrzne lub wewnętrzne) Zaktywizowanie wartości w wyniku dostrzeżenia, że jakieś cenione przez podmiot wartości są zagrożone albo jest możliwość poszerzenia sfery wpływu potrzeby organiczne - głód, chłód, pożądanie potrzeby psychiczne - potrzeba szacunku, kontaktu emocjonalnego, wsparcia Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 emocje - kiedy następuje pobudzenie wzorców afektywnych pod wpływem bodźca lub zakłócenie czynności zadania związane z celem aktywizacja zainteresowań wartości, którymi człowiek się kieruje Nie zawsze działanie jest kierowane motywem. Co więc kieruje ludzkim zachowaniem? motyw nawyk polecenie (motywacja zewnętrzna) natręctwa 6) Stopień uświadomienia motywów a. niewielki stopień uświadomienia motywów b. bardziej zaawansowany stan uświadomienia motywów - człowiek zdaje sobie sprawę z tego, co jest bezpośrednim źródłem danego stanu Motywacje różnią się jakościowo i ilościowo, mogą być w różnym stopniu uświadomione. 7) Redukcja napięcia motywacyjnego Napięcie motywacyjne słabnie lub zanika, gdy: a. Jednostka osiągnie cel, który ma wartość gratyfikacyjną b. Może spadać spontanicznie, w przypadku gdy trwało bardzo długo; wyczerpanie mechanizmów regulacyjnych c. Podlega zmianom wskutek cyklicznych zmian zachodzących w czynnościach życiowych - wahania rytmu czynności życiowych może powodować wahania poziomu pobudzenia, mającego wpływ na napięcie motywacyjne d. Występuje działanie innych silnych napięć e. Występują silne podrażnienia i z nimi gwałtowne reakcje (np. akty agresji) f. Pod wpływem substancji redukujących poziom aktywacji (środki uspokajające) lub wytwarzają stan zadowolenia (narkotyki) 7) Wartość gratyfikacyjna celu Wartość celu wynika z tego, że może redukować motywy - zaspokajać potrzeby, obniżać lęk, zaspokajać ciekawość, służyć realizacji zadań) Wartość celu a zaspokojenie motywacji Od czego zależy wartość celu: od jego wielkości - większy cel wydaje się cenniejszy niż cel mniejszy: siła motywacji rośnie w miarę tego, jak rośnie wielkość celu Od jego jakości - w motywacjach człowieka nie obowiązuje zasada przechodniości: jeżeli są trzy cele: A,B,C (A - teatr, B - kino, C - kabaret) i ktoś zazwyczaj ma preferencję C>B>A - najbardziej lubi kabaret. Osoba ta niespodziewanie wybiera na teatr (A), wbrew zasadzie przechodniości, ponieważ w tej sytuacji było to najbardziej korzystne Od ubiegłych doświadczeń ze zjawiskami danej kategorii Doświadczenie sukcesu lub niepowodzenia przy osiąganiu go Wartość celu wydaje się większa, jeśli osiąga się go rzadko (dostępność) = im trudniej jest osiągnąć dany cel, tym większa jest jego wartość gratyfikacyjna Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Od dystansu psychologicznego wobec celu - wartość przedmiotu wzrasta, gdy dystans psychologiczny maleje Efekt Crespiego (1944) - jeżeli po ustaleniu wielkości wyniku na pewnym poziomie badany w kolejnej próbie otrzyma nagle za wykonanie zadania wyższą nagrodę od dotychczasowej, to przyrost poziomu wykonania jest większy niż by to można osiągnąć przez stopniowe zwiększanie tej nagrody → bardziej efektywne jest jednokrotne nagradzanie pracownika Efekt Crespiego jest widoczny jako rezultat zarządzania wzrostem pensji pracowników. Pracownik który otrzymuje dodatek 100 zł co miesiąc przez 10 miesięcy w sumie otrzyma podwyżkę 1000 zł. Jednak jego wydajność będzie mniejsza, niż wydajność pracownika, który jednorazowo otrzymał podwyżkę 1000 zł. 8) Ocena szans a siła motywacji Aby powstała motywacja, podmiot musi przypuszczać, że ma szansę na osiągnięcie celu. Subiektywna ocena zależy od: materialnych warunków działania społecznych warunków działania osobistych warunków działania preferencje, nastroje atrakcyjność celu doświadczenia ĆWICZENIA 8 - Reykowski J. (1992) Procesy emocjonalne, motywacja, osobowość. Regulacyjne funkcje motywacji. (s.89 - 114) Motywacja skłania człowieka do realizacji różnego celu. Cele mają charakter: pozytywny (walencja dodatnia) → uruchamiają “dążenie do” negatywny (walencja ujemna) → motywują do “dążenia od” (unikanie określonej sytuacji, osób) Obieranie celów ludzkiego działania zależy od szeregu czynników 1. od aspiracji człowieka - jego zamierzeń i ambicji (im większa ambicja, tym trudniejsze cele) 2. od rodzaju motywu, jego cech jakościowych 3. od cech ilościowych motywu 4. od cech osobowości 5. od inteligencji, procesów poznawczych, nawyków 6. od sytuacji, w której człowiek się znajduje Reykowski podkreśla, że jednym z czynników, który ma wpływ na motywację i podejmowanie decyzji, jak się zachować i jak zadziałać, jest tendencja do potakiwania/zgadzania się. MOTYWACJA A UKIERUNKOWANIE CZYNNOŚCI - podporządkowanie się celowi atrakcyjnemu lub awersyjnemu dla jednostki 1) Formowanie celów Aby scharakteryzować cel, należy określić jego aspekt treściowy (to, co zostało wybrane) oraz aspekt ilościowy (poziom trudności celu) → zależą one od właściwości procesu motywacyjnego. Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Poziom aspiracji - poziom trudności celu, który człowiek stara się osiągnąć. Przy wyborze celu, główną rolę odgrywają motywy człowieka - ich rodzaj i cechy ilościowe (napięcie motywacyjne) kiedy napięcie motywacyjne jest duże → wzrost gotowości do wyboru dużych celów wraz ze wzrostem napięcia motywacyjnego, wzrasta zdolność do tolerowania negatywnych cech celu przy wysokiej motywacji wzrasta odporność na wygaszanie (jednostka może podejmować wielokrotne próby mimo niepowodzeń) Wybór celu warunkowany jest również przez procesy intelektualne, nawyki (warunkujące wykonanie czynności oraz hamulcowe) Przykład czynnika modyfikującego: Tendencja do zgadzania się/potakiwania - podporządkowanie się sugestii zawartej w konstrukcji pytania: człowiek odpowiada twierdząco na pytania ujęte w formie pozytywnej oraz przecząco na pytania ujęte w formie negatywnej → istotny wpływ przy kwestionariuszach: odpowiedzi osób badanych mogą się różnić w zależności od formy zadanego pytania. przejawia się przy podporządkowaniu czynności bezpośrednio oddziałującym wymogom zewnętrznym Np. gdy w kwestionariuszu badania wrażeń zadajemy pytanie “czy lubisz filmy sensacyjne?” → ktoś odpowie tak; z kolei na pytanie “czy nie lubisz mocnych scen w filmach?” → ktoś odpowie tak (czyli nie lubi), co jest sprzeczne z pierwszą odpowiedzią, nielogiczna. Jeżeli za odpowiedź tak dajemy 2 punkty, to otrzyma ona je z pierwsze pytanie. Jeśli będzie odpowiadać osoba, która lubi filmy sensacyjne i nie ulega tendencji do potakiwania, na pierwsze pytanie odpowie tak, a na drugie nie. Psychologowie ograniczają pojawianie się tendencji do potakiwania posługując się pytaniami z zaprzeczeniami i bez zaprzeczeń, tak aby osoba badana uzyskała właściwe punkty, nie ulegając tej tendencji. Co determinuje tendencję do potakiwania? a. składnia odpowiedzi na pytania z zaprzeczeniem stosowana w języku polskim → gdy zapytamy “Czy Pani jest blondynką?” odpowiadamy tak; gdy zapytamy “Czy nie jest Pani szatynką?” odpowie tak, nie jestem. b. potrzeba aprobaty społecznej powoduje, że odpowiada na pytania kwestionariusza tak, aby pokazać się w jak najlepszym świetle, co może prowadzić do potakiwania c. bierność uwarunkowana osobowościowo, która prowadzi do zgadzania się d. sugestywność, która może występować w różnym wymiarze; badany może ulegać sugestii zawartej w pytaniu 2) Zjawisko polimotywacyjności zachowania Motywacja ma charakter złożony - u człowieka pojawia się wiele różnych motywów jednocześnie. Dzieci podporządkowują się jednemu z nich, natomiast osoby dorosłe wybierają cele uwzględniające więcej niż jeden motyw → koordynacja motywów. Inną strategią jest ustalenie kolejności zaspokajania motywów, wybieranie niektórych motywów itd. W każdej sytuacji na zachowanie ma wpływ szereg motywów jednocześnie i nasze działanie jest “wypadkową” działania różnych motywów, co można wyrazić poniższym wzorem: Wybranie celu i podjęcie czynności → SYTUACJA MOTYWACYJNA Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 dążenia dominujące - określa je wybór celu (Mid) dążenia/motywy towarzyszące - wspomagają dany kierunek czynności, dzięki szczególnemu zbiegowi okoliczności (Mit) dążenia konkurencyjne - pobudzają do podjęcia czynności zmierzających do celu niezgodnego z celem pierwotnie zamierzonym (Mik) motywy związane z faktem, że podejmowane czynności mogą być mniej lub bardziej zgodne z zamiłowaniami, mniej lub bardziej obciążające i ryzykowne (MiC) Mi = f (Mid, Mid, Mik, MiC) Bardzo często działa nie jeden, ale kilka motywów dominujących. Polimotywacyjność zachowania - zjawisko równoczesnego działania więcej niż jednego motywu. 3) Zmienność i stałość motywacji motywacja zmienia się z upływem czasu w trakcie realizacji czynności zmienia się stan realizacji motywów czynność ma “wartość konsumpcyjną” - dzięki jej wykonaniu spada napięcie motywacyjne określonych motywów Motywacja człowieka ulega ciągłym zmianom w czasie. Mają na to wpływ różne czynniki: 1. realizacja celu 2. realizacja jednych motywów pobudza inne motywy → np. ucząc się o emocjach, zaczynamy wykazywać zainteresowanie metodami badań mózgu 3. zmiana naszych kompetencji (wiedzy, umiejętności) 4. osobowościowa tendencja do stałości lub zmienności motywacji → są osoby, które mają tendencję do stałości motywacji, do realizacji zobowiązań i raz wyznaczonych sobie celów, np. przysięgi małżeńskiej oraz osoby, które mają tendencję do zmiany motywacji, wciąż poszukujące nowych celów 5. zmiana warunków działania 4) Procesy motywacyjne a procesy umysłowe Wpływ procesów motywacyjnych na procesy poznawcze ma charakter specyficzny lub niespecyficzny. Wpływ specyficzny - procesy motywacyjne oddziałują jako czynnik ułatwiający/utrudniający przebieg pewnych procesów poznawczych. Zależy od treści informacji - pod wpływem motywacji stajemy się bardziej wrażliwi na określone informacje, ich znaczenie możemy wyolbrzymiać, lub stajemy się mniej wrażliwi i ich znaczenie możemy pomniejszać → np. w okresie pandemii mogło dojść do wyolbrzymiania liczy zachorowań i zgonów, pod wpływem lęku przed zarażeniem się; obecnie - pomniejszanie znaczenia informacji związanych z koniecznością mycia rąk. Wyolbrzymianie i niedocenianie informacji ma związek ze strukturą informacji w umyśle człowieka, którą można określić jako sieć poznawczą. Poszczególne elementy sieci to informacje, które są ze sobą powiązane na zasadzie skojarzeń: ○ opartych na fizycznym podobieństwie → skojarzenia dotyczące określonej kategorii rzeczy: mebli biurowych. ○ współwystępowanie elementów ○ podobieństwo znaczeniowe ○ powiązanie funkcjonalne Przykład: w sytuacji kiedy zachorujemy, cała sieć poznawcza “moje zdrowie” zdominowana jest przez chorobę → człowiek chce odzyskać zdrowie: ten motyw ma wpływ na całą sieć poznawczą, zmienia Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 dietę, ogranicza aktywność fizyczną, ma wpływ na obniżenie kondycji, zmienia nawykowy plan dnia związany z różnego rodzaju nawykami. Mówiąc o specyficznym wpływie motywacji mówimy o niedocenianiu/przecenianiu informacji będących w sieci poznawczej. Wpływ niespecyficzny Czynniki warunkujące stopień wpływu niespecyficznego natężenie procesów motywacyjnych stopień organizacji procesów poznawczych doświadczenie dojrzałość osobowości Wpływ jest tym większy, im większe jest natężenie procesów motywacyjnych, im słabiej zorganizowany jest proces poznawczy, im mniej dojrzała jest osobowość. 5) Procesy umysłowe a sprawność Im większa jest intensywność motywacji, tym większa jest energia działania - jego siła, szybkość, odporność na zmęczenie; równocześnie zmniejsza się czas latencji, człowiek reaguje na bodźce szybciej. Zależność ta jednak w pewnym momencie ulega zmianie; wówczas, gdy pod wpływem silnej motywacji wyczerpuje się energia osobnika (może dojść do gwałtownego spadku parametrów zachowania się) Wzrost zmęczenia spowodowany jest przez wzrost napięcia mięśniowego oraz zwiększone pobudzenie emocjonalne; intensywność motywacji rośnie, gdy rośnie wartość gratyfikacyjna celu → cel staje się coraz bardziej wartościowy i zmniejsza się psychologiczny dystans do celu: jest do niego coraz bliżej. 6) Prawa Yerkesa - Dodsona ĆWICZENIA 9 - Teoria potrzeb ludzkich. Obuchowski K. (1995) Przez galaktykę potrzeb. Psychologia dążeń ludzkich (s. 25-82) 1) Opis dążeń danej osoby obejmuje trzy tematy: a. kto dąży? b. sposób, w jaki dąży c. cel dążenia Wyjaśnienie dążenia - decyzja dokonania czynu i wytrwałości i realizacji. pytanie o motyw - czym dana osoba się kierowała? interpretacja motywu przy pomocy ogólnej wiedzy o człowieku, jego stosunku do życia, sile woli itd. MOTYW - świadomie sformułowane przez daną osobę przyczyny jej zachowania; określając te przyczyny człowiek prezentuje plan działania oraz cel, do którego dąży 2) Różnorodność przyczyn postępowania W celu zrozumienia człowieka, należy znaleźć przyczyny jego zachowania. Pobrane przez Tomasz ?yczy?ski ([email protected])  lOMoARcPSD|38221779 Często możemy błędnie ocenić motyw człowieka - nawet najbardziej oczywiste wyjaśnienie zachowania może zostać podważone. Przy dokonywaniu osądu motywów zdarza się, że przypisujemy komuś własny, niezrealizowany motyw. (np kiedy ktoś wychodzi z wykładu możemy zakładać, że wyszedł, bo jest znudzony; w rzeczywistości wyszedł, bo miał umówione spotkanie, a my przenieśliśmy na niego nasz niezrealizowany motyw, ponieważ sami jesteśmy znudzeni) Polimotywacyjność - ludźmi mogą powodować różne motywy, zarówno uświadomione jak i nieuświadomione Poszukując motywu danej osoby, uzyskujemy mapę motywów - im bardziej się w nią zagłębiamy, tym więcej motywów znajdujemy. Należy wtedy dokonać oceny i ustalić, które z nich są szczególnie ważne. 3) Afekt i samokontrola najbardziej prymitywną postacią ludzkiego zachowania jest zachowanie impulsywne, nieintencjonalne, pozbawione motywu → jednostka nie ma kontroli nad swoimi czynami. “afekt patologiczny’ - brak intencji: człowiek nie jest podmiotem, a przedmiotem swojego zachowania. zespół obsesyjny fanów, zespół przeżycia w mieście - pojęcia stosowane do usprawiedliwienia zbrodni i sadyzmu Relatywizm etyczny - usprawiedliwienie każdego postępowania, ponieważ każdy może mieć swój osobisty powód do zabijania, maltretowania i wymuszania. Pułapka relatywizmu etycznego występuje w społeczeństwach doceniających podmiotowość jednostki, sle nie przemyślały konsekwencji wolności psychicznej i dochodzi do nadmiernego usprawiedliwiania działań afektem. Postępowanie świadome = takie, którego rzeczywisty motyw, program i cel jednostka potrafi sformułować. Formuła motywu: postać umożliwiająca poddanie motywu własnej kontroli weryfikowana modyfikowana postępowanie powinno podlegać intencjonalnej kontroli na każdym etapie jego spełniania Osoba, która świadomie wie, czego chce i z jakiego powodu, potrafiąca kierować swoim postępowaniem stanowi podmiot swojego zachowania → ponosi odpowiedzialność za czyny, w wyniku których zostaje naruszony porządek świata 4) Definicja motywu MOTYW - pełne, świadomie sformułowane racje postępowania, w których jest jasno określony jego cel oraz program, który ma do tego celu doprowadzić. Jasno sformułowany, pełny motyw może stanowić jedynie punkt wyjścia do