Jan Paweł II w Afryce PDF 2021

JAROSŁAW RÓŻAŃSKI OMI JAN PAWEŁ II W AFRYCE Wydawnictwo Naukowe UKSW Warszawa 2021 © Copyright by Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2021 Recenzenci: ks. prof. dr hab. Jan Górski, UŚ dr hab. Jacek Łapott, prof. USz Opracowanie redakcyjne: Katarzyna Jutkiewicz-Kubiak Projekt okładki i stron tytułowych: Monika Stradecka Skład i łamanie: Renata Witkowska ISBN: 978-83-8090-984-7 (wersja drukowana) 978-83-8090-985-4 (wersja elektroniczna) Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa tel. 22 561 89 23 e-mail: [email protected]; http://www.wydawnictwo.uksw.edu.pl Druk i oprawa: Mazowieckie Centrum Poligrafii Wojciech Hunkiewicz ul. Ciurlionisa 4 05-270 Marki Spis treści Przedmowa 9 Wykaz skrótów 12 Wprowadzenie 13 Rozdział I Afryka Północna 21 1. Wstęp do pielgrzymek do Afryki Północnej................... 2. Pielgrzymka do źródeł wiary. Jan Paweł II w Egipcie (24–25 lutego 2000 r.) 3. Wierzymy w Boga, wielbimy Boga, szukamy Boga. Jan Paweł II w Maroku (19 sierpnia 1985 r.)................................. 4. Zgoda, współpraca, wolność religijna. Jan Paweł II w Sudanie (10 lutego 1993 r.).................................. 5. W trosce o dialog, świadectwo i współpracę. Jan Paweł II w Tunezji (14 kwietnia 1996 r.)................................. Rozdział II Afryka Zachodnia 1. Wstęp do pielgrzymek do Afryki Zachodniej................. 2. Służyć dziełu ewangelizacji i krajowi. Jan Paweł II w Beninie (17 lutego 1982 r.; 3–5 lutego 1993 r.)....................... 3. „Afryka potrzebuje wody, chleba, godności, wolności i pokoju”. Jan Paweł II w Burkina Faso (10 maja 1980 r.; 29–30 stycznia 1990 r.)... 4. Bądźcie solą ziemi i światłością świata! Jan Paweł II w Gambii (23–24 lutego 1992 r.)............................... 5. Ewangelia i kultura. Jan Paweł II w Ghanie (8–10 maja 1980 r.)....... 6. Służyć w duchu pojednania. Jan Paweł II w Gwinei (24–26 lutego 1992 r.). 7. Troska o integralny rozwój człowieka. Jan Paweł II w Gwinei Bissau (27–28 stycznia 1990 r.).............................. 8. Prośba o chrześcijańskie świadectwo i dialog. Jan Paweł II w Mali (28–29 stycznia 1990 r.).............................. 21 25 31 37 43 49. 49. 53. 64... 75 80 88. 94. 101 Spis treści 9. Potrzeba Ewangelii, pokoju i jedności. Jan Paweł II w Nigerii (12–17 lutego 1982 r.; 21–23 marca 1998 r.).................... Rozdział III Afryka Środkowa 1. Wstęp do pielgrzymek do Afryki Środkowej................... 2. Wołanie o pokój i pojednanie. Jan Paweł II w Angoli (4–5 i 7–10 czerwca 1992 r.)............................. 3. Przebaczenie i pojednanie drogą rozwoju kraju. Jan Paweł II w Czadzie (30 stycznia – 1 lutego 1990 r.)........................... 4. Kościół solidnie wrośnięty w miejscową ziemię. Jan Paweł II w Demokratycznej Republice Konga (2–6 maja 1980 r.; 14–16 sierpnia 1985 r.)................................ 5. Dynamiczny Kościół zakorzeniony w miejscowej kulturze. Jan Paweł II w Gabonie (17–19 lutego 1982 r.).......................... 6. By Kościół niósł Ewangelię innym. Jan Paweł II w Gwinei Równikowej (18 lutego 1982 r.).................................. 7. Ewangelizacja – kultura – inkulturacja. Jan Paweł II w Kamerunie (10–14 sierpnia 1985 r.; 14–16 września 1995 r.).................. 8. Potrzeba ewangelizacji i katechezy. Jan Paweł II w Ludowej Republice Konga (5 maja 1980 r.).................................... 9. W służbie wspólnego dobra. Jan Paweł II w Republice Środkowoafrykańskiej (14 sierpnia 1985 r.)................................. Rozdział IV Afryka Wschodnia i wyspy Oceanu Indyjskiego 1. Wstęp do pielgrzymek do Afryki Wschodniej i na wyspy Oceanu Indyjskiego..................................... 2. Chrystus nas wyzwala i jednoczy. Jan Paweł II w Burundi (5–7 września 1990 r.)........................................ 3. Ewangelizacja i rodzina. Jan Paweł II w Kenii (6–8 maja 1980 r.; 16–19 sierpnia 1985 r.; 18–20 września 1995 r.).................. 4. Wzór życia i zaangażowania chrześcijańskiego. Jan Paweł II na Madagaskarze (28 kwietnia – 1 maja 1989).......... 5. Pogłębiać braterstwo, solidarność i wzajemne poszanowanie. Jan Paweł II na Mauritiusie (14–16 października 1989 r.)............ 6. „Nie” wobec przemocy, „tak” wobec pokoju! Jan Paweł II w Mozambiku (16–19 września 1988 r.).............. 7. „Bądźcie światłem, które nie gaśnie”. Jan Paweł II na Reunionie (1–2 maja 1989 r.).................................. 8. Bycie chrześcijaninem zobowiązuje. Jan Paweł II w Rwandzie (7–9 września 1990 r.)................................ 9. Przygotujcie waszą przyszłość. Jan Paweł II na Seszelach (1 grudnia 1986 r.) 10. Pielęgnować pokój, jedność i braterstwo. Jan Paweł II w Tanzanii (1–5 września 1990 r.)................. 11. W trosce o pokój i pojednanie. Jan Paweł II w Ugandzie (5–10 lutego 1993 r.)................................. 6 107 123 123 126 141 148 161 168 171 184 188 193 193 195 204 220 229 236 245 251 258 261 270 Spis treści Rozdział V Afryka Południowa 1. Wstęp do pielgrzymek do Afryki Południowej................ 2. Oaza pokoju. Jan Paweł II w Botswanie (13–14 września 1988 r.)...... 3. Zawierzcie miłości i służbie. Jan Paweł II w Lesotho (14–16 września 1988 r.)............................. 4. Nawrócić się i żyć. Jan Paweł II w Malawi (4–6 maja 1989 r.)........ 5. Pokój i sprawiedliwość społeczna. Jan Paweł II w Republice Południowej Afryki (16–18 września 1995 r.)......................... 6. Chrystus jest Królem Pokoju. Jan Paweł II w Królestwie Suazi (16 września 1988 r.)................................ 7. Żyjący Kościół. Jan Paweł II w Zambii (2–4 maja 1989 r.).......... 8. „Prawa człowieka: godność osoby ludzkiej”. Jan Paweł II w Zimbabwe (10–13 września 1988 r.).............................. 281.. 281 282.. 287 294. 301.. 308 313. 323 Bibliografia 1. Dokumenty Jana Pawła II............................. 2. Literatura podstawowa............................... 3. Literatura pomocnicza............................... Podróże apostolskie Jana Pawła II do Afryki 1. Układ chronologiczny............................... 2. Układ alfabetyczny................................. 334 334 362 364 371 371 372 7 Przedmowa Bardzo się cieszę, że wśród pierwszych publikacji Uniwersyteckiego Centrum Badań Wolności Religijnej UKSW znajduje się obszerna monografia ks. prof. Jarosława Różańskiego OMI pt. Jan Paweł II w Afryce. Papież z Polski pielgrzymował w sumie do 42 państw afrykańskich, niektóre z nich odwiedził kilkakrotnie. Jak słusznie zauważa autor monografii, w tych podróżach „nie daje się z reguły zauważyć klucza politycznego, gospodarczego czy geograficznego, chociaż w niektórych pielgrzymkach można się takiego dopatrywać. Podróże te miały przede wszystkim charakter duszpasterski czy też misyjny”. W swojej pracy ks. Różański omawia liczne spotkania Ojca Świętego z władzami odwiedzanych państw i rezydującymi w nich dyplomatami oraz spotkania ekumeniczne i międzyreligijne. To właśnie głównie podczas tych spotkań św. Jan Paweł II przypominał o potrzebie wolności religijnej w codziennym funkcjonowaniu państwa i narodu. Punktem wyjścia myśli papieskiej o wolności religijnej jest godność człowieka, stworzonego na obraz i podobieństwo Boże. Obraz Boży jest obecny w każdym z nas. Jaśnieje on także we wspólnocie osób, która powinna się kształtować na obraz Trójcy Świętej. W encyklice Jana XXIII o pokoju spotykamy się z rozróżnieniem dwu poziomów godności ludzkiej. Mamy zatem poziom działania rozumu i wolnej woli oraz warstwę nadprzyrodzoną, opisywaną jako przyjaźń z Bogiem i dziedzictwo chwały wiecznej1. Wielkie posłanie i przesłanie Boga, realizowane przez głosicieli Dobrej Nowiny, musi zatem szanować wolność człowieka. „Czy można odrzucić Chrystusa i wszystko to, co On wniósł w dzieje człowieka? – pyta Jan Paweł II i odpowiada zarazem – Oczywiście, że można. Człowiek jest wolny. Człowiek 1 Pacem in terris, nr 9 i 10. Przedmowa może powiedzieć Bogu: nie. Człowiek może powiedzieć Chrystusowi: nie. Ale pytanie zasadnicze: czy wolno? I: w imię czego «wolno»?”2. Papież z Polski podkreśla przy tym, że wszyscy ludzie w sprawach religijnych mają prawo do działania zgodnie ze swoim sumieniem i że wolność religijna, która jest nieodłącznie związana z orędziem chrześcijańskim, stanowi gwarancję wszystkich innych wolności i praw człowieka. Problem wolności religijnej, potrzeba dialogu międzyreligijnego i międzykulturowego wielokrotnie powraca na kartach niniejszej monografii, prezentującej bogate nauczanie św. Jana Pawła II w Afryce. Bardzo częstym motywem publicznych wystąpień Ojca Świętego była tragedia ludzi związana właśnie z łamaniem podstawowych praw człowieka, w tym prawa do wolności religijnej. Wystarczy przytoczyć chociażby omawianą szeroko w niniejszej monografii wizytę papieża w Sudanie. Już na lotnisku w Chartumie Ojciec Święty przedstawił motywy swej wizyty: „Jako Następca Piotra – powiedział – mam obowiązek zachęcać i umacniać w wierze moich braci i siostry, gdziekolwiek żyją, zwłaszcza tam, gdzie wiara wymaga odwagi i wytrwałości. Gdzie ludzie są słabi, ubodzy i bezbronni, muszę przemawiać w ich imieniu. Muszę być blisko bezdomnych i cierpiących na skutek suszy, głodu, chorób i zniszczeń wojennych. Wizyta ma służyć sprawie pokoju i sprawiedliwości w Afryce, która poszukuje afrykańskich rozwiązań dla afrykańskich problemów, ale jednocześnie zmaga się z problemami będącymi dziedzictwem trudnej historii. Są one szczególnie bolesne w Sudanie, kraju wielorasowym i wieloreligijnym”. I podczas tej samej wizyty podkreślał: „Tylko formalne gwarancje poszanowania praw człowieka i system prawny równo traktujący wszystkich mogą stworzyć warunki dla pokojowego współistnienia i zgodnego działania w służbie wspólnemu dobru. Dlatego moja wizja przyszłości waszego kraju znajduje bardziej konkretny wyraz w głębokim pragnieniu, by wszyscy jego obywatele – bez względu na pochodzenie etniczne, dziedzictwo kulturowe, pozycję społeczną czy przekonania religijne – mogli w sposób odpowiedzialny uczestniczyć w życiu narodu, wzbogacając swoją różnorodnością całą wspólnotę narodową”. Następnie podczas Mszy św. na Green Square szeroko omówił m.in. prawo człowieka do wolności religijnej. „Bezmiar cierpienia milionów niewinnych ofiar każe mi wyrazić solidarność ze słabymi i bezbronnymi, którzy wołają do Boga o pomoc, o sprawiedliwość, o poszanowanie danej im przez Boga ludzkiej godności, o podstawowe prawa 2 Jan Paweł II, Światło Roku Jubileuszowego na sakrament bierzmowania. Homilia podczas Mszy św. w Krakowie, 10 czerwca 1979, w: tenże, Nauczanie papieskie, II, 1: 1979 (styczeń–czerwiec), Poznań: Pallottinum 1990, s. 709–710. 10 Przedmowa człowieka, o wolność wyznawania i praktykowania swojej religii bez lęku przed dyskryminacją. […] Prawo do wolności religijnej przysługuje każdej jednostce, ponieważ jej źródłem jest niezbywalna godność każdego człowieka. Obowiązuje ono niezależnie od układów politycznych i społecznych, a zgodnie z wieloma międzynarodowymi traktatami państwo musi bronić wolności religijnej przed wszelkimi zagrożeniami. Prześladowanie obywateli za przekonania religijne jest głęboką niesprawiedliwością wymierzoną przeciw człowiekowi i przeciw Bogu i zamykającą drogę do pokoju. Dziś Następca Piotra i cały Kościół potwierdzają swe poparcie dla stanowczego żądania waszych biskupów, domagających się poszanowania waszych praw obywatelskich i religijnych”3. ks dr hab Waldemar Cisło, prof UKSW Dyrektor Uniwersyteckiego Centrum Badań Wolności Religijnej UKSW Kierownik Katedry Dialogu Międzyreligijnego i Pomocy Humanitarnej UKSW w Warszawie 3 Cytaty i omówienia w pierwszym rozdziale niniejszej monografii, w punkcie 4: „Zgoda, współpraca, wolność religijna. Jan Paweł II w Sudanie (10 lutego 1993 r.)”. 11 Wykaz skrótów AAS – Acta Apostolicae Sedis: commentarium officiale, Roma: Typis Polyglottis Vaticanis, 1909– AP – Annuario Pontificio per l’anno… : pubblicazione ufficiale, Roma: Tipografia Poliglotta Vaticana, 1912– DM – Dekret o misyjnej działalności Kościoła „Ad gentes divinitus”, w: Sobór Watykański II, Konstytucje, dekrety, deklaracje. Tekst polski. Nowe tłumaczenie, Poznań: Pallottinum 2002 OsRomPol – „L’Osservatore Romano”, wydanie polskie, Città del Vaticano Wprowadzenie Pod koniec XX w. wiele pisano o stuleciu pełnym wojen, totalitaryzmów i pogardy dla człowieka, czasie naznaczonym piętnem kolonializmu i jego skutkami, okresie błyskawicznie rozwijającej się globalizacji gospodarczej, społeczno-politycznej oraz kulturowej. Dla chrześcijaństwa ten przełom drugiego i trzeciego tysiąclecia był Wielkim Jubileuszem narodzenia Jezusa Chrystusa, od którego rozpoczęła się nowa era w dziejach ludzkości. Przygotowanie tego Jubileuszu nie tyle jako świętowania, ile jako czasu przebudzenia ludzkich sumień, przebudowy świadomości społeczeństw, wieloaspektowej odnowy życia i misji Kościoła stało się szczególnym przywilejem i zadaniem Jana Pawła II, którego długi pontyfikat wniósł do życia Kościoła i świata tak wiele nowych idei i treści, że już teraz z pewnością można mówić o okresie przełomu. Wydaje się, iż nigdy dotąd głos Stolicy Apostolskiej nie był aż tak ważony i komentowany nie tylko przez środowiska katolickie, ale także chrześcijan innych denominacji, wyznawców innych religii, a nawet przywódców państw i społeczeństw. Świadczą o tym wszystkie encykliki papieskie i wiele dokumentów Magisterium, jak również podróże apostolskie i spotkania Jana Pawła II z różnymi grupami wiernych, w tym także podróże apostolskie do Afryki. Jan Paweł II rozpoczął pielgrzymowanie do Afryki w 1980 r., a zakończył w 2000 r. W ciągu owego dwudziestolecia czternaście razy gościł na tym kontynencie. Pierwszą podróż apostolską do Afryki Jan Paweł II odbył w dniach 2–12 maja 1980 r. Objęła ona sześć państw afrykańskich: Zair, Kongo, Kenię, Ghanę, Górną Woltę i Wybrzeże Kości Słoniowej. Podczas ostatniej (24–26 lutego 2000 r.) odwiedził tylko jeden kraj – Egipt. W sumie podczas kilkunastu pielgrzymek na kontynent afrykański Jan Paweł II odwiedził 42 kraje. Wprowadzenie W podróżach apostolskich Jana Pawła II nie daje się z reguły zauważyć klucza politycznego, gospodarczego czy geograficznego, chociaż w niektórych pielgrzymkach można się takiego dopatrywać. Podróże te miały przede wszystkim charakter duszpasterski czy też misyjny. W ich programie pojawiały się pewne stałe elementy: Eucharystia jako punkt centralny dnia i pielgrzymki; spotkanie z duchowieństwem i siostrami, klerykami, katechistami w katedrze lub innym miejscu (wyzwania ewangelizacyjne); wizyty kurtuazyjne u przedstawicieli władz oraz spotkania z dyplomatami (sprawy rozwoju, pokoju i współpracy); spotkanie ekumeniczne i międzyreligijne (zachęta do rozwijania dialogu i współpracy); odwiedziny u ludzi zmarginalizowanych (chorych, ubogich). Na spotkania z papieżem ściągały setki tysięcy, a nawet miliony pątników. Mimo obecności tłumów Ojciec Święty potrafił wytworzyć niepowtarzalną atmosferę i więź z zebranymi. Często wkładał podarowane mu elementy tradycyjnych, lokalnych ubiorów, przyjmował kontrowersyjne niekiedy prezenty i ku oburzeniu wielu otwierał się na spotkania o charakterze międzyreligijnym takie jak chociażby modlitwa w „świętym gaju” wyznawców tradycyjnych religii afrykańskich w Togoville. Szczere spotkanie z człowiekiem było jego atutem. Chrystus i człowiek O wymiarze religijnym swoich pielgrzymek Jan Paweł II mówił w encyklice Redemptoris missio, zaznaczając: „od samego początku mojego pontyfikatu zdecydowałem się podróżować aż po krańce ziemi, by dać wyraz tej trosce misyjnej, i właśnie bezpośredni kontakt z ludami, które nie znają Chrystusa, przekonał mnie bardziej, jak pilna jest ta działalność”1. Do tych podstawowych inspiracji powrócił przy pierwszej podróży do Afryki, nawiązując do słów pierwszej, programowej encykliki: „Odkupiciel człowieka Jezus Chrystus jest ośrodkiem wszechświata i historii. Do Niego zwraca się moja myśl i moje serce w tej doniosłej godzinie dziejów, w której znajduje się Kościół i cała wielka rodzina współczesnej ludzkości”2. Chrystus i człowiek, chrystocentryzm i antropocentryzm to punkty centralne nauczania i działania Jana Pawła II. To wielkie posłanie i przesłanie Boga, realizowane przez głosicieli Dobrej Nowiny, szanuje jednak wolność człowieka. „Czy można odrzucić Chrystusa i wszystko to, co 1 Jan Paweł II, Encyklika Redemptoris missio, w: tenże, Encykliki, Kraków: Wydawnictwo Znak 2007, s. 511 (nr 1). 2 Jan Paweł II, Encyklika Redemptor hominis, w: tenże, Encykliki, dz. cyt., s. 7 (nr 1). 14 Wprowadzenie On wniósł w dzieje człowieka? – pyta Jan Paweł II i odpowiada zarazem – Oczywiście, że można. Człowiek jest wolny. Człowiek może powiedzieć Bogu: nie. Człowiek może powiedzieć Chrystusowi: nie. Ale pytanie zasadnicze: czy wolno? I: w imię czego «wolno»?”3. Głoszenie Ewangelii to działalność misyjna wykluczająca przemoc czy wszelkiego rodzaju zaborczość. Dlatego też wraz z odchodzeniem od postrzegania misji w kategoriach geograficznych i przestrzennych czy też ilościowych widoczne staje się unikanie w przesłaniach Jana Pawła II terminów mających charakter „militarny”, związany z „podbojem” czy też „zajmowaniem” terenu. Nie mówi się także o całych grupach lub jednostkach pozostałych „do nawrócenia”. Podkreśla się natomiast znaczenie spotkania, wymiany i dialogu. Ta koncepcja akcentuje relacje międzyludzkie oraz zakłada wzajemne uznanie wartości, które są udziałem innych. „Obcy” nie jest postrzegany tylko przez nasz pryzmat, ale następuje także próba zrozumienia postrzegania „nas” przez „obcego”. I „my”, i „obcy” mamy odkryć naszą wyjątkowość. Ta nowa relacja w teologii wyrażana jest m.in. przez podkreślanie, iż Bóg udziela łaski Ducha Świętego każdemu stworzeniu. Działalność misyjna zmierza zatem ku „uzdrawianiu”, „podnoszeniu”, „dopełnianiu” wszystkich zarodków dobra złożonych w sercach i umysłach ludzkich, czy też w ich obrzędach i kulturach4. Docenić kultury afrykańskie Człowiek wyraża się przez kulturę. Dlatego też z szacunku do człowieka Jan Paweł II rozwijał nowe spojrzenie na kultury afrykańskie. Jako pierwszy papież użył w dokumentach Kościoła terminu „inkulturacja” i jej założenia odniósł także do rzeczywistości Czarnej Afryki. Podkreślał różnorodność kultur Afryki i wskazywał, iż nie chodzi o to, by je ignorować, ale raczej o to, by – uznając różnice – szanować się nawzajem, żyć w solidarności, a w szczególności odnaleźć wspólne moralne bogactwa, mogące zapewnić ludzki i duchowy rozwój mieszkańców Afryki. W niewielkim Gabonie Ojciec Święty podkreślał, iż kultura afrykańska stanowi bezcenne dobro. Winna ona wchłaniać z tradycji przodków to, co najlepsze, i nie obawiać się nowości. „Kultura przede wszystkim zawiera 3 Jan Paweł II, Światło Roku Jubileuszowego na sakrament bierzmowania. Homilia podczas Mszy św. w Krakowie, 10 czerwca 1979, w: tenże, Nauczanie papieskie, II, 1: 1979 (styczeń–czerwiec), Poznań: Pallottinum 1990, s. 709–710. Por. tenże, Encyklika Redemptoris missio, dz. cyt., s. 519 (nr 7). 4 Por. Jan Paweł II, Encyklika Redemptoris missio, dz. cyt., s. 522 (nr 10). 15 Wprowadzenie w sobie i rozwija wśród dzieci swego narodu poczucie dumy, przy równoczesnym poszanowaniu innych ludzi”5. Zraniona Afryka Mówiąc o wartościach kultury afrykańskiej i wielu pozytywnych aspektach życia kontynentu, Jan Paweł II nie zapominał o tym, co stanowiło bolączki Afryki. „Dzisiejszą Afrykę można porównać do owego człowieka, który schodził z Jerycha do Jerozolimy: wpadł on w ręce zbójców, którzy go obdarli, zadali mu rany i porzucili na pół umarłego (por. Łk 10,30–37). Afryka to kontynent, gdzie niezliczone ludzkie istoty – mężczyźni i kobiety, dzieci i młodzi – leżą jak gdyby porzucone przy drodze, chore, poranione, bezsilne, odepchnięte i opuszczone. Ludzie ci pilnie potrzebują dobrych samarytan, którzy pośpieszą im z pomocą” – podkreślał papież w adhortacji Ecclesia in Africa6. To porównanie mówi o wyraźnym marginalizowaniu Afryki na arenie międzynarodowej oraz o wielu nierozwiązanych problemach wewnętrznych, które wymagają zajęcia się nimi przez ludzi dobrej woli. Podczas podróży do Afryki Jan Paweł II często mówił o cierpieniu mieszkańców kontynentu, związanym z wojną, niesprawiedliwością społeczną oraz ekonomiczną. Wskazywał na obniżanie się jakości życia, niedostatek środków na wychowanie młodzieży, brak służb sanitarnych i społecznych, powodujący utrzymywanie się chorób endemicznych, szerzenie się straszliwej plagi AIDS, przytłaczający ciężar zadłużenia zagranicznego, przerażające bratobójcze wojny podsycane przez cyniczny handel bronią, a także haniebny, tragiczny los uchodźców i wygnańców. Przyczyny problemów kontynentu Patrząc na problemy kontynentu, Jan Paweł II wskazywał na źródło grzechu, które tkwi w sercu człowieka – konkretnego człowieka, także mieszkańca Afryki. Grzech przedstawiany jest w nauczaniu papieskim przede wszystkim 5 Jan Paweł II, Aby wasza działalność przyniosła Afryce pokój, Libreville – wizyta u prezydenta Gabonu, środa, 17 lutego 1982, w: tenże, Nauczanie papieskie, V, 1: 1982 (styczeń–maj). Przygotowali do druku: E. Weron SAC, A. Jaroch SAC, Poznań: Pallottinum 1993, s. 239. 6 Jan Paweł II, Adhortacja apostolska „Ecclesia in Africa”, w: tenże, Dzieła zebrane, t. II: Adhortacje, Kraków: Wydawnictwo M 2006, s. 443 (nr 41). 16 Wprowadzenie jako zachwianie podstawowej równowagi w ludzkim sercu, wiąże się zawsze z postawą egoizmu, pychy, nadmiernej ambicji, zawiści i nienawiści. Te znów z kolei rodzą – na wszystkich poziomach życia społecznego – niesprawiedliwość, dominację i przemoc, a także sytuacje konfliktowe pomiędzy jednostkami, grupami społecznymi i narodami. Mówiąc o grzechu indywidualnym i jego następstwach, Ojciec Święty wskazywał zwłaszcza na konsekwencje grzechu ludzi rządzących państwami. Jednocześnie, oceniając złożone przyczyny kryzysu nieustannie nękającego Afrykę, wymieniał obiektywne, zewnętrzne trudności wypływające z kolonialnej przeszłości kontynentu, ale także ze współczesnych form wykorzystywania go przez różne państwa i koncerny międzynarodowe. Wezwanie do pojednania i pokoju W obliczu wojny i niesprawiedliwości Jan Paweł II nie przestawał nawoływać do pojednania, pokoju i sprawiedliwości, odwołując się głównie do godności osoby ludzkiej i równości wszystkich ludzi. 10 września 1988 r. na lotnisku w Harare, w odpowiedzi na powitanie prezydenta Zimbabwe Roberta Mugabe, Jan Paweł II wezwał wszystkich, którzy ponoszą odpowiedzialność za los mieszkańców tego regionu, do wyrzeczenia się używania przemocy z pobudek rasowych czy ideologicznych. Jan Paweł II, niestrudzony orędownik dialogowych i pokojowych rozwiązań, nie akceptował żadnej formy przemocy wymierzonej przeciw życiu niewinnych ludzi. Wezwanie do integralnego rozwoju W krajach dotkniętych niesprawiedliwością społeczną i wyzyskiem ekonomicznym papież bardzo często poruszał w swych przemówieniach sprawy związane z równością, potrzebą integralnego rozwoju i międzynarodowej współpracy gospodarczej itp. Jan Paweł II wyrażał przekonanie, że jedyną drogą do wyeliminowania nierówności jest skoordynowane współdziałanie wszystkich krajów w duchu prawdziwego partnerstwa. Wspominał wielokrotnie o świecie podzielonym na bogatą Północ i biedne Południe. Znane były jego interwencje na rzecz ludności Sahelu. W Wagadugu w Burkina Faso papież wskazał na potrzebę harmonijnego współżycia człowieka i natury, poszanowania dla natury, umiejętność zachowania jej i polepszenia jej stanu, a także ograniczenia 17 Wprowadzenie skutków katastrof lub zapobiegania im. „Stąd, z Wagadugu, z centrum jednego z tych krajów, które nazwać możemy krajami pragnienia, niech mi będzie wolno skierować uroczysty apel do wszystkich, tak w Afryce, jak i poza nią, aby nie zamykali oczu na to, co miało miejsce i co dalej trwa w regionie saheliańskim”7. Wezwanie do jedności i dialogu W nauczaniu afrykańskim Jana Pawła II zauważyć można powtarzające się dwie fundamentalne zasady współżycia odmiennych ludów, społeczeństw, kultur i religii. Pierwszą z nich jest godność osoby ludzkiej. Drugą podstawową zasadą, którą przytacza papież, jest głęboka jedność rodzaju ludzkiego biorąca początek z Boga – Stwórcy wszystkich. To Bóg nie pozwala żadnej społeczności uważać się za lepszą od innych. W sytuacji, kiedy w jakimś kraju zerwano normalne relacje między poszczególnymi społecznościami, „droga do pokoju musi prowadzić przez dialog i negocjacje. Zasadą winno być pojednanie oparte na sprawiedliwości i poszanowaniu uzasadnionych aspiracji wszystkich grup tworzących wspólnotę narodową” – mówił w Chartumie w Sudanie8. Szerząc kulturę dialogu, Jan Paweł II starał się w swoich podróżach i planowanych spotkaniach uwzględniać przedstawicieli wszystkich religii i wyznań, nie tylko chrześcijańskich. Ojciec Święty podkreślał wówczas – jak podczas pobytu w Nairobi w 1985 r. – że wszyscy jesteśmy dziećmi tego samego Boga, „a nasze religie mają do spełnienia szczególną rolę w pokonywaniu tego zła i w umacnianiu więzi zaufania i solidarności. Jest wolą Boga, aby ci, którzy go wielbią – nawet jeśli w głoszeniu Jego chwały nie są zjednoczeni – pozostawali zjednoczeni w braterstwie i we wspólnej służbie dla dobra wszystkich ludzi”9. 7 Jan Paweł II, Apel Ojca Świętego na rzecz Sahelu. Homilia wygłoszona w Quagadougou, sobota, 10 maja 1980, w: tenże, Nauczanie papieskie, III, 1: 1980 (styczeń–czerwiec). Przygotowali do druku: E. Weron SAC, A. Jaroch SAC, Poznań–Warszawa: Pallottinum 1985, s. 563. 8 Jan Paweł II, Poszanowanie praw wszystkich drogą do pokoju i bezpieczeństwa. Spotkanie z prezydentem Sudanu, 10 lutego – Chartum, OsRomPol (1993) nr 4, s. 37. 9 Jan Paweł II, Nikt nie może żyć i działać w izolacji. Nairobi. Spotkanie z przedstawicielami religii muzułmańskiej i hinduizmu, 18 sierpnia 1985, w: tenże, Nauczanie papieskie, VIII, 2: 1985 (lipiec– grudzień). Przygotowali do druku: E. Weron SAC, A. Jaroch SAC, Poznań: Pallottinum 2005, s. 248. W powyższym wstępie wykorzystano obszernie tekst: J. Różański, Orędownik Chrystusa i człowieka. Misyjny wymiar podróży apostolskich Jana Pawła II do Afryki, „Misyjne Drogi” (2011) nr 3, s. 4–7. 18 Wprowadzenie Cele publikacji i literatura Zarysowane powyżej główne, powtarzające się wątki w nauczaniu papieskim w Afryce nie wyczerpują ogromnej złożoności i kontekstu poszczególnych pielgrzymek na kontynent afrykański. Liczba podróży, spotkań, wygłoszonych mów i homilii, wielowątkowość poruszanych problemów nie sprzyjają ich systematyzacji w jednej publikacji. Wśród bogatej literatury dotyczącej papieskiego podróżowania do Afryki wyraźnie odczuwa się brak całościowego opracowania, które ukazałoby szeroki kontekst tych wizyt apostolskich. Ta uwaga dotyczy nie tylko syntez w języku polskim, których po prostu brak. Jednym z pierwszych polskojęzycznych opracowań tekstów papieskich (wzbogaconych wprowadzeniami) było wydanie w 1985 r. kompletu tekstów z dwóch pierwszych podróży Jana Pawła II do Afryki10. Dwa lata później poznańskie wydawnictwo Pallottinum rozpoczęło ambitny projekt wydania nauczania Jana Pawła II w kluczu chronologicznym, zakończony w 2007 r. publikacją dziewięciu (w tym ośmiu dwuczęściowych) tomów, prezentujących polskie przekłady z lat 1978–1986. Teksty z pielgrzymek afrykańskich z tego okresu, przytaczane w niniejszej pracy, zostały zaczerpnięte z tej właśnie edycji. Kolejnym ambitnym projektem było wydanie szesnastu tomów Dzieł zebranych Jana Pawła II, które ukazały się w Wydawnictwie M z Krakowa11. Tom XIII zbierał homilie i przemówienia z pielgrzymek do Azji, Afryki, Australii i Oceanii. Jednak zawarto w nim niewiele tekstów wygłoszonych przez papieża w Afryce. Nieocenionym – chociaż także z konieczności wybiórczym – źródłem są polskojęzyczne przekłady tekstów z papieskiego pielgrzymowania do Afryki, zamieszczane na łamach polskiej edycji „L’Osservatore Romano”. Inne edycje językowe tego czasopisma prezentują ponadto przemówienia i homilie papieskie w językach oryginalnych (francuskim, angielskim, portugalskim, hiszpańskim, a także – sporadycznie – włoskim)12. Obecnie ich komplet można znaleźć na oficjalnej watykańskiej stronie internetowej poświęconej św. Janowi Pawłowi II13. 10 Jan Paweł II w Afryce, 2–12 V 1980, 12–19 II 1982. Przemówienia i homilie (Przekład J. Jarco, A. Polkowski, „L’Osservatore Romano” [wyd. polskie]), oprac. A. Polkowski, Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX 1985. 11 Jan Paweł II, Dzieła zebrane, t. XIII: Homilie i przemówienia z pielgrzymek – Azja, Afryka, Australia i Oceania, Kraków: Wydawnictwo M 2009. 12 W to bogactwo językowe przemówień papieskich zostały wplecione także fragmenty, pojedyncze zdania i słowa w miejscowych językach afrykańskich. 13 https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/it.html. 19 Wprowadzenie Do pierwszych systematycznych opracowań wszystkich podróży Jana Pawła II należy zaliczyć pracę zbiorową pod redakcją Antoniego Jackowskiego i Izabeli Sołjan pt. Leksykon pielgrzymek Jana Pawła II14. Jest to próba – jak piszą redaktorzy – „skatalogowania tych pielgrzymek, w tym także pielgrzymek afrykańskich”15. Całość niniejszej pracy ma zatem charakter wprowadzający w problematykę podróży Jana Pawła II do Afryki, ukazuje kontekst każdej z pielgrzymek oraz podstawowe treści nauczania papieskiego. Pielgrzymki Jana Pawła II zostały niejako zlokalizowane w przestrzeni geograficznej (Afryka Północna, Afryka Zachodnia, Afryka Środkowa i Wschodnia, Afryka Południowa) oraz historycznej (wprowadzenia dotyczące poszczególnych regionów i krajów). Ta lokalizacja została wzbogacona ponadto o literaturę (głównie polskojęzyczną), która służy poszerzeniu perspektywy. W pracy autor wykorzystał istniejące tłumaczenia tekstów papieskich na język polski, a także (tam, gdzie nie zaznaczono inaczej) dokonał tłumaczeń z języków oryginalnych. Wykorzystał on także część własnych opublikowanych wcześniej tekstów publicystycznych i popularnonaukowych. Niniejsza praca ma być zatem czymś w rodzaju „przewodnika” po podróżach Jana Pawła II do Afryki i problemach całego kontynentu oraz poszczególnych krajów, które były przedmiotem troski Ojca Świętego w trakcie jego pielgrzymek. 14 A. Jackowski, I. Sołjan (red.), Leksykon pielgrzymek Jana Pawła II, Kraków: Wydawnictwo WAM 2005. 15 A. Jackowski, I. Sołjan, Wstęp, w: Leksykon pielgrzymek Jana Pawła II, dz. cyt., s. 9. 20 Rozdział I Afryka Północna Afryka Północna w ścisłym sensie obejmuje najczęściej kraje Maghrebu (Maroko, Algieria, Tunezja, a także Libia) lub w szerszym rozumieniu także Mauretanię, Saharę Zachodnią, Egipt, Sudan, a nawet Etiopię, Erytreę i Dżibuti. W niniejszej pracy odwołano się do szerszego ujęcia granic Afryki Północnej. 1. Wstęp do pielgrzymek do Afryki Północnej Pierwotnymi mieszkańcami Afryki Północnej w ścisłym sensie byli Berberowie, żyjący do dziś w północnym Maroku, w górach Atlas, nad Morzem Śródziemnym (Kabylowie) i na Saharze (Tuaregowie). W Egipcie większość stanowili Koptowie. W południowej części dzisiejszego Sudanu, Etiopii i Erytrei żyli przede wszystkim Niloci, Kuszyci i ludy z nimi spokrewnione. W pierwszych wiekach po Chr. północne obszary Afryki były celem ekspansji i kolonizacji Cesarstwa Rzymskiego. W VII w., po podbojach arabskich, proporcje ludności – jak również jej wyznania – zaczęły się wyraźnie zmieniać na korzyść ludności arabskiej i islamu, co rzutuje na dzisiejsze, potoczne postrzeganie Afryki Północnej1. 1 Por. m.in. A. Dziubiński, J. Milewski, Przed podbojem. Afryka Północna i Zachodnia w relacjach z XVIII i XIX wieku, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1980; E. Rekłajtis, Maghreb współczesny: z badań nad kontaktem i współrozwojem kultur, Warszawa: PWN 1976; J. Linder, Afryka Północna – Maghreb, Warszawa: Wydawnictwa UW 1972. Rozdział I. Afryka Północna 1.1. Starożytna misja afrykańska Spotkanie mieszkańców kontynentu afrykańskiego z chrześcijaństwem sięga samych początków Kościoła. Świadkami Zesłania Ducha Świętego na uczniów Jezusa zgromadzonych w Wieczerniku byli „mieszkańcy Egiptu i tych części Libii, które leżą blisko Cyreny” (Dz 2,10). Ponadto Dzieje Apostolskie odnotowują, iż pierwszym nieżydowskim chrześcijaninem był Afrykanin, urzędnik królowej etiopskiej, zarządzający całym jej skarbcem (Dz 8,26–40). W egipskiej Aleksandrii, gdzie istniała bardzo duża kolonia żydowska, Ewangelię głosił – według tradycji – św. Marek Ewangelista. W wyniku akcji misyjnej w starożytnej Afryce Północnej powstały dwa prężne ośrodki życia chrześcijańskiego: pierwszy, egipski, z centrum w Aleksandrii, i drugi, który łączył Kościoły skupione wokół Kartaginy. Sławę Kościołowi aleksandryjskiemu przyniosła znana szkoła katechetyczna, kształcąca m.in. miejscowy kler. O życiu tego Kościoła dowiadujemy się z pism Klemensa Aleksandryjskiego (ok. 150–215) i Orygenesa (ok. 185–254). Z pewnością chrześcijaństwo w Egipcie nie było ograniczone tylko do ludności greckojęzycznej. Przekłady Pisma Świętego na języki lokalne zaczęły się nie później niż w połowie III w. W IV w. na tym terenie istniały już trzy prowincje kościelne liczące około 100 biskupstw. Najbardziej znanymi przedstawicielami tego Kościoła byli święci Atanazy i Cyryl2. Głównymi misjonarzami państwa Aksum, dzisiejszej Etiopii, byli Frumencjusz i pochodzący z Aleksandrii Edezjusz. Około 340 r. król Ezana przyjął chrzest, a chrześcijaństwo stało się religią państwową. Frumencjusz (zwany Ojcem Pokoju – Abba Selama) został pierwszym metropolitą Etiopii, wiążąc miejscowy Kościół z Aleksandrią3. Pierwszymi chrześcijanami w starożytnej Nubii (na terenie dzisiejszego Sudanu) byli uchodźcy z Egiptu prześladowani w swoim kraju. Proces chrystianizacji Nubii przyśpieszył dekret cesarza Justyniana (525–565) o nawracaniu na chrześcijaństwo plemion zamieszkujących peryferie cesarstwa4. 2 Por. B. Sundkler, Ch. Steed, A History of the Church in Africa, Cambridge: Cambridge University Press 2001, s. 7–21. 3 Por. A.S. Atiya, Historia Kościołów wschodnich, przekł. zbiorowy, Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax” 1978, s. 374–376; A. Bartnicki, J. Mantel-Niećko, Historia Etiopii, Wrocław–Warszawa–Kraków– Gdańsk–Łódź: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1987, s. 22–38. 4 Por. S. Jakobielski, Chrześcijaństwo nubijskie w świetle najnowszych badań, w: A.S. Atiya, Historia Kościołów wschodnich, dz. cyt., s. 385–393. 22 1. Wstęp do pielgrzymek do Afryki Północnej Kościół Kartaginy obejmował terytorium dzisiejszego Maroka, Algierii, Tunezji i częściowo Libii. Kościół ten wydał sławnych pisarzy kościelnych, m.in. Tertuliana, Cypriana, Augustyna. W północnej Afryce powstał starołaciński przekład Pisma Świętego. Nie było natomiast przekładów na języki miejscowe. Był to w większości Kościół zromanizowany, posiadający wiele biskupstw (w VI w. istniało ich ponad 700)5. Decydującym wydarzeniem dla dalszych losów chrześcijaństwa w Afryce Północnej był najazd muzułmański. Islamowi oparły się Kościoły w Egipcie i Etiopii. Nubia stawiała początkowo skuteczny opór, ale ostatecznie jednak uległa. W roku 1315 ostatni chrześcijański król Nubii został skazany na zesłanie, a jego miejsce zajął muzułmanin. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego systematycznie słabł Kościół związany z Kartaginą. Przed islamizacją dość długo bronili się pogańscy Berberowie. Przyczyny upadku Kościoła w Afryce Północnej upatruje się dzisiaj nie tylko w czynnikach zewnętrznych, ale także w słabym zakorzenieniu w miejscowej kulturze i w wewnętrznych podziałach kościelnych, które prowadziły do powstawania rozmaitych herezji6. 1.2. Misja średniowieczna i nowożytna Misjami w Afryce Północnej interesował się żywo św. Franciszek z Asyżu. W 1219 r. złożył nawet wizytę sułtanowi Egiptu, nic jednak od niego nie uzyskał. W roku 1219 św. Franciszek z Asyżu wysłał pierwszych misjonarzy do Maroka, gdzie ponieśli oni śmierć, stając się tym samym pierwszymi męczennikami swego zakonu. Misjonarze franciszkańscy przybyli również do Tunezji i Libii. W latach 1235–1239 istniała nawet tunezyjska prowincja franciszkanów. Największą sławę misjonarza Afryki Północnej tego okresu zyskał Rajmund Lull, który ostatecznie został ukamienowany w Tunezji. Oprócz franciszkanów 5 Polski dorobek badań nad dziejami rzymskiej Afryki jest cenny i obfity głównie dzięki pracom Tadeusza Kotuli i ks. Jana Śrutwy. Por. T. Kotula, Afryka Północna w starożytności, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1972; J. Śrutwa, Praca w starożytnym chrześcijaństwie afrykańskim, Lublin: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL 1983. Obszerny poradnik bibliograficzny w: J. Strzelczyk, Wandalowie i ich afrykańskie państwo, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1992, s. 361–371. 6 Szerzej: Ph. Curtin, Afryka Północna – na styku dwóch światów, w: Ph. Curtin, S. Feierman, L. Thompson, J. Vansina, Historia Afryki. Narody i cywilizacje, przeł. M. Jannasz, wstęp W. Jagielski, konsultacja naukowa B. Nowak, Gdańsk: Wydawnictwo Marabut 2003, s. 53–97. 23 Rozdział I. Afryka Północna w Maghrebie pracowali dominikanie, a także mercedariusze i trynitarze, później również misjonarze św. Wincentego à Paulo, lecz ich praca ograniczała się do opieki duchowej nad kupcami europejskimi i wykupu niewolników. W Egipcie duża część Koptów dochowała wierności religii chrześcijańskiej. Na Soborze Florenckim grupa Koptów zjednoczyła się ze Stolicą Apostolską i utworzyła zalążek dzisiejszego Kościoła koptyjskokatolickiego. Ewangelizację wśród Koptów prowadzili jezuici (1582), a potem kapucyni osiedleni w Kairze (1630). W 1675 r. w Egipcie utworzono prefekturę apostolską. W XIX w. w Egipcie ewangelizację prowadzili m.in. lazaryści i siostry szare, a później także jezuici i członkowie innych zgromadzeń. W drugiej połowie XIX i pierwszej połowie XX w. utworzono kilka jednostek administracyjnych Kościoła katolickiego (obrządku rzymskiego, maronickiego i koptyjskiego). W 1836 r. papież Grzegorz XVI utworzył Wikariat Apostolski Afryki Środkowej, obejmujący cały Sudan. Na przełożonego wikariatu wybrany został o. Maksymilian Ryłło, polski jezuita, który zmarł w drodze na nową placówkę 18 czerwca 1848 r. w Chartumie. Jednak zainteresowanie Sudanem szybko się zmniejszyło na skutek ciekawie zapowiadających się odkryć w Afryce Równikowej. Misje na terenie Sudanu prowadzili głównie kombonianie i franciszkanie. Ich postępy widoczne były zwłaszcza na południu kraju. W pierwszej połowie XX w. w Sudanie utworzono kilka prefektur i wikariatów apostolskich. Próby zjednoczenia Etiopii z Rzymem datuje się na początki XVI w., okazały się one jednak nieskuteczne. W XIX w. Kościół łaciński powrócił do aktywności w Etiopii, zwłaszcza poprzez działalność edukacyjną. Na terenie Libii Kongregacja Rozkrzewiania Wiary w 1643 r. wznowiła działalność duszpasterską i misyjną, tworząc prefekturę apostolską, w której początkowo pracowali kapucyni, a później także inni franciszkanie. W 1913 r. utworzono wikariat apostolski, na terenie którego żyło ok. 2 tys. katolików. Chrześcijaństwo w Algierii zaczęło na nowo pojawiać się wraz z rozpoczęciem okupacji francuskiej (1830). Ważnym wydarzeniem było mianowanie kard. Karola Lavigerie biskupem Algieru (1867). To właśnie w Algierii powstało Zgromadzenie Misjonarzy Afryki (ojcowie biali) oraz Zgromadzenie Misjonarek Afryki (siostry białe), oba niezwykle zasłużone w ewangelizacji wielu krajów afrykańskich. Ojcowie biali wypracowali specjalną metodologię katechezy misyjnej, która zwracała szczególną uwagę na stopniowo prowadzony katechumenat. Misjonarzom zakazano jednak jakiejkolwiek działalności ewangelizacyjnej wśród muzułmanów. Tych, którzy przekraczali to ograniczenie, władza kolonialna wydalała z kraju. Ojcowie biali rozszerzyli działalność na 24 2. Pielgrzymka do źródeł wiary. Jan Paweł II w Egipcie (24–25 lutego 2000 r.) sąsiednie kraje Afryki Północnej, m.in. na Tunezję. W 1884 r. Kartagina została arcybiskupstwem, a kard. Karol Lavigerie – pierwszym metropolitą7. W Maroku na początku XIX w. było tylko trzech franciszkanów, którzy obsługiwali kupców i żeglarzy. W 1858 r. powstała Prefektura Apostolska Maroka, a w 1861 r. w umowie zawartej między Hiszpanią a Marokiem znalazła się klauzula gwarantująca wolność religii katolickiej. 1.3. Współczesność Kościoła w Afryce Północnej Współczesność Kościoła w Afryce Północnej to funkcjonowanie niewielkich wspólnot chrześcijańskich w „morzu islamu”. Jego rola w dużej mierze ogranicza się do obecności i posługi na rzecz pomocy w rozwoju – tam, gdzie jest ona dopuszczona. Ostatnie dekady zostały w tym regionie mocno naznaczone ruchem antykolonialnym, proarabskim i proislamskim. Tam, gdzie jest to możliwe, Kościół rozwija różne formy dialogu z islamem. Wyjątkiem są tutaj Etiopia i Erytrea, gdzie chrześcijanie stanowią większość. Specyficzna jest także sytuacja Egiptu, gdzie chrześcijan jest relatywnie dużo, przede wszystkim za sprawą Kościoła koptyjskiego. Także dzięki rozwojowi misji na południu Sudanu wspólnoty chrześcijańskie (głównie katolickie i anglikańskie) zgromadziły znaczną liczbę wiernych (ok. 50%), ale nie dotyczy to Republiki Sudanu (podział dawnego Sudanu na dwa państwa nastąpił w 2011 r.). 2. Pielgrzymka do źródeł wiary. Jan Paweł II w Egipcie (24–25 lutego 2000 r.) Podczas swojej czternastej podróży apostolskiej do Afryki – w znaczeniu geograficznym – Jan Paweł II odwiedził Egipt. Celem jego pielgrzymowania w dniach 24–25 lutego 2000 r. było odwiedzenie miejsca upamiętniającego spotkanie Boga z Mojżeszem na górze Synaj. Tę wędrówkę do źródeł wiary Jan Paweł II miał rozpocząć od Ur Chaldejskiego w Iraku, skąd Abraham wyruszył z polecenia Boga do Ziemi Obiecanej. Jednak to pragnienie papieża nie spełniło się, głównie z powodu ingerencji USA. 7 Por. A. Miotk, Program chrystianizacji Afryki w XIX wieku (na przykładzie misji ojców białych), Olsztyn: Wyd. Studio Poligrafii Komputerowej SQL 2009, s. 146–194. 25 Rozdział I. Afryka Północna 2.1. Kraj i Kościół Egipt jest jedną z najstarszych kolebek cywilizacji Bliskiego Wschodu. Specyficzne położenie, umożliwiające kontakt z Bliskim Wschodem, koncentracja wokół Nilu, naturalna ochrona przez pustynie i Morze Czerwone sprzyjały rozwojowi dość jednorodnej cywilizacji. Obecnie ludność Egiptu jest niemal wyłącznie arabskojęzyczna. Około 90% populacji stanowią sunnici, ok. 10% chrześcijanie. Jest to najludniejszy kraj arabski. 2.1.1. Zarys historii kraju Okres historyczny starożytnego Egiptu rozpoczął się wraz z założeniem pierwszej dynastii z Tinis (IV tysiąclecie przed Chr.). Apogeum swej potęgi Egipt osiągnął w okresie tzw. Nowego Państwa (od XVI do XI w. przed Chr.). W VI w. przed Chr. zaognił się konflikt z Persją, która podbiła Egipt na długie lata (525–404). W 343 r. Persowie ponownie podbili Egipt, a ich z kolei pokonali Macedończycy. Ptolemeusz, jeden z wodzów Aleksandra Wielkiego, założył na trzy wieki nową dynastię. W 30 r. przed Chr. Egipt stał się częścią Imperium Rzymskiego8. W 645 r. po Chr. cały Egipt znalazł się pod panowaniem arabskim. W X–XII w. Egipt był głównym ośrodkiem państwa Fatymidów – szyickiego kalifatu, który w okresie apogeum rozwoju obejmował całą północną Afrykę. Kolejni sunniccy władcy wywodzili się z kurdyjskiej dynastii Ajjubidów, następnie z Mameluków. W XVI w. Egipt stał się na 300 lat częścią Imperium Osmańskiego. Panowanie tureckie formalnie trwało do 1914 r., jednak de facto od 1881 r. kontrolę nad Egiptem przejęli Brytyjczycy9. 28 lutego 1922 r., gdy Egipt oficjalnie ogłosił niepodległość od Wielkiej Brytanii, kraj stał się monarchią (ustrój ten panował aż do detronizacji króla w 1952 r.). Wkrótce nastąpiła walka o władzę, którą ostatecznie wygrał Gamal Abdel Naser, prezydent w latach 1954–197010. W latach 1981–2011 prezydentem Egiptu był Husni Mubarak. 8 Por. H.A. Schlögl, Starożytny Egipt: historia i kultura od czasów najdawniejszych do Kleopatry, tłum. A. Gadzała, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2009. Na temat obszernej literatury polskiej: J. Śliwa, Starożytny Egipt oczami Polaków: słownik biograficzny egiptologów, archeologów i badaczy pokrewnych dziedzin, podróżników i kolekcjonerów oraz literatów i malarzy zafascynowanych przeszłością i teraźniejszością Egiptu, Kraków: Polska Akademia Umiejętności 2019. 9 Por. A. Bartnicki, Egipt i Sudan w polityce Wielkiej Brytanii 1882–1936, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe 1974. 10 Por. A. Mrozek-Dumanowska, T. Stajuda, Kształtowanie się nowoczesnej państwowości egipskiej, Warszawa: Instytut Kształcenia Ekonomicznego PTE 1991. 26 2. Pielgrzymka do źródeł wiary. Jan Paweł II w Egipcie (24–25 lutego 2000 r.) Współcześnie kraj ten, najludniejszy w arabskojęzycznym obszarze kulturowym i cywilizacyjnym, odgrywa ważną rolę w świecie muzułmańskim. W Kairze mieści się znana uczelnia muzułmańska – Uniwersytet Al-Azhar, i ma siedzibę Liga Państw Arabskich. Stosunki muzułmanów z wyznawcami innych religii, zwłaszcza chrześcijanami, nie zawsze układały się dobrze. Najbardziej fanatyczni są Bracia Muzułmanie, chcący uczynić z Egiptu państwo islamskie z obowiązującym prawem koranicznym – szariatem, opowiadający się za maksymalnym ograniczeniem praw wyznawców innych religii11. W przededniu wizyty papieskiej kraj przeżywał duże trudności gospodarcze i napięcia wewnętrzne, jednak bardzo dobre stosunki ze Stanami Zjednoczonymi dawały Egiptowi status regionalnego mocarstwa. 2.1.2. Zarys historii ewangelizacji Chrześcijaństwo dotarło do Egiptu przede wszystkim dzięki św. Markowi Ewangeliście, który założył gminę chrześcijańską i stolicę biskupią w Aleksandrii. Zginął tam śmiercią męczeńską w 68 r. Był to początek ciężkich prześladowań, których doświadczali chrześcijanie w pierwszych wiekach. Mimo to na pustyni egipskiej narodził się monastycyzm. Za jego twórcę uchodzi św. Antoni Pustelnik (ok. 250–356). Do połowy V w. Aleksandria zajmowała w hierarchii stolic biskupich drugie miejsce (po Rzymie). Do tej bogatej, chrześcijańskiej przeszłości nawiązał Jan Paweł II podczas pielgrzymki do Egiptu. „W czasach chrześcijańskich miasto Aleksandria – gdzie Kościół został założony przez ewangelistę Marka, ucznia Piotra i Pawła – było ojczyzną słynnych pisarzy kościelnych, takich jak Klemens i Orygenes, oraz wielkich Ojców Kościoła, jak Atanazy i Cyryl. Sława św. Katarzyny z Aleksandrii jest żywa w chrześcijańskiej pobożności, a wiele kościołów we wszystkich częściach świata czci ją jako swoją patronkę. Za sprawą świętych Antoniego i Pachomiusza Egipt stał się miejscem narodzin monastycyzmu, który w istotnej mierze przyczynił się do zachowania duchowej i kulturowej tradycji Kościoła”12. Kontrowersje kulturowe i gospodarcze (dominacja Bizancjum) sprawiły, że na Soborze Chalcedońskim (451) Koptowie (Egipcjanie) nie przyjęli podjętych uchwał, przez co ściągnęli na siebie prześladowanie Bizancjum. W 640 r. 11 T.A. Tupalski, Fundamentalizm islamski w Egipcie w XIX i XX wieku, Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek 2009. 12 Jan Paweł II, Pokój z wami! Przemówienie powitalne na lotnisku. 24 lutego – Kair, OsRomPol (2000) nr 4, s. 13. 27 Rozdział I. Afryka Północna Arabowie rozpoczęli podbój Egiptu i narzucanie islamu miejscowej ludności. Z wolna nazwa „Kopt” (Egipcjanin) zaczęła być przypisywana chrześcijanom, którzy znowu znaleźli się po stronie prześladowanych i dyskryminowanych (nakładanie dodatkowych podatków, uniemożliwianie awansów)13. Z czasem użycie języka egipskiego zostało ograniczone do liturgii, a Koptowie stali się mniejszością we własnym kraju i na co dzień posługiwali się arabskim. Od XVII w. w Egipcie zaczęło też rozwijać się chrześcijaństwo koptyjskokatolickie (pozostające w łączności z Rzymem). Bogata historia religijna, społeczna i polityczna sprawiła, iż Egipt stał się swoistym tyglem różnych denominacji chrześcijańskich zanurzonych w większości muzułmańskiej. Głównym wyznaniem chrześcijańskim jest Kościół koptyjski, który należy do tzw. przedchalcedońskiego odłamu chrześcijaństwa (nieprecyzyjnie zwanego monofizyckim). W roku papieskiej pielgrzymki Kościół ten liczył ok. 9–12 mln wiernych w samym Egipcie i ok. 2–4 mln w diasporze. Na jego czele stał Papież Afryki i Patriarcha Świętej Stolicy św. Marka Aleksandrii Szenuda III (Nasir Gajid Rafail). Siedzibę w Aleksandrii miał też patriarchat prawosławny, związany z Konstantynopolem. Urząd patriarchy pełnił Piotr VII (Petros Papapetrou), którego jurysdykcja rozciągała się na całą Afrykę i Maltę. W Egipcie żyli również katolicy (ok. 300 tys. wiernych), w tym ok. 250 tys. Koptów oraz mniejsze grupy łacinników, maronitów, grekokatolików, Ormian, Chaldejczyków, Syryjczyków14. 2.2. Pielgrzymka papieska Wizyta Jana Pawła II w Egipcie trwała trzy dni. Papież wylądował w Kairze 24 lutego. Powitali go: prezydent Egiptu Hosni Mubarak, wielki szejk Uniwersytetu Al-Azhar Mohammed Sayed Tantawi, patriarchowie i biskupi katoliccy Egiptu różnych obrządków oraz przedstawiciel koptyjskiego patriarchy Aleksandrii Szenudy III. W odpowiedzi na powitanie prezydenta Jan Paweł II powiedział: „Od wielu lat pragnąłem uczcić 2000-lecie narodzin Jezusa Chrystusa, składając wizytę i modląc się w miejscach szczególnie związanych z Bożą obecnością w historii. Szlak mojej jubileuszowej pielgrzymki sprowadza mnie 13 Por. W. Myszor, Chrześcijaństwo koptyjskie przed inwazją islamu, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 1999; E. Wipszycka, Chrześcijaństwo starożytnego Egiptu, Kraków: Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów 2018. 14 Por. Kronika podróży, OsRomPol (2000) nr 4, s. 11; K. Gołębiowski, Egipt – współkolebka chrześcijaństwa, „Misyjne Drogi” (2000) nr 3, s. 4–7. 28 2. Pielgrzymka do źródeł wiary. Jan Paweł II w Egipcie (24–25 lutego 2000 r.) dziś do Egiptu”15. Na zakończenie przemówienia zwrócił się do wszystkich z arabskim pozdrowieniem Salam aleikum (Niech pokój będzie z wami). Jeszcze tego samego dnia w godzinach wieczornych Jan Paweł II złożył kurtuazyjną wizytę Szanudzie III – zwierzchnikowi Kościoła koptyjskiego, papieżowi Aleksandrii i patriarsze Stolicy św. Marka. Z rezydencji patriarchy papież udał się do Mohammeda Sayeda Tantawiego, wielkiego szejka Uniwersytetu Al-Azhar i duchowego przywódcy sunnitów egipskich. 2.2.1. Żywe chrześcijaństwo egipskie Sytuacja chrześcijaństwa w Egipcie – jak wskazano wyżej – była dość złożona, gdyż była to religia wyznawana przez mniejszość, i to mniejszość rozdrobnioną. W papieskiej Mszy św. uczestniczyli katolicy ze wspólnoty łacińskiej, greckomelchickiej, maronickiej, syryjskiej, chaldejskiej oraz ormiańskiej. Obecni byli także Koptowie i nieliczni muzułmanie. Wśród koncelebrantów było piętnastu patriarchów i biskupów z siedmiu różnych obrządków katolickich na Bliskim Wschodzie. Ubrani w bogate bizantyjskie mitry i ornaty, stanowili niezwykłe otoczenie papieża. Była to pierwsza w Egipcie liturgia eucharystyczna sprawowana w miejscu publicznym, poza murami kościoła. Odprawiano ją według obrządku rzymskiego, w języku francuskim, śpiewy liturgiczne wykonano w językach koptyjskim, ormiańskim, arabskim. W wygłoszonej po francusku homilii Ojciec Święty nawiązał do Ewangelii o ucieczce Świętej Rodziny do Egiptu, koncentrując się na zdaniu: „Z Egiptu wezwałem Syna mego” (Mt 2,15). Powiedział: „Opatrzność prowadziła Jezusa drogami, które niegdyś przemierzali Izraelici, wędrując do Ziemi Obiecanej pod znakiem paschalnego Baranka, sprawując Paschę. Również Jezus, Baranek Boży, został wezwany przez Ojca z Egiptu, aby w Jerozolimie sprawować nową i nieodwołalną Paschę, która daje światu zbawienie”16. Przypomniał, że „od początków istnienia Kościoła w Egipcie rozwijało się w nim bujnie życie duchowe i intelektualne. Możemy tu przypomnieć postaci słynnych twórców monastycyzmu chrześcijańskiego, takich jak Antoni, Pachomiusz czy Makary i wielu innych patriarchów, wyznawców, myślicieli i doktorów, którzy są chwałą Kościoła powszechnego. Także dzisiaj klasztory są żywotnymi ośrodkami modlitwy, studium i medytacji, dochowując wierności starożytnej tradycji 15 Jan Paweł II, Pokój z wami!, dz. cyt., s. 13. 16 Tenże, Przyjmijmy Boże prawo jako cenny skarb. Msza św. w Pałacu Sportu. 25 lutego – Kair, OsRomPol (2000) nr 4, s. 13–14. 29 Rozdział I. Afryka Północna cenobickiej i anachoreckiej Kościoła koptyjskiego, przypominając, że właśnie wierne i długotrwałe przebywanie z Chrystusem jest źródłem przemiany osób i całych społeczeństw”17. Na zakończenie Mszy św. Jan Paweł II wezwał do pojednania między chrześcijanami i muzułmanami w Nigerii, w której doszło do walk. Zaapelował również o pomoc dla ludności Mozambiku, gdzie cyklon zniszczył znaczne obszary kraju18. 2.2.2. W trosce o jedność Tego samego dnia po południu odbyło się spotkanie ekumeniczne w katolickiej katedrze koptyjskiej, na które przybyli zwierzchnicy i przedstawiciele Kościołów i wyznań chrześcijańskich obecnych w Egipcie. Wśród nich był także koptyjski patriarcha Aleksandrii Szenuda III i przedstawiciel patriarchy prawosławnego Piotra VII. Jan Paweł II w swoim przemówieniu wspomniał św. Marka, na którego posłudze apostolskiej i autorytecie oparł się Kościół aleksandryjski, oraz przywołał wielkie postaci pierwszych wieków chrześcijaństwa: św. Atanazego i Cyryla, którzy „złożyli świadectwo wierze w Trójjedynego Boga i w Jezusa Chrystusa, Boga prawdziwego i prawdziwego człowieka, jak to określiły pierwsze Sobory Powszechne”19. Mówiąc o różnicach teologicznych i nieporozumieniach, do jakich doszło w ciągu wieków między bliskimi sobie do tego czasu Kościołami, Jan Paweł II podkreślił z zadowoleniem, że już wiele zdołano sobie wyjaśnić, ale wciąż podstawowym problemem pozostaje rozumienie posługi biskupa Rzymu i jego prymatu w Kościele. „Od samego początku ta wspólna apostolska tradycja i dziedzictwo są przekazywane i ukazywane w różnych formach, przystosowanych do szczególnych kultur różnych narodów. Jednakże już w V w. czynniki teologiczne i pozateologiczne, połączone z brakiem braterskiej miłości i zrozumienia, doprowadziły do bolesnych podziałów w Jedynym Kościele Chrystusowym. Pojawiła się wśród chrześcijan nieufność i wrogość, wbrew gorącemu pragnieniu naszego Pana Jezusa Chrystusa, który modlił się, «aby wszyscy stanowili jedno» (J 17,21). W XX w. Duch Święty doprowadził do wzajemnego zbliżenia Kościołów i Wspólnot chrześcijańskich przez proces pojednania”20. 17 Tamże, s. 15. 18 Tamże. 19 Jan Paweł II, Razem musimy dawać świadectwo o Ewangelii. Spotkanie ekumeniczne w katedrze Matki Bożej Patronki Egiptu. 25 lutego – Kair, OsRomPol (2000) nr 4, s. 16. 20 Tamże. 30 3. Wierzymy w Boga, wielbimy Boga, szukamy Boga. Jan Paweł II w Maroku… 2.2.3. Dziesięć przykazań drogą do miłości i wolności człowieka Papież podkreślił znaczenie wspólnego świadectwa chrześcijan przed światem i zaapelował o unikanie wszystkiego, co mogłoby spowodować nowe nieporozumienia i nieufność. 25 lutego rano Jan Paweł II przybył do klasztoru św. Katarzyny na Synaju. Ojciec Święty kilkakrotnie podkreślał, że jest to najważniejszy etap tej podróży. Tam przywitał go Damianos, metropolita autonomicznego Kościoła prawosławnego na Synaju i zarazem przełożony klasztoru, wraz z 23 mnichami. Ojciec Święty zatrzymał się przez dłuższy czas na modlitwie przy krzewie gorejącym, gdzie później uklęknął, a następnie pochylił się do samej ziemi, by ucałować go u korzeni. W liturgii słowa papież podkreślił ważność i aktualność Dekalogu. „Dziesięcioro Przykazań to nie wymysł tyrańskiego Władcy, narzucony nam arbitralnie. Przykazania zostały wyryte w kamieniu, ale przede wszystkim zostały zapisane w ludzkim sercu jako uniwersalne prawo moralne, zachowujące moc w każdym czasie i miejscu. Dzisiaj tak jak zawsze Dziesięć Słów Prawa to jedyny autentyczny fundament życia jednostek, społeczeństw i narodów. Dzisiaj tak jak zawsze jest to jedyna przyszłość ludzkiej rodziny. Przykazania chronią człowieka przed niszczącą siłą egoizmu, nienawiści i fałszu. Demaskują wszystkie fałszywe bóstwa, które go zniewalają: miłość własną, która odrzuca Boga, żądzę władzy i przyjemności, która niszczy porządek sprawiedliwości, poniża ludzką godność nas samych i naszego bliźniego”21. Z Synaju Jan Paweł II powrócił do Kairu, skąd odleciał do Rzymu. 3. Wierzymy w Boga, wielbimy Boga, szukamy Boga. Jan Paweł II w Maroku (19 sierpnia 1985 r.) Jan Paweł II przybył do Maroka 19 sierpnia 1985 r. na koniec swojej trzeciej podróży apostolskiej do Afryki (8–19 sierpnia 1985 r.), obejmującej ponadto Togo, Wybrzeże Kości Słoniowej, Kamerun, Republikę Środkowoafrykańską, Zair i Kenię. Krótki, bo tylko sześciogodzinny, pobyt Jana Pawła II w Maroku oceniony został zgodnie jako jedno z ważniejszych wydarzeń tego pontyfikatu. 21 Jan Paweł II, Dziesięcioro Przykazań prawem miłości i wolności człowieka. Liturgia Słowa w klasztorze św. Katarzyny. 26 lutego – Góra Synaj, OsRomPol (2000) nr 4, s. 17–19. 31 Rozdział I. Afryka Północna 3.1. Kraj i Kościół Królestwo Maroka jest państwem położonym w północno-zachodniej Afryce, nad Oceanem Atlantyckim i Morzem Śródziemnym. W przeddzień wizyty papieskiej ludność Maroka liczyła ponad 22 mln. Byli to głównie Arabowie (60%) i Berberowie (30%), ponadto Europejczycy (przede wszystkim Francuzi i Hiszpanie) oraz Żydzi. 99% ludności wyznawało islam22. 3.1.1. Zarys historii kraju Berberyjskie plemiona Maurów, od wieków zamieszkujące północną część dzisiejszego Maroka, utworzyły w IV w. przed Chr. starożytne królestwo Mauretanii. O wiele wcześniej północną część kraju kolonizowali Fenicjanie, którzy po klęsce Kartaginy dostali się pod panowanie rzymskie. W 43 r. Rzymianie podbili kraj Maurów i utworzyli nową prowincję w swoim imperium – Mauretania Tingitana. W 429 r. kraj trafił pod władanie przybyłych z Hiszpanii Wandalów, zachował jednak w ramach ich królestwa pewną niezależność. W VI w. okolice Tangeru opanowali Bizantyjczycy. Na przełomie VII i VIII w. kraj został podbity przez Arabów i poddany procesowi islamizacji. Ale już VIII w. Maroko odłączyło się od kalifatu, a władzę objęła lokalna dynastia. W XI–XIII w. Maroko stało się lokalną potęgą ze stolicą w Marrakeszu, podbiwszy m.in. hiszpańską Andaluzję. W XV w. fragmenty wybrzeży opanowały Hiszpania i Portugalia. W XVI w. władzę w Maroku przejęła dynastia Alawitów, która sprawuje rządy w kraju do dzisiaj. Dzięki nim kraj ocalił niezależność od Imperium Osmańskiego. Jednak w XIX w., po przegranej wojnie z Francją, Maroko utraciło Algierię, a po wojnie z Hiszpanią – Melilę i Ceutę. Na początku XX w. Francja i Hiszpania podzieliły Maroko na dwie strefy wpływów. Państwo odzyskało niepodległość w 1956 r. W 1961 r. królem został Hassan II23. 22 O relacjach wewnętrznych ludności arabskiej i berberyjskiej m.in.: R. Vorbrich, Górale Atlasu marokańskiego: peryferyjność i przejawy marginalności, Wrocław: PTL 1996, s. 69–261. 23 Szerzej o historii kraju: A. Dziubiński, Historia Maroka, Wrocław–Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1983; J. Żebrowski, Maroko: współczesność a historia, Warszawa: „Dialog” 2001; J. Keeble, Maroko, tłum. Z. Bochenek, Warszawa: „Wiedza i Życie” 2000. 32 3. Wierzymy w Boga, wielbimy Boga, szukamy Boga. Jan Paweł II w Maroku… 3.1.2. Zarys historii ewangelizacji Chrześcijaństwo pojawiło się na terenach rzymskiej prowincji Mauretanii Tingitana w II w. Po najeździe Wandalów (arianie) rozpoczęły się prześladowania katolików. Po inwazji arabskiej wprowadzono islam jako religię państwową, a proces całkowitej islamizacji został zakończony w XII w. W XIII w. – pomimo męczeńskiej śmierci pięciu franciszkanów – w Marrakeszu erygowano diecezję i powierzono ją właśnie franciszkanom. Jednak na początku XIX w. w kraju przebywał tylko jeden misjonarz. Chrześcijaństwo powróciło na te tereny wraz z naporem Europejczyków. W 1851 r. erygowano diecezję w Cádiz (Ceuta), a następnie Prefekturę Apostolską Maroka z siedzibą w Tangerze (1859). W roku odzyskania niepodległości we francuskiej strefie wpływów znajdowało się ok. 325 tys. katolików, w strefie hiszpańskiej – ok. 100 tys. W 1963 r. zakazano wszelkiej pracy misyjnej. Kapłani skoncentrowali się na działalności duszpasterskiej wśród obcokrajowców. W 1972 r. nowa konstytucja ustanowiła islam religią państwową, w szkołach obowiązkowa jest modlitwa, a wszystkich obowiązuje ramadan24. 3.2. Pielgrzymka papieska Papież przybył na zaproszenie króla Hassana II, władcy Maroka, który jest 39. potomkiem proroka Muhammada poprzez jego córkę Fatimę. Król wystosował zaprosznie do papieża jako do „wychowawcy ludzkości”. Powitanie na lotnisku w Casablance miało bardzo uroczysty charakter. Hassanowi II towarzyszyli: dwaj synowie, dostojnicy państwowi i korpus dyplomatyczny. 3.2.1. Poszukiwanie dróg dialogu Z lotniska Ojciec Święty udał się do Instytutu Katolickiego im. Karola de Foucauld, gdzie celebrował Mszę św. dla niewielkiej grupy katolików żyjących w tym kraju. W homilii Jan Paweł II nawiązał do sytuacji chrześcijan marokańskich, żyjących w społeczeństwie zdominowanym przez muzułmanów. „Stanowicie niewielką wspólnotę uczniów Jezusa w kraju, gdzie większość mieszkańców, waszych gospodarzy i sąsiadów, wyznaje islam. Jak uczył nas Sobór Watykański II i co wielekroć powtarzałem za moim poprzednikiem 24 Por. m.in. T. Dusza, Kościoły lokalne Afryki, cz. 1, Rzym: Misjonarze św. Rodziny 1980, s. 102–107. 33 Rozdział I. Afryka Północna Pawłem VI, w tym, czym żyją muzułmanie, jest wiele momentów dobra i świętości. Jesteście pełnymi szacunku świadkami przykładu, jaki dają oni poprzez swoją modlitwę i wielbienie Boga. Widzicie, w jaki sposób starają się wcielać w życiu wskazania Boga poprzez posłuszeństwo Jego prawu. Zauważacie prostotę życia i hojność wobec ubogich, praktykowane przez pobożnych muzułmanów. To właśnie stanowi żywe świadectwo ich wiary”25. Ojciec Święty podkreślił, iż jedną z form służby, będącej powołaniem chrześcijan w Maroku, jest budowanie mostów pomiędzy odmiennymi tradycjami religijnymi. Droga do tego prowadzi poprzez docenianie wartości tkwiących w islamie, do czego można dojść z kolei poprzez braterskie stosunki w miejscu pracy i w szeroko pojętym życiu społecznym. Po Mszy św. papież spotkał się w cztery oczy z Hassanem II w Pałacu Królewskim. Rozmowa przeciągnęła się o godzinę w stosunku do programu26. 3.2.2. Wezwanie do wspólnego świadectwa i pracy Następnie Jan Paweł II przejechał na stadion Muhammada V, witany na trasie przez około półtora miliona mieszkańców Casablanki. Na stadionie zgromadziło się kilkadziesiąt tysięcy młodych Marokańczyków. Ze spotkania z Janem Pawłem II przeprowadzono transmisje radiowe, ukazały się również specjalne wydania gazet. Na stadionie najpierw krótkie przemówienie wygłosił król Hassan II, a następnie Jan Paweł II. Po raz pierwszy w dziejach papież przemawiał do tak wielkiego zgromadzenia muzułmanów. „Dziękuję Bogu i wysławiam Go za to, że mi pozwolił znaleźć się tu dzisiaj wśród was” – przemówił Jan Paweł II do młodych i bardzo szybko przeszedł do tego, co łączy chrześcijan i muzułmanów: „My, chrześcijanie i muzułmanie, mamy wiele rzeczy wspólnych jako wierzący i jako ludzie. Żyjemy w tym samym świecie, naznaczonym wieloma znakami nadziei, ale również wieloma znakami budzącymi obawy. Abraham jest dla nas tym samym wzorem wiary w Boga, poddania się Jego woli i ufności w Jego dobroć. Wierzymy w tego samego Boga, Boga Jedynego, Boga Żyjącego, Boga, który stwarza świat i swoje stworzenia doprowadza do doskonałości. A więc moja myśl zwraca się do Boga i ku Niemu wznosi się moje serce; i o Nim samym 25 Jan Paweł II, Bądźcie tutaj żywym ciałem Jezusa. Casablanca. Homilia podczas Mszy św., poniedziałek, 19 sierpnia 1985, w: tenże, Nauczanie papieskie, VIII, 2: 1985 (lipiec–grudzień), dz. cyt., s. 250. 26 Por. G. Polak, „Dialog pomiędzy chrześcijanami a muzułmanami jest dzisiaj bardziej niż kiedykolwiek potrzebny”. Ojciec Święty w Maroku, 19 sierpnia 1985 r., „Misyjne Drogi” (1986) nr 4, s. 25. 34 3. Wierzymy w Boga, wielbimy Boga, szukamy Boga. Jan Paweł II w Maroku… pragnę do was przede wszystkim mówić; o Nim, gdyż w Niego wierzymy – wy muzułmanie i my katolicy, ale chcę również mówić do was o wartościach ludzkich, które w Bogu mają swą podstawę, o tych wartościach, które dotyczą rozkwitu naszych osobowości, jak również naszych rodzin i naszych społeczeństw, jak wreszcie rozkwitu wspólnoty międzynarodowej”27. Papież przedstawił krótko swoją funkcję i powiedział: „Toteż dzisiaj przychodzę do was jako wierzący. I chciałbym całkiem po prostu dać tutaj świadectwo temu, w co wierzę i czego sobie życzę dla szczęścia moich braci, ludzi, i tego, co na podstawie doświadczenia uważam za pożyteczne dla wszystkich”28. Za pierwszy „pożyteczny dla wszystkich” element uznał wiarę w Boga. To właśnie Jego przedstawił jako gwaranta jedności i pokoju poszczególnych ludów i całej wspólnoty ludzkiej. „Wiemy, że mają ten sam początek i ten sam cel ostateczny: Boga, który ich stworzył i czeka na nich, gdyż kiedyś ich zgromadzi”29. Papież wezwał młodych muzułmanów do wspólnego świadczenia o Bogu. „Dialog pomiędzy chrześcijanami a muzułmanami jest dzisiaj więcej niż kiedykolwiek potrzebny. Wywodzi się on z naszej wierności wobec Boga i zakłada, że będziemy umieli rozpoznawać Boga przez wiarę i świadczyć o Nim słowem i uczynkami w świecie coraz bardziej zsekularyzowanym, a nieraz i ateistycznym. Młodzi będą mogli zbudować lepszą przyszłość, o ile postawią przede wszystkim na swoją wiarę w Boga i o ile rozumnie i ufnie zobowiążą się do budowania tego nowego świata według planu Bożego”30. Papież podkreślił potrzebę modlitwy, zjednoczenia z Bogiem, a także „szacunku dla innych tradycji religijnych, gdyż każdy człowiek spodziewa się, że zostanie uszanowany za to, czym rzeczywiście jest, oraz za to, w co wierzy w swoim sumieniu. Pragniemy, by wszyscy doszli do pełni Prawdy Bożej, ale każdy może to zrobić tylko przez dobrowolne przylgnięcie własnego sumienia, wolny od zewnętrznych przymusów, niegodnych dobrowolnego hołdu rozumu i serca, który jest charakterystyczny dla godności ludzkiej. Taki jest prawdziwy sens wolności religijnej, szanującej jednocześnie Boga i człowieka”31. 27 Jan Paweł II, Wierzymy w Boga, wielbimy Boga, szukamy Boga. Casablanca. Spotkanie z młodzieżą muzułmańską, poniedziałek, 19 sierpnia 1985, w: tenże, Nauczanie papieskie, VIII, 2: 1985 (lipiec–grudzień), dz. cyt., s. 253. 28 Tamże. 29 Tamże, s. 254. 30 Tamże. 31 Tamże, s. 254–255. 35 Rozdział I. Afryka Północna Papież wezwał też młodych muzułmanów do wspólnego świadczenia o godności człowieka, gdyż każda istota ludzka jest w pewnym sensie obrazem Boga i Jego przedstawicielem. „Toteż posłuszeństwo Bogu i miłość do człowieka mają nas doprowadzić do uszanowania praw człowieka, tych praw, które są wyrazem woli Boga i wymaganiem natury ludzkiej, takiej jaką Bóg stworzył. Szacunek i dialog żądają więc wzajemności we wszystkich dziedzinach, szczególnie w tym, co dotyczy podstawowych swobód, a zwłaszcza wolności religijnej. One sprzyjają pokojowi i zgodzie pomiędzy narodami. One pomagają we wspólnym rozwiązywaniu problemów dzisiejszych mężczyzn i kobiet, a szczególnie młodych”32. Z ust papieża padły też słowa o potrzebie odpowiedzialności i wspólnego działania na rzecz bardziej ludzkiego świata. „W tym świecie istnieją granice i podziały wśród ludzi, a również niezrozumienie pomiędzy pokoleniami; istnieje także rasizm, wojny i niesprawiedliwość, głód, marnotrawstwo i bezrobocie. To są dramatyczne nieszczęścia, które dotykają nas wszystkich, a zwłaszcza młodzież całego świata. Niektórym zagraża zniechęcenie, innym rezygnacja, innym grozi, że zechcą zmieniać wszystko używając przemocy czy skrajnych rozwiązań. Mądrość uczy nas, że samodyscyplina i miłość są wówczas jedyną dźwignią upragnionej odnowy. Bóg nie chce, żeby ludzie pozostawali bierni. Powierzył im ziemię, by ją opanowywali i wspólnie czynili ją płodną”33. Ludzie dokonują tego przez pracę. Papież wskazał na bolączki tego świata. „Nie ma prawdziwej solidarności pomiędzy Północą a Południem, współpraca pomiędzy narodami Południa także nie jest dostatecznie rozwinięta. Istnieją w naszym świecie kultury i rasy, które nie są szanowane. Skąd się bierze to wszystko? Stąd, że ludzie nie uznają tego, co ich różni, nie znają się wystarczająco. Odrzucają tych, którzy mają inną cywilizację. Odmawiają współpracy. Nie potrafią uwolnić się od egoizmu i pychy”34. Papież przypomniał także o potrzebie godnych warunków życia dla wszystkich. Nie można być obojętnym, kiedy inni ludzie – i to liczni – umierają z głodu czy braku pomocy sanitarnej, kiedy cierpią okrutnie wskutek suszy, kiedy niezrozumiałe dla nich prawa ekonomiczne doprowadzają ich do bezrobocia czy do emigracji, kiedy doznają niepewnego losu wygnańców spędzonych do obozów wskutek konfliktów ludzkich. 32 Tamże, s. 255. 33 Tamże. 34 Tamże, s. 256. 36 4. Zgoda, współpraca, wolność religijna. Jan Paweł II w Sudanie (10 lutego 1993 r.) Ojciec Święty dowartościował także refleksję intelektualną, powołując się przy tym na wielowiekową tradycję badań naukowych wśród Arabów z Maszreku i Maghrebu. „Szukanie prawdy zaprowadzi was jeszcze dalej, ponad wartości intelektualne, aż do duchowego wymiaru życia wewnętrznego” – mówił35. Jan Paweł II przypomniał także, iż człowiek jest istotą duchową i potrzebuje wzrastania w życiu duchowym. „Sądzę, że my – chrześcijanie i muzułmanie – powinniśmy z radością uznać te wartości religijne, które są nam wspólne, i dziękować za nie Bogu” – podkreślał i chwilę później dodawał: „Uczciwość wymaga, byśmy uznali i uszanowali to, co nas różni. Najbardziej istotną różnicą jest oczywiście sposób, w jaki patrzymy na osobę i dzieło Jezusa z Nazaretu”36. Swoje wystąpienie papież zakończył głęboką modlitwą w duchu obydwu tradycji religijnych. Po ceremonii pożegnania papież opuścił Maroko i udał się w drogę powrotną do Rzymu. 4. Zgoda, współpraca, wolność religijna. Jan Paweł II w Sudanie (10 lutego 1993 r.) Jan Paweł II udał się z wizytą do Sudanu tylko raz, na niespełna jeden dzień, 10 lutego 1993 r. Ta pielgrzymka odbyła się w ramach 10. podróży apostolskiej Jana Pawła II do Afryki (57. poza granice Włoch) i objęła swym zasięgiem także Benin i Ugandę. 4.1. Kraj i Kościół Republika Sudanu to kraj położony w północno-wschodniej części Afryki. Przed 2011 r. (proklamacja niepodległości przez Sudan Południowy) było to największe państwo Afryki. Liczba ludności Sudanu wynosiła 25 mln osób. Najliczniejszą grupę stanowili osiedleni na północy kraju Arabowie i zarabizowane plemiona negryckie. Na południu mieszkali Niloci (głównie Dinka i Nuer), Nilo-Chamici (m.in. Bari, Mundari, Kakwa) i tzw. ludy Sudanu Wschodniego (m.in. Azande, Madi)37. Sudan był jednym z najuboższych państw świata. Utrzymywał się głównie z rolnictwa. 35 Tamże, s. 257. 36 Tamże. 37 Por. J. Różański, Niloci z Sudanu Południowego, w: J. Różański, M. Ząbek (red.), Sudan – archeologia i historia, Warszawa: Zakład Badań Etnicznych i Międzykulturowych Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego 2015, s. 171–202. 37 Rozdział I. Afryka Północna 4.1.1. Zarys historii kraju Pierwsi ludzie osiedlili się na ziemiach współczesnego Sudanu w V–IV tysiącleciu przed Chr. W starożytności na jego terenie funkcjonował kraj Kusz, który na pewien czas podporządkował sobie Egipt. W VI w. na terenie Nubii znajdowały się trzy chrześcijańskie królestwa: Nobadia (Nobatia), Makuria i Alodia (Alwa). Na początku XVI w. dostały się one ostatecznie pod panowanie muzułmańskie. Od pojawienia się islamu na tym terenie kultura arabska i miejscowe kultury zislamizowane ścierały się też z kulturami, których podstawą były tradycyjne religie Czarnej Afryki. Tereny Sudanu Południowego traktowane były jako rezerwuar niewolników – najpierw przez zarabizowany sułtanat Fundż, a następnie przez sułtanat Dar Fur, oba znajdujące się w północnej jego części. W latach 1820–1821 tereny te podbiły dwie armie egipskie. W latach 60. XIX w. rozpoczęła się kolonialna dominacja Wielkiej Brytanii, przerwana powstaniem Mahdiego i założeniem nowego państwa (1881–1899)38. Po klęsce mahdystów Sudan formalnie stał się kondominium egipsko-brytyjskim, faktyczna władza należała jednak do Brytyjczyków39. W 1956 r. proklamowana została niepodległa Republika Sudanu. Od chwili uzyskania niepodległości głównym problemem Sudanu pozostawały antagonizmy między północą a południem kraju. Doprowadziły one do dwóch długich wojen domowych (1955–1972 oraz 1983–2005). Konflikt ten był jedną z najdłuższych i najbardziej śmiercionośnych wojen XX w. W 1989 r. w wyniku zamachu stanu władzę przejęła Rewolucyjna Rada Ocalenia Narodowego, na czele której stanął Omar Hasan Ahmad al-Baszir40. 4.1.2. Zarys historii ewangelizacji Chrześcijańskie państwa nubijskie pozostawiły po sobie tylko ślady archeologiczne. Drugi etap ewangelizacji rozpoczął się w XIX w. W 1842 r. do Chartumu przybył ks. Luigi Montuori CM, misjonarz wypędzony z Etiopii. 38 Por. D. Gazda, Powstanie Mahdiego 1881–1899, Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona 2004. 39 Por. A. Bartnicki, Egipt i Sudan w polityce Wielkiej Brytanii 1882–1936, dz. cyt. 40 Por. R. Łoś, Konflikty w Sudanie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 2013. Szerzej o historii kraju: T. Dzierżykray-Rogalski, Sudan: kraj i ludzie, Warszawa: ZKP PAN 1991; B. Czyż, Afryka Północno-Wschodnia, Warszawa: Wydawnictwa UW 1972; M. Ząbek (red.), Sudan: problemy tożsamościowe z perspektywy badaczy rodzimych, Warszawa: Zakład Badań Etnicznych i Międzykulturowych Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego 2014. 38 4. Zgoda, współpraca, wolność religijna. Jan Paweł II w Sudanie (10 lutego 1993 r.) Za jego namową Kongregacja Rozkrzewiania Wiary 26 grudnia 1845 r. erygowała Wikariat Apostolski Afryki Środkowej z siedzibą w Chartumie. Jego prowikariuszem został o. Maksymilian Ryłło, polski jezuita zmarły w Chartumie41. Misje zapoczątkowane przez niego trwały do powstania Mahdiego i okupione były śmiercią wielu misjonarzy, dziesiątkowanych przez choroby. Po powstaniu Mahdiego misje katolickie rozwijali głównie kombonianie. Rozrostowi misji i liczby wiernych towarzyszyło tworzenie nowych struktur kościelnych42. W 1955 r. w Sudanie pracowało ok. 250 misjonarzy i było ok. 160 tys. katolików. 20 listopada tego roku został wyświęcony na biskupa ks. Ireneus Wien Dud, pierwszy rodzimy biskup sudański czasów nowożytnych. Został on pierwszym wikariuszem apostolskim w Rumbek, gdzie pracowali już wyłącznie kapłani południowosudańscy. Po uzyskaniu niepodległości przez Sudan Kościół wycierpiał wiele podczas wojen domowych. W latach 1965–1972 rząd wypędził misjonarzy z kraju. Tak zwaną I wojnę sudańską zakończyło porozumienie pokojowe z Addis Abeby podpisane 27 marca 1972 r. W 1973 r. ogłoszono nową Konstytucję Sudanu, która w punkcie 16. podkreślała, że religią tego kraju jest islam, ale jednocześnie uznawała wartość chrześcijaństwa. Państwo miało zapewnić obywatelom wolność religijną bez żadnej dyskryminacji. W 1974 r. w Kościele rzymskokatolickim w Sudanie utworzono zwykłą hierarchię kościelną. Chartum i Dżuba stały się metropoliami kościelnymi43. W przeddzień wizyty papieskiej w kraju żyło ok. 2 mln sudańskich katolików, którzy stanowili 8% ludności kraju. Wśród nich pracowało 9 biskupów (8 rodzimych), 199 księży, 55 braci zakonnych, 278 sióstr oraz 2547 katechistów. Kościół prowadził 186 przedszkoli, 141 szkół podstawowych, 24 szkoły średnie, 1 szpital, 23 przychodnie, 2 leprozoria, 4 ośrodki dla osób starszych oraz 11 sierocińców44. 41 Por. J. Różański, Maksymilian Ryłło SJ u początków drugiej ewangelizacji Sudanu, w: W. Cisło, J. Różański, M. Ząbek (red.), Bilad as-Sudan. Między przeszłością a teraźniejszością, Pelplin: Bernardinum 2020, s. 161–181. 42 Por. m.in.: J. Różański, Pierwsze próby ewangelizacji Sudanu Południowego w XIX w., w: M. Szupejko, R. Wiśniewski (red.), Horyzonty kultury: pomiędzy ciągłością a zmianą, Warszawa: Wydawnictwo UKSW 2012, s. 126–142; J. Różański, Mahdi i mahdija a misjonarze i misje katolickie w relacji kombonianina Josefa Ohrwaldera, w: W. Cisło, J. Różański, M. Ząbek (red.), Sudan – wojna, polityka, uchodźcy, Pelplin: Bernardinum 2016, s. 95–143. 43 Por. J. Różański, Kościół katolicki w Sudanie w drugiej połowie XX w., w: W. Cisło, J. Różański, M. Ząbek (red.), Sudan – bogactwo kultur i wewnętrzne napięcia, Warszawa: Polskie Towarzystwo Afrykanistyczne, Międzynarodowe Centrum Dialogu Międzykulturowego UKSW 2012, s. 249–265. 44 AP 1993. 39 Rozdział I. Afryka Północna 4.2. Pielgrzymka papieska Pielgrzymka Jana Pawła II do Sudanu trwała zaledwie dziewięć godzin i ograniczyła się do Chartumu, stolicy kraju. Była ona jednak najtrudniejszym etapem dziesiątej podróży apostolskiej Jana Pawła II do Afryki ze względu na trwającą wojnę domową. 4.2.1. Poszanowanie praw wszystkich obywateli Na międzynarodowym lotnisku w Chartumie Ojca Świętego powitali: pronuncjusz apostolski abp Erwin Ender, arcybiskup Chartumu Gabriel Zubeir Wako oraz prezydent Omar Hasan Ahmad al-Baszir. W przemówieniu wstępnym papież przedstawił motywy swej wizyty: „Jako Następca Piotra – powiedział – mam obowiązek zachęcać i umacniać w wierze moich braci i siostry, gdziekolwiek żyją, zwłaszcza tam, gdzie wiara wymaga odwagi i wytrwałości. Gdzie ludzie są słabi, ubodzy i bezbronni, muszę przemawiać w ich imieniu. Muszę być blisko bezdomnych i cierpiących na skutek suszy, głodu, chorób i zniszczeń wojennych. Wizyta ma służyć sprawie pokoju i sprawiedliwości w Afryce, która poszukuje afrykańskich rozwiązań dla afrykańskich problemów, ale jednocześnie zmaga się z problemami będącymi dziedzictwem trudnej historii. Są one szczególnie bolesne w Sudanie, kraju wielorasowym i wieloreligijnym. Wielość religii, a zwłaszcza obecność chrześcijaństwa i islamu nie powinna być jednak czynnikiem destabilizującym ani motywem konfliktów, gdyż jedyna walka, dla której można znaleźć uzasadnienie religijne, jedyna walka godna człowieka to walka przeciw jego własnym nieuporządkowanym namiętnościom, przeciw egoizmowi i próbom zapanowania nad innymi, przeciw nienawiści i przemocy”45. Z lotniska papież pojechał do katedry. Na trasie przejazdu z lotniska do katedry Jana Pawła II witały tysiące ludzi, którzy trzymali w rękach jego portrety, krzyże i obrazy bł. Józefiny Bakhity. W katedrze odbyło się spotkanie papieża z kapłanami, zakonnikami, siostrami zakonnymi, seminarzystami i katechistami. W słowie skierowanym do zebranych Jan Paweł II nawiązał do ich trudnej sytuacji: „Zdaję sobie sprawę, jak dramatyczna jest sytuacja 45 Cyt. za: Sudan. Kronika podróży, OsRomPol (1993) nr 4, s. 35–36. Por. Jan Paweł II, Address of his Holiness John Paul II. International Airport of Khartoum (Sudan). Wednesday, 10 February 1993, https:// www.vatican.va/content/john-paul-ii/en/speeches/1993/february/documents/hf_jp-ii_spe_19930210_ arrivo-sudan.html [dostęp: 22.09.2020]. 40 4. Zgoda, współpraca, wolność religijna. Jan Paweł II w Sudanie (10 lutego 1993 r.) waszej ojczyzny, udręczonej wojną domową, która przyniosła mieszkańcom Sudanu, zwłaszcza południowej części kraju, nieopisaną nędzę, cierpienie i śmierć. Na życiu waszych wspólnot boleśnie odbiło się także zerwanie przyjaznych więzi, jakie powinny istnieć między chrześcijanami a muzułmanami. Ponadto zarówno wy, jak i wasi chrześcijańscy bracia, jesteście ubodzy w dobra tego świata, doświadczacie wręcz skrajnego niedostatku. Podziwiając waszą wierność i dziękując za nią gorąco naszemu niebieskiemu Ojcu, zachęcam was, byście trwali mocno w jednym duchu, jednym sercem walcząc wspólnie o wiarę w Ewangelię (por. Flp 1,27). W mojej Ojczyźnie i ja zaznałem okropności wojny i byłem świadkiem powtórzenia się w naszym stuleciu «doświadczenia katakumb». Jako Następca Piotra, którego pieczy powierzone są wszystkie Kościoły, uczestniczę w cierpieniach i próbach, jakim poddawani są nasi bracia i siostry na całym świecie. Jednakże w waszej części Afryki, w życiu większości chrześcijan, dostrzegam szczególnie wyrazisty obraz tajemnicy Kalwarii”46. Bezpośrednio z katedry Jan Paweł II udał się do centrum kultury Friendship Hall, aby złożyć kurtuazyjną wizytę prezydentowi. W przemówieniu tam wygłoszonym papież podkreślił m.in., że tylko poszanowanie praw wszystkich może być drogą do pokoju i bezpieczeństwa. Papież nawiązał do swego wcześniejszego wystąpienia z Rzymu, zaznaczając, iż uznał „przy tym za konieczne zwrócenie szczególnej uwagi na wojnę, którą nadal toczą ze sobą mieszkańcy północy i południa Sudanu. Wyraziłem głęboką ufność, że Sudańczycy będą mogli «swobodnie wybrać odpowiednią formułę konstytucyjną dla swego państwa, która pozwoli przezwyciężyć sprzeczności i konflikty, gwarantując poszanowanie odrębności poszczególnych wspólnot». Ekscelencjo, tę nadzieję pragnę wyrazić także dzisiaj. Nadzieja ta płynie z przekonania, że pokój jest zawsze możliwy. Człowiek jest istotą racjonalną, obdarzoną rozumem i wolą, potrafi zatem znajdować sprawiedliwe rozwiązania konfliktów, nawet jeśli toczą się one od dawna, a ich przyczyny są bardzo złożone”47. „W kraju wielorasowym i wielokulturowym strategia konfrontacji nie może prowadzić do pokoju i postępu. Tylko formalne gwarancje poszanowania praw człowieka i system prawny równo traktujący wszystkich mogą stworzyć warunki dla pokojowego współistnienia i zgodnego działania w służbie wspólnemu 46 Cyt. za: Sudan. Kronika podróży, dz. cyt., s. 36. Por. Jan Paweł II, Address of his Holiness John Paul II. Cathedral of Khartoum. Wednesday, 10 February 1993, https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/ en/speeches/1993/february/documents/hf_jp-ii_spe_19930210_sacerdoti-khartoum.html [dostęp: 22.09.2020]. 47 Jan Paweł II, Poszanowanie praw wszystkich drogą do pokoju i bezpieczeństwa, dz. cyt., s. 37. 41 Rozdział I. Afryka Północna dobru. Dlatego moja wizja przyszłości waszego kraju znajduje bardziej konkretny wyraz w głębokim pragnieniu, by wszyscy jego obywatele – bez względu na pochodzenie etniczne, dziedzictwo kulturowe, pozycję społeczną czy przekonania religijne – mogli w sposób odpowiedzialny uczestniczyć w życiu narodu, wzbogacając swoją różnorodnością całą wspólnotę narodową” – mówił dalej papież48. „Doświadczenie dowodzi, że jedyną drogą do pokoju i bezpieczeństwa wewnętrznego jest poszanowanie praw tych wszystkich, za których państwo jest odpowiedzialne”49. Po obiedzie Jan Paweł II spotkał się w nuncjaturze apostolskiej z przywódcami wyznań chrześcijańskich i innych religii. Także w słowie skierowanym do nich pojawiło się wezwanie do życia w pokoju. „Uznając, że istnieją bardzo mocne podstawy dla lepszego wzajemnego porozumienia, pragnę współpracować z wami, aby przywrócić krajowi pokój i pomyślność. Mam nadzieję, że nasze spotkanie będzie jednym z wydarzeń, które otworzą nową erę konstruktywnego dialogu i życzliwości” – mówił papież50. 4.2.2. Prawo do wolności religijnej Po godz. 16.00 na Green Square Jan Paweł II odprawił Mszę św. dla ponad 100 tys. wiernych. W homilii wspominał bł. Józefinę Bakhitę oraz potrzebę dialogu z islamem: „Żywię głęboką nadzieję na rozwój dialogu i współpracy między chrześcijanami i muzułmanami w Sudanie. Wszyscy musimy zdać sobie sprawę, że posługiwanie się religią jako uzasadnieniem niesprawiedliwości i przemocy jest straszliwym nadużyciem i musi zostać potępione przez wszystkich prawdziwie wierzących w Boga”51. Wiele miejsca papież poświęcił bolesnej ranie wojny domowej i szeroko omówił m.in. prawo człowieka do wolności religijnej. „Bezmiar cierpienia milionów niewinnych ofiar każe mi wyrazić solidarność ze słabymi i bezbronnymi, którzy wołają do Boga o pomoc, o sprawiedliwość, o poszanowanie danej im przez Boga ludzkiej godności, o podstawowe prawa człowieka, o wolność wyznawania i praktykowania swojej religii bez lęku przed dyskryminacją. […] Prawo do wolności religijnej przysługuje każdej jednostce, 48 Tamże. 49 Tamże, s. 38. 50 Jan Paweł II, Zgoda i współpraca dla wspólnego dobra. Spotkanie z przywódcami różnych wspólnot religijnych, 10 lutego – Chartum, OsRomPol (1993) nr 4, s. 39. 51 Jan Paweł II, Wolność religijna prawem każdego człowieka. Msza św. na Green Square, 10 lutego – Chartum, OsRomPol (1993) nr 4, s. 40. 42 5. W trosce o dialog, świadectwo i współpracę. Jan Paweł II w Tunezji (14 kwietnia 1996 r.) ponieważ jej źródłem jest niezbywalna godność każdego człowieka. Obowiązuje ono niezależnie od układów politycznych i społecznych, a zgodnie z wieloma międzynarodowymi traktatami państwo musi bronić wolności religijnej przed wszelkimi zagrożeniami. Prześladowanie obywateli za przekonania religijne jest głęboką niesprawiedliwością wymierzoną przeciw człowiekowi i przeciw Bogu i zamykającą drogę do pokoju. Dziś Następca Piotra i cały Kościół potwierdzają swe poparcie dla stanowczego żądania waszych biskupów, domagających się poszanowania waszych praw obywatelskich i religijnych”52. Po Mszy św. na lotnisku w Chartumie odbyła się ceremonia pożegnalna, w której uczestniczył również prezydent kraju. W mowie pożegnalnej Jan Paweł II mówił o nowej Afryce, którą powinni budować solidarnie sami Afrykanie, przy współpracy regionalnej i międzynarodowej: „Afryko, jakże wielkie są twoje potrzeby, ale jak wiele możesz także ofiarować! Masz głęboki zmysł wspólnoty i żywą świadomość duchowego wymiaru życia ludzkiego. Nie pozwól, by narzucono ci przekonanie, że skrajny indywidualizm, który zawsze prowadzi do egoizmu, jest właściwą drogą. Podtrzymuj trwałość życia rodzinnego, miłość do dzieci, solidarność z potrzebującymi, gościnność wobec cudzoziemców, wszystko, co cenne w twoich tradycjach społecznych i kulturowych”53. 5. W trosce o dialog, świadectwo i współpracę. Jan Paweł II w Tunezji (14 kwietnia 1996 r.) Jan Paweł II odwiedził Tunezję w pierwszą niedzielę po Wielkanocy, 14 kwietnia 1996 r. Była to jego 14. wizyta apostolska na kontynencie afrykańskim (12. pielgrzymka do Afryki) oraz 70. pielgrzymka zagraniczna. 5.1. Kraj i Kościół Tunezja jest niewielkim krajem, zamieszkanym prawie całkowicie przez ludność arabską (w tym zarabizowanych Berberów), wyznającą islam (99,4% 52 Tamże. 53 Cyt. za: Sudan. Kronika podróży, dz. cyt., s. 36. Por. Jan Paweł II, Address of his Holiness John Paul II. International Airport of Khartoum (Sudan), Wednesday, 10 February 1993, https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/en/speeches/1993/february/documents/hf_jp-ii_spe_19930210_congedo-sudan.html [dostęp: 22.09.2020]. Relacja z przebiegu całej pielgrzymki m.in: K. Baszczuk, Pokój i sprawiedliwość dla wszystkich. Podróż apostolska Jana Pawła II do Sudanu. 10 lutego 1993 r., „Misyjne Drogi” (1993) nr 3, s. 24–26. 43 Rozdział I. Afryka Północna muzułmanów). Jednak jej dawna historia naznaczona była obecnością chrześcijaństwa. Tunezja jest krajem przemysłowo-rolniczym, o dość stabilnej gospodarce i polityce wewnętrznej. 5.1.1. Zarys historii kraju Najstarszym ludem, żyjącym do dziś w Tunezji, byli Berberowie. Około XII w. przed Chr. w okolicach dzisiejszego Tunisu osiedlali się Fenicjanie. Ich najważniejszą kolonią była Kartagina. W wyniku wojen punickich obszar ten włączony został do Imperium Rzymskiego. W połowie VII w. kraj podbili i zislamizowali Arabowie. W XVI w. stał się on częścią Imperium Osmańskiego, a w 1881 r. – protektoratem Francji. W XX w. zrodziły się tendencje niepodległościowe, które doprowadziły do uzyskania najpierw wewnętrznej autonomii (1954), a następnie niepodległości (1956). Pierwszym prezydentem został Habib Burgiba. W 1987 r. został on jednak odsunięty od władzy przez gen. Zajn al-Abidin ibn Alego podczas bezkrwawego zamachu stanu. W polityce gospodarczej realizował on – podobnie jak poprzednik – system neoliberalny54. 5.1.2. Zarys historii ewangelizacji Kościoły powiązane z Kartaginą obejmowały tereny dzisiejszego Maroka, Algierii, Tunezji i częściowo Libii. Na ziemiach tych już w I w. pojawiły się pierwsze wspólnoty łacińskojęzyczne. Rozwinęły się one w drugim stuleciu. Kościół w Afryce Północnej miał w gronie swych wyznawców wielu męczenników. Lata największych prześladowań to: 180–182, 198–207, 213, 250–253 i 254. „Już w drugim wieku po Chrystusie Ewangelia rozpowszechniła się w tym regionie, który trzy stulecia wcześniej stał się prowincją senatorską Cesarstwa Rzymskiego po długotrwałych zmaganiach z Rzymem, znanych w historii jako wojny punickie. Jakże nie wspomnieć w tym miejscu św. Speratusa i towarzyszy, którzy w Kartaginie przelali krew za wiarę w jedynego Boga? Albo Perpetuy i Felicyty, odważnych kobiet, które zginęły rozszarpane przez dzikie zwierzęta, bo wyznawały wiarę w Chrystusa?” – mówił Jan Paweł II po powrocie z pielgrzymki do Tunezji55. „Tej części Afryki Północnej Kościół powszechny 54 Por. A. Dziubiński, Historia Tunezji, Wrocław–Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1994. 55 Jan Paweł II, Na drodze do Wielkiego Jubileuszu. Audiencja generalna po podróży. 17 kwietnia – Watykan, OsRomPol (1996) nr 6, s. 13. 44 5. W trosce o dialog, świadectwo i współpracę. Jan Paweł II w Tunezji (14 kwietnia 1996 r.) zawdzięcza także wybitnych pasterzy. Wystarczy tu wspomnieć św. Cypriana, biskupa Kartaginy i męczennika, który w czasach papieża Korneliusza był żarliwym obrońcą jedności Kościoła, oraz św. Augustyna, biskupa Hippony, którego nauczanie było i nadal jest dla Kościoła źródłem natchnienia oraz niezwykłego bogactwa doktrynalnego i duchowego. Nie można też zapominać o genialnym pisarzu-bojowniku, jakim był Tertulian” – kontynuował papież56. Z Kościołów tych pochodziło także trzech papieży: Wiktor I (189–199), Melchiades (311–314) i Gelazy I (492–496). Kościół ten posiadał wiele bardzo małych biskupstw – w VI w. było ich ponad 700. W Afryce Północnej powstał prawdopodobnie pierwszy starołaciński przekład Pisma Świętego. Nie było natomiast przekładów na miejscowe języki, chociaż u św. Augustyna spotykamy wzmiankę o konieczności posługiwania się przez księży językiem punickim. Był to jednak w większości Kościół zromanizowany, oparty na strukturach niedostosowanych do tamtejszej rzeczywistości. Stąd też w Kościele kartagińskim zaznaczył się wyraźny podział na tle kulturowym. Chrześcijaństwu powiązanemu z kulturą łacińską i strukturami rzymskimi sprzeciwiał się nurt rodzimy, niechętny niepopularnemu imperium. Wyrazem protestu religijnego stała się schizma donatystyczna. Najazdy ariańskich Wandalów (od 429 r.) i muzułmańskich Arabów (VII w.) stały się okazją do ujawnienia słabości miejscowych Kościołów, niedostatecznie zakorzenionych w miejscowych kulturach. Kościół ten zanikł prawie zupełnie w średniowieczu57. Napływ chrześcijan rozpoczął się wraz z kolonizacją europejską. Jednak po uzyskaniu niepodległości nastąpił masowy odpływ imigrantów, którzy stanowili trzon miejscowego Kościoła. Upaństwowiono wszystkie instytucje wychowawcze i charytatywne Kościoła. Kilkaset kościołów i kaplic (wraz z katedrą w Kartaginie), plebanii i klasztorów trafiło w ręce państwa. W 1964 r. między Stolicą Apostolską a rządem Tunezji zawarto konkordat – była to pierwsza tego typu umowa z krajem muzułmańskim58. W roku wizyty papieskiej Kościół w Tunezji liczył ok. 18 tys. wiernych (ok. 0,20% populacji), prawie w całości pochodzenia europejskiego (Francuzi, Włosi, Maltańczycy). Kościół prowadził 15 przedszkoli i szkół pierwszego stopnia oraz 8 szkół drugiego stopnia59. 56 Tamże, s. 13–14. 57 Por. D. Arnauld, Histoire du christianisme en Afrique. Les sept premiers siècles, Paris: Éditions Karthala 2001, s. 267–309. 58 Por. T. Dusza, Kościoły lokalne Afryki, cz. 1, dz. cyt., s. 121–125. 59 AP 1997. 45 Rozdział I. Afryka Północna 5.2. Pielgrzymka papieska Jana Pawła II, przybywającego 14 kwietnia z krótką, bo zaledwie dziesięciogodzinną wizytą apostolską do Tunisu – stolicy Tunezji, na stołecznym lotnisku powitali m.in.: prezydent Zajn al-Abidin ibn Ali, korpus dyplomatyczny, ordynariusz Tunisu abp Fouad Twal i abp Antonio Sozzo, nuncjusz apostolski w Tunezji i Algierii. 5.2.1. Wezwanie do jedności i solidarności W przemówieniu powitalnym papież zwrócił uwagę m.in. na pozytywną rolę, jaką odgrywa Tunezja w procesach pokojowych na Bliskim Wschodzie. Mówiąc o miejscowym Kościele, papież zaznaczył, iż „katolicy, którzy żyją w tym kraju, reprezentują wielką różnorodność pod względem pochodzenia, kultury, języka. Wiem jednak, że będąc wiernymi Ewangelii, chcą być lojalni wobec swoich współobywateli, braci i sióstr muzułmanów”60. Z lotniska papież udał się do katedry wybudowanej w XIX w. na miejscu cmentarza, na którym grzebano niewolników chrześcijańskich. W katedrze tuniskiej zgromadzili się biskupi z Regionalnej Konferencji Episkopatu, a także kapłani i wierni. W homilii wygłoszonej podczas Mszy św. papież zachęcił chrześcijan do wierności i otwartości: „To prawda, że jesteście «małą trzódką», ale różnorodność języków, kultur i krajów pochodzenia sprawia, że jesteście też wymownym obrazem Kościoła powszechnego. Wykorzystujcie swoje więzi z Północą i Południem, Wschodem i Zachodem, aby być tutaj zaczynem jedności i solidarności. Przez waszą obecność w tym gościnnym kraju, przez braterską przyjaźń z towarzyszami pracy i z sąsiadami, przez codzienne kontakty i przez wspólną refleksję nad sensem życia i problemami świata ukazujcie wszystkim, że otrzymaliście łaskę bycia uczniami Jezusa Chrystusa! […] Wiem też, że wielu z was wielkodusznie opiekuje się chorymi, osobami niepełnosprawnymi i najuboższymi braćmi, niczego nie żądając w zamian i nikogo nie wykluczając, we współpracy z przyjaciółmi muzułmanami. Trwajcie w tej braterskiej posłudze, w tych dziełach miłosierdzia, które nadają konkretny kształt miłości bliźniego”61. 60 Cyt. za: Kronika podróży, OsRomPol (1996) nr 6, s. 15. Por. Jan Paweł II, Discours de sa Sainteté Jean-Paul II. Aéroport international de Tunis. Dimanche 14 avril 1996, https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/fr/speeches/1996/april/documents/hf_jp-ii_spe_19960414_welcome-tunisia.html [dostęp: 25.09.2020]. 61 Jan Paweł II, Bądźcie zaczynem jedności i solidarności. Msza św. w katedrze, OsRomPol (1996) nr 6, s. 17. 46 5. W trosce o dialog, świadectwo i współpracę. Jan Paweł II w Tunezji (14 kwietnia 1996 r.) W rozważaniu przed modlitwą Regina caeli Jan Paweł II odniósł się także do spraw bolesnych, takich jak porwanie siedmiu trapistów w Algierii czy też przemoc na Bliskim Wschodzie62. 5.2.2. Dialog, świadectwo, współpraca Po Mszy św. w katedrze Jan Paweł II spotkał się z biskupami Regionalnej Konferencji Episkopatu Afryki Północnej (CERNA) z Maroka, Algierii, Tunezji i Libii. W przemówieniu papież podziękował za codzienne świadectwo

Jan Paweł II w Afryce PDF 2021

Document Details

Tags

Related

Summary

Full Transcript

Upgrade to continue