DKT109 Dil ve Konuşma Bozukluklarına Genel Bakış PDF

DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ DERSİ: Hızlı Bozuk Konuşma Doç. Dr. M. Emrah Cangi [email protected] Hızlı Bozuk Konuşma (HBK) Nedir? Bir başka akıcılık bozukluğu olan HBK, algılanan hızlı ve/veya düz...

DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ DERSİ: Hızlı Bozuk Konuşma Doç. Dr. M. Emrah Cangi [email protected] Hızlı Bozuk Konuşma (HBK) Nedir? Bir başka akıcılık bozukluğu olan HBK, algılanan hızlı ve/veya düzensiz konuşma hızı, atipik duraklamalar, karmaşık davranışlar, pragmatik sorunlar, akıcılık sorunlarına veya akıcısızlık anlarına ilişkin farkındalığın azalması, aşırı akıcısızlıklar, hecelerin dışlanması veya atlanması ve konuşma netliğinde ve/veya akıcılığında bozulmalara neden olan dil formülasyonu sorunları ile karakterize edilir (St. Louis & Schulte, 2011; van Zaalen-Opt Hof & Reichel, 2014).  HBK’nin pragmatik iletişim becerileri ve karışıklık anlarının farkındalığı üzerinde etkisi olabilir (Teigland, 1996). Örneğin, HBK olan bireyler iletişim kopukluklarının farkında olmayabilir ve bu nedenle bunları onarmaya çalışmazlar. Bu da daha az etkili sosyal etkileşimlerle sonuçlanır. HBK’nin başlangıç yaşı hakkında sınırlı veri vardır; ancak, HBK’nin başlangıç yaşı kekemeliğe benzer görünmektedir (Howell & Davis, 2011). Bireyler genellikle 8 yaşına veya ergenlik/yetişkinlik dönemine kadar teşhis edilmez veya terapiye başlamazlar (Ward & Scaler Scott, 2011).  Akıcılık ve anlaşılabilirlikteki bozulmalar şunlardan kaynaklanabilir: Cümleler içinde sözdizimsel olarak beklenmeyen atipik duraklamalar (örneğin, ““I will go to the / store and buy apples””; St. Louis & Schulte, 2011). Hecelerin silinmesi ve/veya daraltılması (örneğin, “I wanwatevision”). Aşırı düzeyde tipik akıcılık bozuklukları (örn. düzeltmeler, ünlemler). Karmaşık davranışlar veya sık konu değiştirme (örn. “Markete gitmem gerek... Yani peynirim bitmiş. Geçen gün sandviç yaparken peynir ve ekmeğim bitti ve şimdi de markete gitmem gerekiyor"). Kelime sonundan bir veya birkaç harfi kaldırma (örneğin, “Turn the televisoff”).  HBK, aşağıdakiler de dahil olmak üzere diğer bozukluklarla birlikte ortaya çıkabilir: Öğrenme güçlükleri (Wiig & Semel, 1984). İşitsel işlemleme bozuklukları (Molt, 1996). Tourette sendromu (bir inceleme için bkz. Van Borsel, 2011). Otizm (bir inceleme için bkz. Scaler Scott, 2011). Kelime bulma/dil organizasyonu zorlukları (Myers, 1992) Dikkat eksikliği/hiperaktivite bozukluğu (Alm, 2011). Asperger sendromu. Apraksi. Kekemelik. HBK ve Kekemelik Bireyler saf HBK ya da kekemelikle birlikte HBK sergileyebilirler (Van Zaalen- Op't Hof ve ark., 2009). HBK alanındaki uzmanlar, kekeleyen çocukların ve yetişkinlerin yaklaşık üçte birinin aynı zamanda HBK’nin bazı semptomlarını gösterdiğini tahmin etmektedir (Daly, 1986; Preus, 1981; Ward, 2006). Bu ifadeyi destekleyen verilerden çok klinik anekdotlar olduğunu belirtmek önemlidir. Kekemelik vs. HBK Görünüm Gerilim İkincil davranış Farkındalık Duygusal tepki Dikkatin etkisi Kekemelik vs. HBK HBK’si olan kişi, stres altında kekeleyen birine göre daha iyi konuşacaktır. Kesintiler, HBK’si olan kişinin doğal konuşma akışını bozmayabilir. HBK, kişinin daha uzun cümlelerle konuşma becerisini etkilemez. Oysa kekemelik, kişinin daha uzun cümleler kurmasını zorlaştırabilir. HBK olan biri bilmediği metinleri akıcı bir şekilde okuyabilir. Kekeleyen kişiler konuşmalarını prova ederlerse daha iyi konuşabilirler. HBK olan biri tipik olarak akıcılık sorunlarının farkında değildir. Öte yandan, kekeleyen biri konuşmayla ilgili kaygı, korku ve utanç yaşayabilir. HBK Belirtileri Hecelerin ve/veya kelime sonlarının daraltılması ve/veya silinmesi ile sonuçlanan aşırı koartikülasyon. Tipik akıcısızlıkların aşırı kullanımları (örn. revizyonlar, doldurucular, sözcük tekrarları). Konuşma anlarında uygunsuz duraklamalar. Hızlı ve/veya düzensiz konuşma hızı. Olağandışı prozodi. HBK’nin Nedenleri HBK’nin nedenlerini tanımlayan sınırlı sayıda araştırma mevcuttur. Ön araştırmalar, HBK yaşayan yetişkinlerin kortikal ve subkortikal aktivitelerinde kontrol grubuna kıyasla farklılıklar olduğunu göstermektedir (Ward ve ark., 2015). HBK semptomlarının bir ailenin birden fazla üyesinde bulunabildiğine dair anekdot niteliğindeki raporlar dışında, HBK hakkında çok az genetik bilgi vardır (Drayna, 2011). Nörolojik Faktörler HBK özellikleri bazen diğer nörolojik bozukluklarla birlikte görülür. HBK’nin potansiyel nörolojik temelleri arasında anterior singulat korteks ve tamamlayıcı motor alanın düzensizliğinin (Alm, 2011) yanı sıra bazal ganglionlar ve premotor kortekste artan aktivite yer almaktadır (Ward ve ark., 2015). Konuşma Üretimi/Öz Düzenleme Faktörleri HBK’nin nedenleri arasında öz düzenlemeyi yöneten sistemler ile alakalı durumlar olabilir. HBK yaşayan kişilerle yapılan nitel görüşmeler, düşüncelerin tam olarak organize edilmeden önce söylendiğini göstermektedir (Scaler Scott & St. Louis, 2011). Konuşmacının, sisteminin kaldıramayacağı kadar hızlı konuştuğu ve bunun da akıcılık ve/veya anlaşılabilirlikte bozulmalara yol açtığı düşünülmektedir (Bakker ve ark., 2011). HBK’nin Toplumda Görülme Oranı HBK’nin görülme sıklığı ve yaygınlığı hakkında daha fazla araştırmaya ihtiyaç vardır (Scaler Scott, 2013). Bununla birlikte, bir ön yaygınlık çalışması, HBK oranının okul çağındaki çocuklar arasındaki yaygınlık oranın %1,1 ila %1,2'si arasında olduğunu tahmin etmektedir (Van Zaalen & Reichel, 2017). HBK Risk Faktörleri HBK’ye yol açabilecek belirli risk faktörlerini belirtmek için yeterli epidemiyolojik araştırma yoktur. Kekemeliğin aksine, başlangıç yaşı ve uzun vadeli sonuçları ile ilgili veri yoktur. Buna ek olarak, HBK ile alakalı iyileşme belgelenmemiştir; bu nedenle, bozukluğun başlangıcından itibaren geçen süre bir risk faktörü olarak geçerli görünmemektedir. HBK’nin potansiyel risk faktörleri şunlardır: Kekemeliğin varlığı: üKekeleyen kişilerin tahminen üçte birinde HBK’nin bazı semptomları mevcuttur (Daly, 1986; Preus, 1981; Ward, 2006).  Cinsiyet: üBozukluğun erkeklerde kadınlardan daha yaygın olduğu görülmektedir. üHBK için erkek-kadın oranının 3:1 ila 6:1 arasında değiştiği bildirilmiştir (G. E. Arnold, 1960; St. Louis & Hinzman, 1986; St. Louis & Rustin, 1996). Aile geçmişi: üBirden fazla aile üyesinde HBK olduğunu gösteren anekdotal raporlar, aile geçmişinin bir risk faktörü olabileceğini düşündürmektedir. Eş zamanlı bozuklukların varlığı: üHBK’nin diğer bozukluklarla birlikte görülebileceği göz önüne alındığında, bu bozukluklardan herhangi birine sahip olmak bir risk faktörü olabilir; ancak bu bozukluklara sahip tüm bireyler aynı zamanda HBK göstermez. Değerlendirme Vaka Geçmişi Sözlü Okuma Spontane Konuşma Artikülasyon Dil Bilgisayar Tabanlı Değerlendirme Aracı Öz Değerlendirme Yazma Diğer Bozukluklarla Ayırıcı Tanı Analiz Sonuç HBK Terapisi HBK’nin bir nedeni olarak görülen, konuşmacıların sistemlerinin kaldıramayacağı kadar hızlı konuşmaları özelliğine dayanarak, konuşma hızını düzenlemeye yardımcı olan duraklama gibi teknikler genellikle faydalı olmaktadır. Aslında, tek başına duraklamanın artırılması, hızlı bozuk konuşanlar için konuşma akıcılığını ve anlaşılırlığını artırabilir (Scaler Scott & Ward, 2013). HBK terapisi için diğer stratejiler arasında çok heceli kelimelerin ve kelime sonlarının aşırı vurgulanması, belirtilerin ne zaman meydana geldiğine dair farkındalığın artırılması (örneğin, dinleyici tepkilerinin gözlemlenmesi yoluyla) ve konuşma hızı ve netliği konusunda öz düzenlemenin artırılması yer alır.  Hızlı bozuk konuşan bazı kişiler, cümle veya ifadelerin sonunda ses şiddetini düşürme eğilimindedir ve bu nedenle ifadeleri boyunca sabit bir ses şiddetini korumayı öğrenmekten fayda sağlayabilirler. Hızlı bozuk konuşan kişilere yardımcı olmak için kekemelik modifikasyon stratejilerinin kullanıldığına dair bazı raporlar vardır (Ward, 2006). Bu stratejiler, hızlı bir konuşma hızını düzenlemeyi ve duraklama uygulamayı ve/veya aşırı koartikülasyonu simüle etmeyi ve anlaşılabilirliği artırmak için daha fazla vurgu uygulamayı içerir. Bu simülasyonlar ve strateji uygulamaları en çok kekemelikte kullanılan cancellation ve pull out tekniklerine benzetilebilir. Bununla birlikte, yumuşak başlangıç veya devamlı fonasyon gibi akıcılık şekillendirme yaklaşımları, HBK terapisi için uygun olmayabilir. Kaynaklar https://www.asha.org/ https://www.stamurai.com/blog/cluttering-vs-stuttering/ Van Zaalen, Y., & Reichel, I. (2015). Cluttering. iUniverse.