DKT109 Dil ve Konuşma Bozukluklarına Genel Bakış PDF

DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ DERSİ: Konuşma Sesi Bozuklukları: Artikülasyon Bozukluğu ve Fonolojik Bozukluk Doç. Dr. M. Emrah Cangi  Konuşma; seslerin herhangi bir dilde doğru kullanımını, o dilin sesleri...

DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ DERSİ: Konuşma Sesi Bozuklukları: Artikülasyon Bozukluğu ve Fonolojik Bozukluk Doç. Dr. M. Emrah Cangi  Konuşma; seslerin herhangi bir dilde doğru kullanımını, o dilin seslerini, bu seslerin üre8mini ve birleş8rilmesini (dizimini) yöneten kuralları belirleyen fonoloji bilgisini kavramayı gerek8rir. Konuşma ayrıca, ar*külasyon olarak Artikülasyon tanımladığımız ses, sözcük ve cümleleri Fonoloji üretebilmemizi sağlayan nöromotor koordinasyonu gerek8rir. Fonoloji ve ar8külasyon arasındaki farkı anlamak zor olabilir. Ar8külasyon, konuşma seslerinin gerçekte üre8m boyutunu ifade eder; fonoloji bir dil içindeki konuşma seslerinin ve bunların birleş8rilme kurallarının bilgisidir. FONOLOJİK GELİŞİM Her dilin kendine özgü bir dilbilgisi vardır. Sesbilgisi de dilbilgisinin temel yapıtaşıdır. Sesbilgisi gelişimi, özellikle İngilizce alan yazında iyi tanımlanmış; gelişim evreleri yaşlara göre belirlenerek sesbirimlerin edinim sırası ve yaşları çıkartılmıştır. Bu gelişim sürecinde çocuklar anadillerinin ses sistemini erken yaşlarda kazanmaya başlarlar ve doğal gelişim süreci yaklaşık 4-5 yaşlarında tamamlanır (Topbaş, 2005). Ancak, bu süreçte çocuklar yetişkin ses sistemini öğrenirken pek çok hata yaparlar. Konuşma seslerinin sesletimi gerçekleştirilse de, hedef sözcükte ses dizimi hatalı yapılır. Kimi zaman seslerin yeri de değiştirilir, kimi zaman atlanır üretimde değişkenlik gözlenebilir (Barlow, 1996; Stoel-Gammon, 1985). (Ege, 2010; Karaman, 2019) TÜRKÇE KONUŞAN ÇOCUKLARIN SES EDİNİM YAŞLARI Yaş Sesler 1 yaş 6 ay - 2 yaş 11 ay b, d, t, k, m, n, y 3 yaş 0 ay - 3 yaş 11 ay p, t, k, g, n, ş, c, ç, l, y, v, f, s, z, j, h, 4 yaş 0 ay - 4 yaş 11 ay f, v, z, h, r, ğ, j MEB Dil ve Konuşma 5 yaş 0 ay – 6 yaş 11 ay r Bozuklukları Destek Eğitim Programı (2008) Konuşma Sesi Bozuklukları Konuşma sesi bozuklukları, bir dilde izin verilen konuşma sesi dizilerini düzenleyen fonotaktik kurallar da dahil olmak üzere, konuşma seslerinin ve konuşma segmentlerinin algılanması, motor üretimi veya fonolojik temsili ile ilgili herhangi bir zorluk veya zorluk kombinasyonunu ifade eden şemsiye bir terimdir. Konuşma sesi bozuklukları organik veya işlevsel nitelikte olabilir. Organik konuşma sesi bozuklukları altta yatan motor/nörolojik, yapısal veya duyusal/algısal bir nedenden kaynaklanır. İşlevsel konuşma sesi bozuklukları idiyopatiktir - bilinen bir nedeni yoktur. Aşağıdaki şekle bakınız. Organik Konuşma Sesi Bozuklukları Organik konuşma sesi bozuklukları, motor/nörolojik bozukluklardan (örn. çocukluk çağı konuşma apraksisi ve dizartri), yapısal anormalliklerden (örn. yarık dudak/damak ve diğer yapısal eksiklikler veya anomaliler) ve duyusal/algısal bozukluklardan (örn. işitme kaybı) kaynaklananları içerir. Fonksiyonel Konuşma Sesi Bozuklukları İşlevsel konuşma sesi bozuklukları, konuşma seslerinin motor üreDmiyle ilgili olanları ve konuşma üreDminin dilsel yönleriyle ilgili olanları içerir. Tarihsel olarak, bu bozukluklar sırasıyla arDkülasyon bozuklukları ve fonolojik bozukluklar olarak adlandırılır. ArDkülasyon bozuklukları, bireysel konuşma seslerinin üreDmindeki hatalara (örneğin, çarpıtmalar ve yer değişDrmeler) odaklanır. Fonolojik bozukluklar ise birden fazla sesi etkileyen öngörülebilir, kural temelli hatalara (örn. önceleme, durma ve son ünsüz silme) odaklanır. ArDkülasyon ve fonolojik bozukluklar arasında net bir ayrım yapmak genellikle zordur; bu nedenle, birçok araşKrmacı ve klinisyen, nedeni bilinmeyen konuşma hatalarına aKLa bulunurken daha geniş bir terim olan “konuşma sesi bozukluğu” terimini kullanmayı tercih etmektedir. ARTİKÜLASYON BOZUKLUĞU Ar#külasyon bozuklukları, konuşma seslerinin çıkar7lış yeri, biçimi, hızı, zamanlaması ve basıncının hatalı üre#mine dayalı sorunlardır (Topbaş, 2006). Bu bozukluğa sahip bireyler belirli sesleri hiç üretemeyebilir veya belirli sesleri yanlış oluşturabilirler. Ar#külasyon bozuklukları, her yaştan insanda ortaya çıkabilen fone#k hatalardır. Fone#k ise ünlü ve ünsüz harfleri üretmenin motor eylemidir. Bu nedenle ar#külasyon bozukluğu motor tabanlı hatalar dizisi olarak kabul edilebilir. Ar#külasyon bozukluğu şu şekillerde kendini gösterebilir: 1) Yerine koyma (Sesin değiş#rilmesi): Hedef ses yerine farklı bir kullanılması durumudur. Örneğin; - arı- yerine -ayı- , para- yerine -paya- 2) Atlama (Sesin düşmesi): Atlama yanlışlarında sözcüklerin sadece bir kısmı söylenir. Örneğin; - çiçek- yerine -çiçe- , -havlu- yerine -avlu- 3) Ses eklenmesi: Sözcüğün içinde aslında bulunmayan seslerin sözcüğe eklenmesi durumudur. Örneğin; -spor- yerine -sipor- , -saat- yerine -sahat- 4) Sesin bozulması: Bu durumda hedef ses, olması gerekenden başka bir şekilde çıkarılır. Sesin kalitesi bozulmuştur. Örneğin; -saat yerine -sa̪͆ at (lisping) Artikülasyon Bozukluğunun Nedenleri Dudak, damak yarıkları Diş yapısındaki bozukluklar Dilin büyüklüğü Dil Bağı Yanlış öğrenmeler Nörolojik hastalıklar Çene yapısındaki anomaliler İşitme Kaybı Mental Retardasyon Değerlendirme Artikülasyon değerlendirmesi çocukların edindikleri dil içindeki konuşma seslerini üretebilme yeteneğini inceler. Dil ve Konuşma Terapistleri fonemin doğru üretilip, üretilmediği ile ilgili değerlendirmede bir fonemin sözcüğün başında, ortasında, sonunda ve farklı şekillerde sesletimini dinleyerek değerlendirmeyi gerçekleştirir. Bu değerlendirme sürecinde Ankara Artikülasyon Testi (AAT) ve Sesletim Sesbilgisi Testi (SST) gibi testler ile çocuğun sesletim performansı detaylı olarak incelenir. TERAPİ Dil ve Konuşma Terapisti test sonuçlarından edindiği çıkarımlar ile müdahale edilmesi gereken öncelikli sese karar verir ve terapi süreci başlamış olur. Artikülasyon bozukluğu olan bireylerde konuşma seslerinin üretimi için artikülatör organların doğru kullanımının gösterilmesi ve günlük konuşma diline aktarılması amaçlanır. Öncelikle sesin doğru bir şekilde üretiliş biçimi vakaya anlatılır aynı zamanda model olunarak gösterilir. Hatalı ses sırasıyla; izole olarak, hece seviyesinde ve sözcük seviyesinde üretilmeye çalışır. Genelleme süreci de başarı ile tamamlandıktan sonra terapiye son verilir. FONOLOJİK BOZUKLUK Konuşma seslerini beyinde ve sözel çık6da bir ses sisteminin kurallarına göre (seslerin; sıralanması, ayırt edilmesi, birleş