Gezondheidseconomie PDF

Gezondheidseconomie Marc Dhaeze Inhoud 1 INLEIDING...................................................................................................................................5 2 MONDIALE GEZONDHEIDSUITDAGINGEN.......................................................................6 2.1 KLIMAATCRISIS...................................................................................................................7 2.2 GEZONDHEIDSZORG IN CONFLICT –EN CRISISGEBIEDEN....................................7 2.3 GELIJKE KANSEN IN DE GEZONDHEIDSZORG..........................................................8 2.4 TOEGANG TOT BEHANDELINGEN..................................................................................8 2.5 PREVENTIE VAN INFECTIEZIEKTEN..............................................................................9 2.6 PARAATHEID VOOR EPIDEMIEËN..................................................................................9 2.7 ONVEILIGE PRODUCTEN...................................................................................................9 2.8 GEBREK AAN GEZONDHEIDSWERKERS...................................................................10 2.9 VEILIGHEID VAN JONGEREN.........................................................................................10 2.10 GEBREK AAN VERTROUWEN IN DE GEZONDHEIDSZORG..................................10 2.11 TOEPASSING VAN TECHNOLOGISCHE VOORUITGANG.......................................10 2.12 GEVAAR VOOR ANTIMICROBIËLE RESISTENTIE....................................................11 2.13 SANITAIRE VOORZIENINGEN IN DE GEZONDHEIDSZORG...................................11 3 ECONOMIE EN GEZONDHEIDSECONOMIE....................................................................12 3.1 GEZONDHEIDSZORG........................................................................................................12 3.2 ECONOMIE...........................................................................................................................14 3.3 GEZONDHEIDSECONOMIE..............................................................................................15 3.4 DE CORONACRISIS: DE BELANGRIJKSTE LESSEN VOOR DE GEZONDHEIDSZORG....................................................................................................................24 3.4.1 BELOON HET ZORGPERSONEEL.....................................................................................24 3.4.2 FOCUS OP DE WOONZORGCENTRA................................................................................26 3.4.3 OVERCONSUMPTIE.........................................................................................................26 3.4.4 DE DIGITALISERING.........................................................................................................27 3.4.5 DE COMPLEXITEIT VAN ONS ZORGSYSTEEM.................................................................28 4 STRUCTUUR VAN DE GEZONDHEIDSZORG..................................................................30 4.1 HET EUROPEES GEZONDHEIDSBELEID....................................................................30 4.2 DE SOCIALE ZEKERHEID ALS BOUWSTEEN VOOR HET GEZONDHEIDSBELEID IN BELGIË............................................................................................32 4.2.1 ORGANISATIE..................................................................................................................32 4.2.2 SYSTEEM.........................................................................................................................33 4.2.2.1 Statuten..................................................................................................................33 4.2.2.2 Functies..................................................................................................................33 4.2.2.3 Takken....................................................................................................................34 4.2.2.4 Sociale bijstand.....................................................................................................36 4.2.3 HET BELANG VAN DE SOCIALE ZEKERHEID....................................................................37 4.2.4 ORGANISATIE..................................................................................................................38 4.3 HET BELGISCHE GEZONDHEIDSBELEID...................................................................40 4.3.1 HET FEDERAAL NIVEAU..................................................................................................41 4.3.2 HET GEMEENSCHAPSNIVEAU.........................................................................................43 4.3.2.1 Vlaamse gezondheidsdoelstellingen.................................................................44 SUBDOELSTELLINGEN:...................................................................................................................45 Gezondheid in eigen handen..................................................................................................45 Gezin bron van gezondheid....................................................................................................45 Vrije tijd, gezonde tijd...............................................................................................................45 Gezondheid in onderwijs.........................................................................................................45 Werken, ook aan gezondheid.................................................................................................45 Meer gezondheid in de zorg...................................................................................................46 Gezonde buurten......................................................................................................................46 Goed bestuur, de weg naar gezondheid...............................................................................46 4.3.2.2 Vlaanderen en preventie: actueel beeld...........................................................47 4.3.2.3 Het thuis- en ouderenzorgbeleid........................................................................49 4.3.2.4 Het beleid eerstelijnsgezondheidszorg.............................................................49 4.3.2.5 Het beleid betreffende ziekenhuizen en geestelijke gezondheidszorg........50 4.3.2.6 Het ziekenhuislandschap van de toekomst......................................................52 4.3.3 HET PROVINCIAAL NIVEAU..............................................................................................55 4.3.4 HET GEMEENTELIJK NIVEAU...........................................................................................55 4.4 INTERNATIONALE VERGELIJKING VAN GEZONDHEIDSZORG...........................56 5 HET BELGISCH GEZONDHEIDSZORGSYSTEEM..........................................................58 5.1 DE TRADITIONEEL ERKENDE STERKTES VAN HET BELGISCH GEZONDHEIDSSYSTEEM............................................................................................................59 5.1.1 DE DEKKINGSGRAAD VAN DE BEVOLKING DOOR DE VERPLICHTE ZIEKTEVERZEKERING 59 5.1.2 DE VRIJE KEUZE VAN DE PATIËNT..................................................................................61 5.1.3 DE TOEGANG TOT HET GEZONDHEIDSSYSTEEM...........................................................62 5.1.4 DE BASISKWALITEIT VAN HET ONDERWIJS EN VAN DE BEOEFENAARS.........................64 5.2 DE FINANCIERING VAN HET BELGISCH GEZONDHEIDSZORGSYSTEEM........65 5.3 DE ROL VAN DE OVERHEID IN HET BELGISCH GEZONDHEIDSSYSTEEM......68 5.3.1 HET PATERNALISTISCH MOTIEF.....................................................................................68 5.3.2 HET EXTERNE-EFFECTEN MOTIEF..................................................................................69 5.3.3 HET KOSTENMOTIEF.......................................................................................................70 5.4 KNELPUNTEN VAN HET BELGISCH GEZONDHEIDSZORGSYSTEEM................71 5.5 KNELPUNTEN VAN DE VERPLICHTE ZIEKTEVERZEKERING...............................74 5.5.1 MORAL HAZARD..............................................................................................................74 5.5.2 HIDDEN ACTIONS............................................................................................................75 5.5.3 HET ACHILLES-FENOMEEN.............................................................................................75 5.6 TOEKOMSTIGE UITDAGINGEN VOOR HET BELGISCH GEZONDHEIDSZORGSYSTEEM.................................................................................................77 6 BELANGRIJKE TENDENSEN IN DE GEZONDHEIDSZORG.........................................81 6.1 DE VERGRIJZING...............................................................................................................81 6.2 VAN ACUTE NAAR CHRONISCHE ZORG....................................................................83 6.3 TECHNOLOGISCHE VERNIEUWING.............................................................................85 6.4 FUNCTIEDIFFERENTIATIE...............................................................................................85 6.5 MULTICULTURALITEIT IN DE GEZONDHEIDSZORG...............................................85 6.6 EVIDENCE BASED PRACTICE........................................................................................86 7 IMPACT VAN ARTIFICIELE INTELLIGENTIE OP GEZONDHEIDSZORG..................87 7.1 DEFINIERING.......................................................................................................................87 7.2 TOEPASSINGEN IN DE ZORGSECTOR........................................................................89 8 BIBLIOGRAFIE........................................................................................................................94 Pagina 5 van 97 1 INLEIDING De mondiale economie in het algemeen en onze Belgische economie in het bijzonder hebben een nefaste impact op de huidige en toekomstige gezondheidszorg van ons land. Het Belgische gezondheidszorgsysteem behoort nog steeds tot één van de allerbeste binnen Europa maar staat anderzijds ook onder bijzondere druk. In deze cursus staan we vooreerst stil bij de universele uitdagingen op het vlak van gezondheidszorg die geformuleerd zijn door de Wereldgezondheidsorganisatie (W.H.O.). Daarnaast brengen we ook de impact van de coronacrisis in kaart. Naast de duiding van de structuur van de gezondheidszorg vanuit internationaal perspectief belichten we ook het belang van de internationale organisaties die ten dienste staan van onze eigen gezondheidszorg. De structuur en organisatie van de Belgische gezondheidszorg in het algemeen en deze van de gemeenschappen, de provincies en de gemeenten wordt besproken. Daarnaast is er ook aandacht voor de belangrijke sterktes van ons systeem, het financieringssysteem zelf en de belangrijke rol die de overheid hierin vervuld. Naast de sterke punten komen ook de knelpunten van het Belgisch gezondheidszorgsysteem enerzijds en van het financieringssysteem anderzijds aan bod. Tot slot worden de belangrijkste tendensen en toekomstige uitdagingen voor de Belgische gezondheidszorg besproken en de impact van artificiële intelligentie op onze gezondheidszorg. Marc Dhaeze September 2024 Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 6 van 97 2 MONDIALE GEZONDHEIDSUITDAGINGEN De W.H.O. heeft recentelijk een lijst van 13 dringende gezondheidsuitdagingen gepubliceerd waarmee de wereld in het komende decennium zal worden geconfronteerd. De 'World Health Organization' (W.H.O.) is een gespecialiseerd agentschap van de Verenigde Naties en heeft tot doel om de gezondheid van de wereldbevolking te verbeteren. Dit doet de organisatie door wereldwijde standaarden voor gezondheidszorg te bevorderen, zoals inentingsprogramma's en programma's ter bestrijding van besmettelijke ziektes, en technische steun te verlenen aan landen. Ook ontwikkelt de W.H.O. programma's op het gebied van gezinsplanning, voedingsleer, verpleegkundige zorg, medische opleidingen en waterzuivering. Volgens de W.H.O. biedt de lijst een overzicht van “dringende, mondiale uitdagingen op het vlak van gezondheidszorg”. Deze lijst werd samen met deskundigen van over de ganse wereld opgesteld. De W.H.O. stipuleert dat deze uitdagingen een antwoord vereisen van meer dan alleen de gezondheidssector zelf, zij voegde eraan toe dat beleidsverantwoordelijken en internationale instanties dienen samen te werken om deze kritieke problemen aan te pakken. Volgens de W.H.O. zijn alle uitdagingen op de lijst urgent en zijn er verschillende die met elkaar verband houden. De uitdagingen zijn ook niet in een bepaalde volgorde geplaatst. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 7 van 97 2.1 K LI MAATCRI SIS De klimaatcrisis in de wereld heeft volgens de W.H.O. zeer grote gevolgen voor de gezondheid. Alleen al de luchtverontreiniging doodt jaarlijks naar schatting zeven miljoen mensen. Bovendien wordt meer dan 25% van de sterfgevallen door chronische aandoeningen van de luchtwegen, hartaanvallen, longkanker en beroertes toegeschreven aan dezelfde emissies die verantwoordelijk zijn voor de opwarming van de aarde. Klimaatverandering verergert ook de ondervoeding en bevordert de verspreiding van infectieziekten. Om dit probleem aan te pakken zegt de W.H.O. te werken aan een reeks van maatregelen die erop gericht zijn de gezondheidsrisico’s in verband met luchtverontreiniging te reduceren. De W.H.O. concludeert dat “leiders in zowel de publieke als de private sector dienen samen te werken in dit kader teneinde de gezondheidseffecten van klimaatverandering te beperken.” 2.2 G EZONDHEIDSZORG IN CO NFLICT – EN CRI SISGEBIEDEN De W.H.O. stelt vast dat in 2019 de meeste ziekte-uitbraken, die het hoogste niveau van reactie vereisten, zich voordeden in landen met langdurige conflicten. Vaak dwingen conflicten ook dat een recordaantal mensen hun huis dienen te verlaten wat opnieuw resulteert in een beperkte toegang tot gezondheidszorg voor tientallen miljoenen mensen. De W.H.O werkt samen met landen en internationale instanties om de gezondheidssystemen te versterken, de paraatheid te verbeteren en de beschikbaarheid van noodfinanciering op lange termijn voor complexe noodsituaties op het vlak van gezondheidszorg uit te breiden. Politieke oplossingen zijn vereist om aanslepende conflicten op te lossen, de zwakste gezondheidssystemen niet langer te verwaarlozen en gezondheidswerkers te beschermen tegen aanvallen. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 8 van 97 2.3 G ELIJKE KANSEN IN DE GEZONDHEI DSZORG Er zijn bijzonder grote verschillen in de kwaliteit van de gezondheid van de bevolking tussen de verschillende sociaal-economische groepen. Zo is er een verschil van 18 jaar tussen de levensverwachting van mensen in lage- en hoge inkomenslanden, evenals aanzienlijke verschillen in levensverwachting tussen mensen die in dezelfde landen en steden wonen. Daarnaast hebben lage- en middeninkomenslanden te kampen met een onevenredig grote last van kanker, diabetes en andere niet-overdraagbare ziekten waardoor de huishoudens van lage inkomens bijzonder onder druk komen te staan. De W.H.O. werkt aan de aanpak van ongelijkheden op het vlak van gelijkheid van de zorg voor kinderen en moeders, de voeding, de gelijkheid van vrouwen en mannen, de geestelijke gezondheidszorg, de toegang tot water en sanitaire voorzieningen te verbeteren en advies te verstrekken over hoe landen kunnen werken aan de verbetering van de gelijkheid van de gezondheidszorg. 2.4 T OEGANG TOT BEHANDELI NGEN Volgens de W.H.O. heeft ongeveer een derde van de mensen in de wereld geen toegang tot essentiële zaken op het vlak van gezondheidszorg zoals diagnostische instrumenten, geneesmiddelen en vaccins. De beperkte toegang tot deze zaken werkt resistentie tegen geneesmiddelen in de hand en vormt een bedreiging voor het leven en de gezondheid van mensen. De W.H.O. stelt zich als doel meer aandacht te besteden aan de bestrijding van medische middelen die niet aan de normen voldoen of onbetrouwbaar zijn, de toeleveringsketen te waarborgen en de toegang tot diagnose/behandeling van niet- overdraagbare ziekten te verbeteren. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 9 van 97 2.5 P REVENTIE VAN INFECTI EZI EKTEN Seksueel overdraagbare aandoeningen, virale hepatitis en andere infectieziekten kosten jaarlijks naar schatting zo’n vier miljoen mensenlevens. Ziektes die voorkomen kunnen worden door vaccinaties zullen ook naar verwachting in het komende decennium duizenden mensenlevens kosten. De verspreiding van infectieziekten is deels te wijten aan zwakke gezondheidssystemen en ontoereikende financiële middelen. 2.6 P ARAATHEI D VOOR EPIDEMI EËN Een pandemie van virussen die door de lucht worden overgebracht en zeer besmettelijk zijn, is onvermijdelijk acht de W.H.O. Maar anderzijds stellen we vast dat landen over de hele wereld zich onvoldoende voorbereiden hierop. Volgens de W.H.O. dienen landen te investeren in wetenschappelijk onderbouwde praktijken om hun gezondheidsstelsels te versterken en de bevolking te beschermen. 2.7 O NVEILIGE PRO DUCTEN Bijna een derde van de huidige ziektelast in de wereld wordt toegeschreven aan een gebrek aan voedsel, onveilig voedsel en ongezonde eetgewoonten. Volgens de W.H.O. zijn voedselonzekerheid en honger nog steeds een probleem, maar er is ook een groeiend aantal mensen dat een vet- of suikerrijk dieet heeft, wat leidt tot een toename van gewichts- en dieet-gerelateerde aandoeningen. Verder stelt men ook vast dat er in de meeste landen een toename is van het gebruik van tabak en aanverwanten, wat de gezondheid nog meer in gevaar brengt. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 10 van 97 2.8 G EBREK AAN GEZONDHEID SW ERKERS Er is een merkbaar tekort aan gezondheidswerkers over de hele wereld als gevolg van lage lonen en chronische onder-investeringen in de opleiding en tewerkstelling van gezondheidswerkers. Volgens de W.H.O. hebben de tekorten een negatieve invloed op de duurzaamheid van de gezondheidszorgstelsels. Er wordt geraamd dat er tegen 2030 wereldwijd zo’n 18 miljoen extra gezondheidswerkers zullen nodig zijn, waarvan negen miljoen verpleegkundigen en vroedvrouwen. 2.9 V EILIGHEI D VAN JONGER EN Elk jaar sterven er meer dan een miljoen jongeren tussen de 10 en 19 jaar. De belangrijkste doodsoorzaken zijn verkeersletsels, HIV, zelfmoord, infecties van de luchtwegen en interpersoonlijk geweld. 2.10 G EBREK AAN VERTROUW EN IN DE GEZONDHEIDSZO RG Een afnemend vertrouwen in overheidsinstellingen speelt volgens de W.H.O. een steeds grotere rol bij de beslissingen die patiënten nemen. Om het vertrouwen van de bevolking te versterken dienen landen hun eerstelijnsgezondheidszorg te versterken en dient er meer in betere informatiesystemen geïnvesteerd te worden. 2.11 T OEPASSING VAN TECHNO LOGISCHE VOORUITGANG Doorbraken in de technologie hebben een ware revolutie teweeggebracht op het vlak van diagnose, preventie en behandeling van ziekten. De W.H.O. merkt echter op dat deze technologieën een aantal vragen oproepen over de wijze waarop zij dienen gereguleerd en gecontroleerd te worden. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 11 van 97 2.12 G EVAAR VOOR ANTIMICRO BIËLE RESISTENTIE Antimicrobiële resistentie kan tientallen jaren van medische vooruitgang ongedaan maken en is toegenomen als gevolg van een aantal factoren waaronder beperkte toegang tot hoogwaardige en goedkope geneesmiddelen, het ondeskundig voorschrijven en gebruik van antibiotica, slechte infectiebestrijding,… 2.13 S ANITAIRE VOORZI ENING EN IN DE GEZONDHEIDS ZORG Miljarden mensen leven nog steeds zonder adequate sanitaire voorzieningen of drinkbaar water die belangrijke oorzaken zijn van ziekten. Om dit probleem aan te pakken, werkt de W.H.O. samen met internationale organisaties in lage inkomenslanden om de hygiëne, de sanitaire voorzieningen en de watervoorziening te verbeteren. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 12 van 97 3 ECONOMIE EN GEZONDHEIDSECONOMIE 3.1 G EZONDHEIDSZORG De definitie van gezondheid door de World Health Organization (W.H.O.) uit 1948 luidt: “Gezondheid is een toestand van volledig lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk welzijn en niet slechts de afwezigheid van ziekte of andere lichamelijke gebreken”. Deze definitie volgend kunnen veel menselijke activiteiten tot de gezondheidszorg gerekend worden, aangezien tal van handelingen op de een of andere manier het welzijn van mensen positief beïnvloeden. Figuur 1: Perceptie van gezondheid in Europa Bron: Eurostat, 2021 Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 13 van 97 Omdat het niet alleen gaat om zorg in strikte zin, is het beter te spreken van een gezondheidssysteem, hetgeen de W.H.O. wordt gedefinieerd als: “A health system consists of all organizations, people and actions whose primary intent is to promote, restore or maintain health. This includes efforts to influence determinants of health as well as more direct health-improving activities.” (Van den Bosch K. en Willemé P., 2014). In dit kader is het belangrijk te verwijzen naar de “Verklaring van Alma-Ata” die werd aangenomen op de Internationale Conferentie over Eerstelijnsgezondheidszorg (PHC) in september 1978. Het drukte de noodzaak uit voor dringende actie door alle regeringen, alle gezondheids- en ontwikkelingswerkers en de wereldgemeenschap om de gezondheid van alle mensen te beschermen en te bevorderen. Het was de eerste internationale verklaring die het belang van de eerstelijnsgezondheidszorg onderstreepte. De benadering van de eerstelijnsgezondheidszorg is sindsdien geaccepteerd door de lidstaten van de W.H.O. als de sleutel tot het bereiken van het doel van "Health For All", maar in eerste instantie alleen in ontwikkelingslanden. Dit gold vijf jaar later voor alle andere landen. De verklaring van Alma-Ata van 1978 kwam naar voren als een belangrijke mijlpaal van de twintigste eeuw op het gebied van volksgezondheid en identificeerde de eerstelijnsgezondheidszorg als de sleutel tot het bereiken van het doel van "gezondheid voor iedereen" over de hele wereld. In realiteit hebben enkel de ontwikkelde, geïndustrialiseerde landen – ongeveer 40 van alle 200 landen – een gezondheidssysteem ontwikkeld. De meeste landen op onze planeet zijn te arm of slecht georganiseerd om te voorzien in adequate gezondheidszorg. De basisregel in deze landen is dat rijken vlot toegang hebben tot gezondheidszorg en de armen ziek blijven of sterven. In rurale regio’s in Afrika, India, China en Zuid-Amerika, gaan miljoenen mensen nooit naar een dokter gedurende gans hun leven. Wel hebben ze toegang tot de “village healer” en maken ze gebruik van “home made” remedies die al dan niet effectief zijn tegen ziekte. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 14 van 97 3.2 E CONO MIE Het begrip “economie” kan op verschillende wijzen gedefinieerd worden. Als gemeenschappelijke kenmerk zeggen alle definities dat economie een sociale wetenschap is. De economie bestudeert het gedrag van mensen in groepsverband. Daarnaast heeft ze ook betrekking op het menselijk handelen in situaties van schaarste. Het is kenmerkend dat de menselijke behoefte aan goederen en diensten (ongeacht het welvaartniveau) steeds groter is dan de middelen waarover we beschikken. Dit is niet alleen kenmerkend op individueel vlak, maar ook op maatschappelijk vlak. Er bestaat dan ook een spanning tussen de behoeften enerzijds en de middelen anderzijds. Omdat behoeften oneindig en de middelen schaars zijn, moeten er keuzes gemaakt worden. Het is onmogelijk om alles tegelijkertijd te doen of te hebben. Behoeften zijn verlangens waaraan je alleen kunt voldoen door de inzet van schaarse middelen. Economische overwegingen worden in het gezondheidsbeleid van de overheid steeds belangrijker. Gezondheidszorg vormt immers 7 tot 10 % van het bruto nationaal product (BNP) en de vraag ernaar blijft toenemen. Het bruto nationaal product (BNP) is het totale inkomen van de mensen die in een land wonen, ongeacht of ze in dat land of het buitenland werken. Het bnp per hoofd van de bevolking is een veelgebruikte maatstaf voor de grootte van een economie. Bron: https://www.belgium.be/nl/economie/economische_informatie/nationaal_product Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 15 van 97 Figuur 2: Uitgaven voor gezondheidszorg Daarnaast dient de overheid sinds 2008 ernstig te besparen door de financiële crisis en dus ook in de gezondheidszorg. Teneinde het gezondheidsbudget binnen de perken te houden is ze verplicht een aantal besparingstechnieken te gebruiken. Dit geeft vaak aanleiding tot spanningen tussen de zorgverstrekkers en de overheid (De Bleser L. en Baldewijns K., 2015). 3.3 G EZONDHEIDSECO NO MIE Economische overwegingen gaan de laatste decennia een steeds grotere rol spelen bij het gezondheidsbeleid en zeker ook naar de toekomst toe. Gezondheidseconomie is de wetenschap die onderzoekt op welke wijze de beschikbare middelen zo efficiënt mogelijk kunnen toegewezen worden teneinde de vooropgestelde gezondheidsobjectieven te kunnen bereiken. Gezondheidseconomie is essentieel gezien de uitgaven steeds sneller stijgen dan de inkomsten. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 16 van 97 Figuur 3: Uitgaven gezondheidszorg Onder de factoren die de groei van de uitgaven in België in de loop van de jongste decennia verklaren, kunnen onderstaande redenen naar voor geschoven worden: 1. De veroudering van de bevolking die voor een deel te wijten is aan de verhoogde levensverwachting, veroorzaakt door de ontwikkeling van de medische kennis; 2. De toename van het medisch aanbod, zowel in termen van gezondheidsverstrekkers als in termen van capaciteit van de zorginstellingen; Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 17 van 97 3. De ontwikkeling van medische voorzieningen voor aandoeningen en voor verschillende sociale problemen; 4. Het opduiken van nieuwe aandoeningen; 5. De ontwikkeling van de medische kennis die toelaat om steeds verder te gaan in de mogelijkheden om bepaalde ziekten te verzorgen. In de wetenschappelijke literatuur blijkt een consensus te bestaan omtrent de laatste factor: de ontwikkeling van kennis zou de helft, zoniet driekwart (75 %) van de groei van de uitgaven kunnen verklaren (Lapré R., Rutten F. & Schut E., 2001). Vaak wordt verondersteld dat de explosie van de kosten in de gezondheidszorg veroorzaakt wordt door de vergrijzing van de bevolking. Uit een Nederlands onderzoek van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu uit 2011 blijkt dat slechts 15 % hierdoor kan verklaard worden (NRC, 2017). In dit verband verwijzen we ook naar het effect die “black swan events” kunnen teweegbrengen. Het is een oude uitdrukking, die voor het eerst gebruikt werd door de Romeinse schrijver Juvenalis. Hij beschreef een “vogel die uiterst zeldzaam is in ons land, bijna zo zeldzaam als een zwarte zwaan”. Op dat ogenblik waren zwarte zwanen bij ons totaal onbekend. De Libanees Nassim Nicholas Taleb schreef in zijn boek “De Zwarte Zwaan” (2007) over de theorie dat er eens in de zoveel tijd een onverwachte gebeurtenis plaatsvindt. Volgens Taleb voldoet een Black Swan Event aan de volgende drie eisen: 1. het is een uitschieter, buiten het zicht van onze verwachtingen, omdat uit onze ervaringen niets wijst op de mogelijkheid ervan; 2. het heeft een extreme impact. Dit kan zowel positief als negatief zijn. Het is als het ware een “Game Changer” (a newly introduced element or factor that changes an existing situation or activity in a significant way); Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 18 van 97 3. na de gebeurtenis zoeken en vinden we verklaringen voor het ontstaan van deze heftige gebeurtenis. Dus achteraf gezien is het verklaarbaar en was het mogelijk zelfs voorspelbaar. Het evenement is een verrassing, het heeft een grote impact en na het voldongen feit, wordt het evenement verklaard. Geen enkele expert had verwacht dat er recentelijk een virus zou opduiken dat eerst een van de machtigste landen op zijn grondvesten zou doen daveren en vervolgens de wereldeconomie zou aantasten. Want naast een gezondheidscrisis zoals de coronacrisis, maken wij nu ook een economische crisis door, met een aanzienlijke impact op vrijwel alle sectoren en markten. Het boek van Taleb is door de Sunday Times in juli 2009 verkozen tot één van de 12 meest invloedrijke boeken van na de Tweede Wereldoorlog. In de gezondheidszorg hebben er zich in het verleden trouwens verschillende “black swan events” voorgedaan. Denk maar aan de ontdekking van penicilline door de Brit Sir Alexander Fleming. Zijn uitvinding leidde tot een revolutie in de behandeling onder meer van geïnfecteerde wonden en was de grote “game changer” voor de moderne geneeskunde. Sir Fleming ontving in 1945 de Nobelprijs voor de Geneeskunde. Alexander Fleming stond in zijn tijd al bekend als uitstekend, maar slordig onderzoeker. In 1928 was Fleming bezig met een onderzoek naar de bacterie Stafylokokken. Het schaaltje waarom de bacteriën groeiden liet hij aan het einde van de dag open en bloot staan. Daarnaast liet hij de ramen open staan, waardoor er bij toeval een schimmel via de lucht op het schaaltje terechtkwam. Gedurende de nacht groeide de schimmel snel. De volgende morgen ontdekte Fleming de schimmel op zijn plaatje, maar ook iets heel bijzonders: er groeiden geen bacteriën rond de schimmel. Na wat onderzoek bleek dit te komen door een stofje die de schimmel uitscheidt: penicilline. Penicilline doodde alle bacteriën die er mee in aanraking kwamen. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 19 van 97 Figuur 4: Impact van ontdekking penicilline op de wereldbevolking Bron: www.google.be Ook de (toevallige) ontdekking van de X-stralen in 1895 door Wilhelm Röntgen heeft een belangrijke impact gehad op de evolutie van de geneeskunde. Hij ontving voor deze ontdekking de eerste Nobelprijs voor Natuurkunde in 1901. Figuur 5: De eerste X-stralen foto Bron: http://www.independent.co.uk/news/science/ Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 20 van 97 Ook in de toekomst zullen we geconfronteerd worden met nieuwe “black swan events”. Wetenschappers waarschuwen in de media vaak over de impact van de opwarming van de aarde in het algemeen maar in het bijzonder wijzen zij ook op een mogelijke plotselinge impact nl. een point of no return. De klimaatverandering is zowel direct (hittegolven, extreme klimatologische gebeurtenissen) als indirect (gedwongen migratie, meer tijd doorgebracht buitenshuis, toenemend gebruik van koelsystemen, enz.) van invloed op de menselijke gezondheid. Figuur 6: Klimaateffecten versus gezondheid Bron: https://www.cdc.gov/climateandhealth/effects/ Volgens de WHO zou de klimaatverandering vanaf 2030 elk jaar 250.000 supplementaire sterfgevallen kunnen veroorzaken, als gevolg van ondervoeding, malaria, diarree en hittegolven. De gezondheidskosten die rechtstreeks Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 21 van 97 voortvloeien uit de klimaatverandering worden voor 2030 geraamd op 2 tot 4 miljard dollar per jaar. Hittegolven hebben een zeer ongunstige invloed op de gezondheid omwille van uitdroging, zonnesteken en uitputting. Ze leiden tot een stijging van het sterfte- en ziektecijfer, vooral bij kwetsbare groepen (zuigelingen en jonge kinderen, ouderen en topsporters). De extreem warme zomer van 2003 was bv. verantwoordelijk voor zo’n 20 à 30.000 supplementaire sterfgevallen in Europa ten gevolge van hart- en vaatziekten en/of longziekten. Als de voorziene toename van de frequentie en intensiteit van hittegolven doorzet, zou dit de komende decennia dus nog veel meer mensen het leven kunnen kosten. Extreme klimatologische gebeurtenissen zoals overstromingen, stormen, branden en droogtes hebben eveneens een directe impact op de gezondheid. De overstromingen die elk jaar miljoenen mensen in Europa treffen, hebben uiteenlopende gevolgen voor de menselijke gezondheid: verdrinking, hartaanvallen, verwondingen, infecties, psychosociale gevolgen, enz. Ten gevolge van de klimaatverandering zullen die extreme gebeurtenissen in de toekomst waarschijnlijk in frequentie en intensiteit toenemen. Maar de indirecte gevolgen van de klimaatveranderingen zijn waarschijnlijk nog belangrijker, vooral met betrekking tot:  de waterbevoorrading en voedselproductie: de risico’s op watertekorten en lagere landbouwopbrengsten kunnen tot uitdroging en ondervoeding leiden.  de toename van via vectoren overgedragen ziekten: door een toenemende verspreiding van hun ziekteverspreiders: teken, muggen, zandvliegen, enz. Veranderingen in de lengte van de seizoenen, de neerslag, de vochtigheid en de temperatuur kunnen de verspreiding en de overlevingskansen van zowel vectoren als ziekteverwekkers vergroten. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 22 van 97 De klimaatverandering zal dus waarschijnlijk indirect gevolgen hebben voor het bereik van bepaalde vectoren van infectieziekten zoals: o de ziekte van Lyme, die wordt overgedragen door teken. Deze ziekte is momenteel in uitbreiding in onze contreien, in Centraal-Europa en in de Baltische Staten. De klimaatverandering wordt gezien als de hoofdoorzaak voor de verspreiding naar Noord-Europa van een bepaalde tekensoort. o dengue of knokkelkoorts, een virale ziekte die door muggen overgebracht wordt o bilharzia of schistosomiasis, waar waterslakjes als tussengastheer optreden o malaria, door een uitbreiding van het areaal van de muggensoort die deze ziekte verspreidt. Het is mogelijk dat malaria zich ten noorden van de Middellandse zee zal uitbreiden.  risico’s in verband met de verslechterende waterkwaliteit (door een sterkere groei van bacteriën en toxische algen) en voedselvergiftiging: veel ziekten worden opgelopen door contact met besmette voeding of water (bv. cholera en dysenterie). Door de stijgende watertemperatuur krijgen bacteriën of algen die voedselvergiftiging veroorzaken, meer kans om zich te ontwikkelen. Bij zware neerslag kunnen ziekteverwekkende stoffen vrijkomen of kan het water besmet raken door overlopende riolen. De vermindering van het waterdebiet in de zomer kan het risico op bacteriologische en chemische besmettingen vergroten. Temperatuurgevoelige infectieziekten zoals voedselinfecties (Salmonella sp. en dergelijke) zullen hoogstwaarschijnlijk toenemen.  de toename van de concentraties troposferische ozon in de zomer (ademhalingsmoeilijkheden). De excessieve blootstelling aan ozonconcentraties in de troposfeer is elk jaar verantwoordelijk voor naar schatting 20.000 vroegtijdige sterfgevallen in Europa. In een recent Europees onderzoek werd op basis van een informaticamodel de impact van klimaatveranderingen op de luchtkwaliteit in 2010 gesimuleerd en vergeleken met het referentiejaar 1990. Volgens de onderzoekers zullen als gevolg van de klimaatverandering in grote delen van West-Europa hogere Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 23 van 97 ozonpieken optreden, waardoor dagelijks meer mensen ziek worden en sterven.  de toename van allergische stoornissen: de temperatuurstijging bevordert niet alleen een langere bestuivingstijd, maar ook de ontwikkeling van bepaalde allergene (en invasieve) planten. Een temperatuurstijging gecombineerd met minder neerslag op het moment dat het stuifmeel zich verspreidt, leidt tot grotere concentraties pollen in de lucht tijdens het hoogseizoen. De effecten op de volksgezondheid zullen echter niet overal dezelfde zijn. Aangezien gezondheid en welzijn ook nauw samenhangen met socio-economische factoren (inkomsten, huisvesting, werkgelegenheid, onderwijs, levenswijze, enz.), zullen de effecten van de klimaatverandering waarschijnlijk de ongelijke gezondheidssituatie in en tussen de landen verscherpen en de kwetsbaarheid van mensen met een beperkt inkomen en bepaalde groepen zoals kinderen, buitenshuis werkende mensen, oudere of zieke mensen vergroten. Ook zijn enkele positieve effecten mogelijk, zoals een lichte daling van het sterftecijfer als gevolg van de kou in bepaalde regio’s, maar ze zullen grotendeels teniet worden gedaan door de omvang en de ernst van de negatieve effecten (bron: https://klimaat.be/klimaatverandering/gevolgen/gezondheid). Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 24 van 97 3.4 DE CORONACRISI S : DE BELANGRIJKSTE LE SSEN VOOR DE GEZONDHEIDSZORG Enkele jaren geleden maakte het coronavirus zijn eerste slachtoffers in ons land. België werd erg zwaar getroffen. In iets meer dan enkele maanden lieten duizenden mensen het leven. Door de lockdown om het virus in te dijken kreeg de economie een ongeziene knauw. Elke crisis is een stresstest voor het systeem, waarbij de sterktes én de zwaktes bloot komen te liggen. De sterkte was te zien in onze ziekenhuizen, die ondanks de zware belasting standhielden. Helaas accentueerde de crisis ook veel zwaktes in ons zorgsysteem. Het woord crisis, zei de Amerikaanse president John F. Kennedy ooit, bestaat in het Chinees uit twee tekens. Het ene staat voor het gevaar, het andere voor kansen. Na de focus op het gevaar wordt het tijd om te kijken naar de kansen. In een artikel van Jasper D’hoore in de Tijd (De Tijd, 2020) worden vijf werven in de gezondheidszorg naar voor geschoven waar dringend aan moet worden gewerkt. Over welke richting we uit moeten, zijn de meeste experten het eens. De grootste crisis sinds de Tweede Wereldoorlog biedt een unieke kans om orde op zaken te stellen. 3.4.1 Beloon het zorgpersoneel Om de meer dan 650.000 mensen in de gezondheidszorg tijdens de coronacrisis te steunen werd de afgelopen maanden om acht uur ’s avonds geapplaudisseerd en hingen mensen witte lakens buiten. Dat is een mooi gebaar, maar er is echter meer nodig. Ook de helden van de zorg moeten op het einde van de maand hun rekeningen betalen. Artsen worden in ons land goed betaald, verpleegkundigen al wat minder en bij zorgkundigen wordt de situatie als problematisch omschreven. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 25 van 97 De sector zelf is al lang vragende partij om de starters meer te geven om zo het beroep aantrekkelijker te maken. De rode lijn over alle sectoren heen is een gebrek aan personeel. Zorginstellingen slagen er nog steeds niet in om alle vacatures in te vullen. Door de vergrijzingsgolf in de sector worden de tekorten enkel nijpender. Nog meer dan het loon is de hoge werkdruk een grote verzuchting. Uit de Vlaamse Werkbaarheidsmonitor blijkt dat slechts de helft van de werknemers in de zorg hun werk als “werkbaar” beschouwen. Deels is dit het gevolg van de flexibiliteit die van het zorgpersoneel wordt gevraagd: avond- en weekenddienst en onderbroken shiften behoren tot de dagelijkse realiteit. De hoge werkdruk is verbonden aan een schrijnende onderbezetting, het gevolg van de onderfinanciering vanuit de overheid. Onze ziekenhuizen tellen gemiddeld één verpleegkundige per 9,4 patiënten, terwijl dat volgens het federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE) om veiligheidsredenen maximaal acht patiënten mogen zijn. Dat blijft niet zonder gevolgen: minder personeel kan leiden tot een hogere overlijdenskans van patiënten. Andere landen doen het beter: in Nederland is er één verpleegkundige per zeven patiënten, in Noorwegen één verpleegkundige per vijf patiënten. Alleen al in de ziekenhuizen zijn 5.000 extra personeelsleden nodig om aan de norm van acht patiënten te voldoen. Hetzelfde tekort aan handen aan het bed doet zich voor in de woonzorgcentra. Toch gaat het niet altijd om meer centen. Het kan helpen de regels te versoepelen. Zo is heel nauwkeurig vastgelegd wat een zorgkundige of een verpleegkundige mag doen. Verpleegkundigen worden vaak overladen met administratieve taken, terwijl het efficiënter kan zijn daar anderen bij te laten helpen. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 26 van 97 3.4.2 Focus op de woonzorgcentra De meeste coronadoden in ons land woonden in woonzorgcentra. Het gaat hierbij om de kwetsbaarste leden van onze samenleving, die niet altijd de juiste en voldoende zorg krijgen. Dat is een gevolg van de onderfinanciering van de sector, die onder de bevoegdheid van de regio’s valt. Mensen blijven langer thuis, waardoor alleen de allerzwaksten in het woonzorgcentrum belanden. Maar die ontvangen nog altijd te weinig financiële middelen gezien de stijgende graad van zorgbehoevendheid. Dit werd pijnlijk duidelijk in de coronacrisis. Volgens zorgkoepel Zorgnet-Icuro is voor een echt kwaliteitsvolle ouderenzorg twee miljard euro extra nodig. De overheid financiert vandaag 0,48 medewerkers per bewoner, terwijl volgens de grootste zorgkoepel van het land 0,9 medewerkers per bewoner het streefdoel moet zijn. De gehandicaptensector en de jeugdhulp, eveneens regionale bevoegdheden, kampen met gelijkaardige problemen. Daar is nog eens 2 miljard nodig. Ter vergelijking: het volledige Vlaamse budget voor Welzijn is 14 miljard euro. Naast meer geld zijn ook hervormingen nodig in de ouderenzorg. Er is vaak nood aan een intensere samenwerking met ziekenhuizen, waardoor de zorg in de WZC geprofessionaliseerd kan worden. 3.4.3 Overconsumptie In ons land besteden we ongeveer 10% van onze welvaart aan de financiering van de zorg. De Belgische gezondheidszorg is in verhouding tot het bruto binnenlands product (bbp) zeker niet de duurste van Europa. Frankrijk en Duitsland geven meer uit. Een goede gezondheidszorg is toegankelijk, kwalitatief hoogstaand en financieel efficiënt. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 27 van 97 Maar die drie zaken kan je niet tegelijk doen: een kwalitatief hoogstaande en zeer toegankelijke zorg is duur. Onze zorg is bijzonder toegankelijk, voor medische ingrepen zijn de wachtlijsten beperkt. De kostprijs is in vergelijking met andere landen zeker niet hoog. Maar de keerzijde is dat de kwaliteit niet de allerbeste is. Als het bijvoorbeeld gaat over de overlevingskansen na een beroerte of een hartaanval of over preventie is België eerder een Europese middenmoter. Dat is het gevolg van een gezondheidszorg die zeer prestatiegedreven is. In grote lijnen komt het erop neer dat artsen worden betaald per uitgevoerde ingreep, onderzoek of behandeling. Het leidt tot een prikkel voor “overconsumptie”. Het geneesmiddelengebruik ligt haast nergens hoger. Weinig landen plaatsen meer knie- of heupprotheses of maken meer dure scans. Door de coronacrisis hebben de artsen en de ziekenhuizen gemerkt wat er gebeurt als de patiëntenstroom plots stokt. In een ideale wereld valt zo’n hervorming samen met het herzien van de artseninkomens. Door artsen te belonen voor wat ze doen én niet langer voor hoeveel ze doen, komt de patiënt centraal te staan. Zo’n systeem zou moeten leiden tot minder prestaties en hogere kwaliteit van de zorg. Internationale studies wijzen erop dat tot 15 procent van het budget verloren gaat aan verspilling. Als die er deels kan worden uitgehaald, kunnen miljarden worden bespaard om te gebruiken waar de noden het hoogst zijn. De keerzijde is dan wel dat onze zorg iets minder toegankelijk wordt, als de prestatiedruk afneemt, kunnen (beperkte) wachtlijsten ontstaan. 3.4.4 De digitalisering Ingevolge de coronacrisis kunnen in ons land nog grote stappen gezet worden om de gezondheidszorg de digitale 21ste eeuw binnen te loodsen. Zo zijn de artsen overgegaan tot tele-consultaties. De federale overheid regelde dat een raadpleging op afstand wordt terugbetaald. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 28 van 97 Naast tele-consultaties en elektronische patiëntendossiers zijn er nog veel technologische mogelijkheden. Er duiken almaar meer medische apps op die zorg op afstand mogelijk maken. De potentiële efficiëntiewinst is enorm. Als een hartpatiënt via een hartslagmeter thuis zijn hartslag kan opvolgen en de resultaten kan bespreken, hoeft hij niet meermaals naar het ziekenhuis te gaan. Patiënten worden beter geholpen, artsen kunnen efficiënter werken en zo kan het uitgespaarde geld elders ingezet worden. Allerhande slimme apps kunnen ons helpen om onze achterstand op het vlak van preventie bij te benen. Elke euro die verstandig wordt geïnvesteerd in preventie, kan tot vier keer worden terugverdiend. België geeft slechts enkele procenten van zijn zorgbudget uit aan preventie en zit daarmee onder het Europese gemiddelde van 3 procent. Het voorkomen of tijdig opsporen van ziektes is goedkoper dan de dikwijls zeer dure behandelingen die patiënten moeten redden als het bijna te laat is. De digitalisering moet ertoe leiden dat de patiënt meer centraal komt te staan. 3.4.5 De complexiteit van ons zorgsysteem Nergens is de complexiteit van ons land duidelijker dan in de gezondheidszorg. Liefst negen ministers zetelen in de interministriële conferentie Volksgezondheid. De coronacrisis was één lange illustratie van hoe moeilijk die ministers tot beslissingen komen. Of het nu ging over het verdelen van mondmaskers, het afnemen van tests of het opsporen van wie mogelijk met het virus besmet is geraakt, de deelstaten en de federale overheid wezen meer dan geregeld naar elkaar. En dat is ook te begrijpen, want dikwijls zijn ze beide deels bevoegd. Zowat alle politieke partijen zijn het erover eens dat werk moet worden gemaakt van coherente bevoegdheidspakketten. De aflijning van de bevoegdheden moet gepaard gaan met de zorg zo dicht mogelijk bij de mensen te organiseren. Verschillende landen zetten stappen naar Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 29 van 97 decentrale zorg omdat de noden verschillen naargelang het over een landelijk gebied of een stad gaat. Ook in ons land bestaat die tendens. In Vlaanderen is werk van gemaakt van 60 eerstelijnszones, waarbinnen artsen en apothekers veel meer moeten samenwerken. Boven die eerstelijnszones zweven 13 Vlaamse ziekenhuisnetwerken. De ziekenhuizen in zo’n netwerk moeten de taken onderling verdelen, waarbij niet iedereen nog alles doet. Zowel de creatie van eerstelijnszones als de ziekenhuisnetwerken blijken hervormingen van lange adem. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 30 van 97 4 STRUCTUUR VAN DE GEZONDHEIDSZORG Het gezondheidsbeleid van ons land wordt gedirigeerd vanop diverse niveaus: het intercontinentaal, het Europees, het federaal, het Vlaams, het provinciaal en het gemeentelijk niveau. Al deze niveaus leggen ons regelgeving en wetten op om de gezondheidszorg te organiseren en te controleren. In dit deel worden de belangrijkste kenmerken van elk niveau behandeld met een bijzondere aandacht voor hun invloed op het gezondheidsbeleid. 4.1 H ET E URO PEES GEZONDHEIDSB ELEI D We zijn niet alleen inwoner van ons land, maar ook van Europa. Sinds de laatste decennia groeit de absolute noodzaak van een coherent Europees beleid voor tal van sectoren, waaronder dus ook de gezondheidszorg. Zonder dat mensen daar altijd bewust van zijn, heeft de Europese Unie (EU) invloed op de zorg die je geeft of ontvangt. Door middel van het volksgezondheidsbeleid ondersteunt de Europese Unie lidstaten bij het verbeteren van de gezondheid van EU-burgers. In het Verdrag van Amsterdam van 1997 is vastgelegd dat de EU bij het vaststellen en uitvoeren van haar beleid moet streven naar bescherming van de menselijke gezondheid. De lidstaten bepalen zelf hoe ze de gezondheidszorg in hun land organiseren. De EU vult de lidstaten alleen aan. De EU richt zich op dit moment voornamelijk op betere informatie-uitwisseling tussen lidstaten en het financieren van onderzoeken. Momenteel is het programma EU4Health van kracht. Hiermee wordt in zeven jaar 5,3 miljard euro geïnvesteerd in innovatie, preventie, en de toegankelijkheid van zorg. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 31 van 97 Bij crises, zoals de coronacrisis, kan de EU coördinerend en ondersteunend optreden. Er vindt regelmatig overleg plaats tussen de Europese Commissie en de ministers van Volksgezondheid en Binnenlandse Zaken. Ook wordt geld uitgetrokken voor onderzoek naar de bestrijding van het coronavirus. Verder ondersteunt de EU de lidstaten bij het bevoorraden met medisch materiaal. Daarnaast kent het volksgezondheidsbeleid een specifiek plan voor de aanpak van epidemieën. Europese regelgeving heeft trouwens nog impact gehad op de organisatie van alle opleidingen verpleegkunde in Vlaanderen. Dit reflecteert zich in een langere opleidingsduur inclusief een sterke stijging van het aantal (verplichte) stage-uren. De impact van deze regelgeving op de verpleegkundige opleiding heeft niet alleen in Vlaanderen een verschuiving teweeg gebracht, ook heel wat andere landen dienden hun opleidingen te hervormen. Figuur 7: Lidstaten Europese Unie Bron: https://www.europa-nu.nl/9353000/1/j4nviihcu0lesxp_j9vvj9idsj04xr6/vl5od2bh7lrc Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 32 van 97 4.2 DE SOCI ALE ZEKERHEID ALS BOUW STEEN VOOR H ET GEZONDHEI DSBELEID IN BELGIË Het Belgische socialezekerheidsstelsel is niet in één dag ontstaan. Onze sociale zekerheid is het resultaat van verscheidene evoluties die zich de voorbije 150 jaar hebben voorgedaan. De sociale zekerheid is het geheel van voorzieningen om de financiële autonomie van burgers te waarborgen. Ze garandeert de sociale bescherming van onze burgers wanneer zij met sociale risico’s worden geconfronteerd. Sociale zekerheid is een systeem om inkomen en/of verzorging te garanderen voor natuurlijke personen en gezinnen of andere samenlevingsvormen die, tijdelijk of blijvend, niet (langer) in staat zijn om zelf in (voldoende) inkomen en/of verzorging te voorzien. Dat geldt bijvoorbeeld bij pensioen, ziekte, arbeidsongeschiktheid, overlijden van naasten of werkloosheid. 4.2.1 Organisatie De administratieve organisatie van de sociale zekerheid in België is relatief complex. Naast de Federale Overheidsdienst (FOD Sociale Zekerheid) zijn er diverse Openbare instellingen van sociale zekerheid (OISZ). De OISZ voeren hun opdrachten uit in een specifieke tak van de sociale zekerheid zoals de ziekteverzekering, arbeidsongeschiktheid, pensioenen, werkloosheid, arbeidsongevallen, beroepsziekten of in een bepaald stelsel zoals het Rijksinstituut voor de Sociale Verzekeringen der Zelfstandigen. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 33 van 97 4.2.2 Systeem 4.2.2.1 Statuten De sociale zekerheid in België bestaat uit 3 statuten (stelsels): werknemers, ambtenaren en zelfstandigen. Een werknemer is iemand die met zijn werkgever is verbonden door een arbeidsovereenkomst. Een zelfstandige is iemand die een beroepsactiviteit uitoefent zonder te zijn aangeworven met een arbeidscontract of statuut. Een ambtenaar is iemand die werkt in het statuut van de openbare dienst. 4.2.2.2 Functies De sociale zekerheid vervult 3 functies: bij verlies van arbeidsinkomsten (werkloosheid, pensionering, arbeidsongeschiktheid) wordt een vervangingsinkomen betaald; bij bepaalde "sociale lasten" (bijkomende kosten), zoals het opvoeden van kinderen of ziektekosten, is er een aanvulling op het inkomen; wie onvrijwillig niet over een beroepsinkomen beschikt, ontvangt bijstandsuitkeringen zoals het leefloon. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 34 van 97 4.2.2.3 Takken De sociale zekerheid bestaat uit verschillende takken: (a) Pensioenen Een pensioen is een inkomensverzekering, waarmee een inkomen wordt verzekerd voor wanneer dat wegvalt wegens ouderdom of overlijden. (b) Werkloosheid De belangrijkste rol van de sector werkloosheid is het verschaffen van een vervangingsinkomen aan de werknemer die onvrijwillig zijn werk verliest. De sector bestrijkt echter een veel ruimer actieterrein en geeft ook ondersteuning bij tijdelijke werkloosheid, deeltijdse of volledige onderbreking van de arbeid (loopbaanonderbreking/tijdskrediet), deeltijdse werkhervatting, aan personen die een opleiding volgen en aan onthaalouders. (c) Arbeidsongevallenverzekering Alle werknemers zijn gedekt tegen arbeidsongevallen en ongevallen op de weg van en naar het werk. Zelfstandigen vallen buiten deze regelgeving. Ambtenaren hebben dan weer een specifieke regeling. (d) Beroepsziektenverzekering Een beroepsziekte is niet zo eenvoudig te definiëren. Vaak is immers het verband tussen de blootstelling aan een risico en de uiteindelijke ziekte niet zo duidelijk. De ziekte kan immers lang na de blootstelling optreden. Daarom heeft men een lijst met erkende beroepsziekten opgesteld. Hierdoor wordt het voor een slachtoffer eenvoudig om zijn beroepsziekte te bewijzen. (e) Gezinsbijslag Ingevolge de zesde staatshervorming werd het beheer en de uitbetaling van de kinderbijslag geregionaliseerd. De woonplaats van het kind bepaalt de bevoegde regio en elke regio heeft een kinderbijslagregeling uitgewerkt. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 35 van 97 Elk kind dat in Vlaanderen woont, krijgt een “Groeipakket”. Het Groeipakket bestaat uit gezinsbijslagen en andere financiële tegemoetkomingen om gezinnen te ondersteunen in de opvoeding van hun kinderen. Het is een pakket op maat van elk gezin. Het bedrag dat men ontvangt is afhankelijk van de specifieke situatie. Zo krijgen kinderen in Vlaanderen alle kansen om te groeien en zich te ontplooien. (f) Geneeskundige verzorging De verplichte verzekering voor geneeskundige verzorging richt zich zowel tot werknemers, zelfstandigen en ambtenaren, als tot werklozen, gepensioneerden, personen die recht hebben op het leefloon, personen met een handicap, studenten, wezen, de niet-begeleide minderjarige vreemdelingen, enz., plus de personen die zij ten laste hebben en die aan de voorwaarden voldoen. Als men naar de dokter gaat of andere geneeskundige verzorging krijgt, moet men in principe eerst het totale bedrag betalen in ruil voor een doktersattest of getuigschrift. Daarmee gaat men naar de verzekeringsinstelling (ziekenfonds), die een deel terugbetaalt. De verzekeringstegemoetkoming varieert voornamelijk volgens de aard van de verstrekking, het statuut van de verzekerde en de hoedanigheid van de zorgverlener. In de meeste gevallen wordt niet het volledige bedrag terugbetaald. Vaak dient men een persoonlijk aandeel te betalen, het zogeheten “remgeld”. Dankzij de derdebetalersregeling betaalt men alleen het eigen deel van de kosten aan de zorgverlener (arts, tandarts, kinesitherapeut, apotheker, enz.). Sinds 1 januari 2022 kunnen alle zorgverleners dit toepassen voor al hun patiënten en voor alle geneeskundige verstrekkingen. Het is de keuze van de zorgverlener zelf om dit al dan niet toe te passen, het is niet verplicht (behalve in bepaalde gevallen). Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 36 van 97 (g) Uitkeringen bij ziekte In geval van ziekte worden niet alleen de ziektekosten terugbetaald, maar men heeft als gerechtigde ook recht op uitkeringen die het loonverlies moeten dekken. Dergelijke regelingen zijn enkel van toepassing op ziekten en ongevallen in de privésfeer. Bij de uitkeringen moet er een onderscheid worden gemaakt tussen werknemers, ambtenaren en zelfstandigen. (h) Jaarlijkse vakantie. Nu lijkt het voor iedereen logisch dat je jaarlijks recht hebt op enkele weken vakantie, maar dat is niet altijd zo geweest. Al in het begin van de 20ste eeuw hebben vakbonden gestreden voor betaalde vakantiedagen voor werknemers. Het zijn de Rijksdienst voor Jaarlijkse Vakantie (RJV) en de bijzondere vakantiefondsen die tussenkomen voor de uitbetaling van het vakantiegeld van de arbeiders in de privésector en van de niet-zelfstandige kunstenaars. Het vakantiegeld voor bedienden en ambtenaren wordt rechtstreeks door de werkgever betaald. 4.2.2.4 Sociale bijstand Tenslotte is er sociale bijstand. Wat als je alleen komt te staan en geen recht hebt op werkloosheidsuitkeringen? Wat als je pensioen ontoereikend is? Wat als je een handicap hebt en niet kan werken? Wat als je geen kinderbijslag ontvangt? Wat als je net naast het vangnet van de sociale zekerheid valt? Gelukkig bestaat hiervoor ook een oplossing. Er is namelijk nog een groter vangnet waar, in principe, niemand naast kan vallen: de sociale bijstand. Deze sociale bijstand behoort niet tot de sociale zekerheid in strikte zin, maar maakt wel deel uit van de totale sociale bescherming van de Belgische bevolking. Het doel van de sociale bijstand is eigenlijk een minimuminkomen te garanderen voor de volledige bevolking. De bijstand wordt gefinancierd met belastingbijdragen en is dus niet gebaseerd op het loon. Tevens zijn er steeds voorwaarden aan verbonden alvorens je sociale bijstand ontvangt. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 37 van 97 Zo wordt iedere toekenning van sociale bijstand steeds voorafgegaan door een bestaansmiddelenonderzoek. Sociale zekerheid kan de vorm aannemen van een uitkering of van een voorziening, die uit een dienst (zoals verzorging) of een product (zoals een rolstoel) kan bestaan. Aan een uitkering is doorgaans de voorwaarde verbonden dat de ontvanger al het mogelijke doet om weer zelf een inkomen te voorzien. Bij sociale bijstand wordt getoetst of de ontvanger eigen vermogen heeft of men met iemand anders een gezamenlijke huishouding voert. De sociale bijstand garandeert een minimuminkomen. 4.2.3 Het belang van de sociale zekerheid Het centrale begrip van ons sociale zekerheidssysteem is solidariteit. Solidariteit tussen: werkenden en werklozen; jongeren en ouderen; gezonden en zieken; personen met een inkomen en personen zonder inkomen; gezinnen met kinderen en gezinnen zonder kinderen; enzovoort. Die solidariteit is gewaarborgd doordat: werkende mensen bijdragen moeten betalen in verhouding tot hun loon; de financiering grotendeels gebeurt door de gemeenschap, dat zijn dus alle burgers samen; de vakbonden, de verzekeringsinstellingen/ziekenfondsen en de werkgeversorganisaties mee beslissen over diverse aspecten van het systeem. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 38 van 97 Concreet zorgt de sociale zekerheid voor drie zaken: 1. bij loonverlies (werkloosheid, pensionering, arbeids-ongeschiktheid) ontvang je een vervangingsinkomen; 2. als je bepaalde "sociale lasten", zoals het opvoeden van kinderen of ziektekosten, moet dragen, ontvang je een aanvulling op het inkomen; 3. als je onvrijwillig niet over een beroepsinkomen beschikt, dan ontvang je bijstandsuitkering. 4.2.4 Organisatie Bij de organisatie van het Belgische sociale zekerheidssysteem moet er in de eerste plaats een onderscheid worden gemaakt tussen de drie stelsels. Voor het werknemersstelsel – het grootste van de drie – is de RSZ (Rijksdienst voor Sociale Zekerheid) de overkoepelende instelling. De RSZ int zowel de werknemers- als de werkgeversbijdragen voor de sociale zekerheid. Volgende instellingen zijn verantwoordelijk voor bepaalde takken van de sociale zekerheid, namelijk: RVA: Rijksdienst voor arbeidsvoorziening FPD: Federale Pensioendienst RIZIV: Rijksinstituut voor ziekte- en invaliditeitsverzekering FEDRIS: Federaal agentschap voor beroepsrisico's RJV: Rijksdienst voor jaarlijkse vakantie Zelfstandigen zijn verzekerd voor de volgende takken in de sociale zekerheid: geneeskundige verzorging, ziekte- en invaliditeitsverzekering, moederschapsverzekering, pensioenen, overbruggingsrecht, rouwuitkering, uitkeringen mantelzorg en de vaderschaps- en geboorteuitkering. Zelfstandigen sluiten zich aan bij en betalen sociale bijdragen aan een sociaal verzekeringsfonds voor zelfstandigen of bij de Nationale Hulpkas voor de sociale Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 39 van 97 verzekeringen der zelfstandigen, die beheerd wordt door het Rijksinstituut voor de sociale verzekeringen der zelfstandigen (RSVZ). De sociale verzekeringsfondsen hebben ook de taak bepaalde uitkeringen uit te betalen aan zelfstandigen (moederschapshulp, uitkeringen in het kader van het overbruggings- recht, rouwuitkering, uitkeringen mantelzorg en de vaderschaps- en geboorte- uitkering). Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 40 van 97 4.3 HET B ELGISCHE GEZONDHEIDS BELEI D Het eerste artikel van de Belgische grondwet luidt: België is een federale staat, samengesteld uit de gemeenschappen en de gewesten. Beslissingen omtrent het gezondheidsbeleid worden dus niet alleen op nationaal (federaal) niveau genomen. Ook de gemeenschappen, provincies en gemeenten hebben elk hun bevoegdheid voor een deel van de gezondheidszorg. Figuur 8: De Belgische staatsstructuur Bron: https://www.senate.be/doc/infofiches/structuurvanbelgie2docs.pdf Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 41 van 97 4.3.1 Het federaal niveau Grof geschetst omvatten de bevoegdheden van de federale overheid eigenlijk alles wat te maken heeft met het algemene belang. België is een federale staat waarin er naast het federale niveau drie Gewesten en drie Gemeenschappen bestaan.  De drie Gewesten in België (Vlaanderen, Waals Gewest en Brussels Hoofdstedelijk Gewest) zijn bevoegd voor materies die te maken hebben met grondgebied (bijv. ruimtelijke ordening, transport, milieu…).  De Gemeenschappen in België (Vlaamse Gemeenschap, Franse Gemeenschap en Duitstalige Gemeenschap) zijn verantwoordelijk voor eerder persoons- en taalgebonden materies (bijv. onderwijs, cultuur, gezondheidszorg, bijstand) Op het grondgebied van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest zijn echter twee Gemeenschappen actief: de Franse Gemeenschap en de Vlaamse Gemeenschap. In het algemene belang van alle Belgen beheert de federale staat bij voorbeeld financiën, leger, justitie, sociale zekerheid, buitenlandse zaken evenals belangrijke delen van volksgezondheid en van binnenlandse zaken,... Hierover is dus de federale overheid bevoegd. De federale overheid behoudt een aanzienlijk "gemeenschappelijk erfgoed". Daaronder valt onder andere het gerechtelijk apparaat, het leger, de federale politie, het toezicht over de politiediensten, de sociale zekerheid en de belangrijke wetten over sociale bescherming (zoals pensioenen en ziekte- en invaliditeitsverzekering), de overheidsschuld, het monetaire beleid, het prijs- en inkomensbeleid, de bescherming van het spaargeld, kernenergie, de overheidsbedrijven (zoals de Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen, Bpost (vroeger De Post)), de federale wetenschappelijke en culturele instellingen. Bovendien blijft de federale staat verantwoordelijk voor de verplichtingen van België en zijn gefederaliseerde instellingen ten overstaan van de Europese Unie of van de NAVO. De federale overheid is eveneens bevoegd voor alles wat niet uitdrukkelijk onder de bevoegdheid valt van de gemeenschappen en de gewesten. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 42 van 97 De federale staat is tevens bevoegd voor de uitzonderingen en beperkingen op de bevoegdheden van de gemeenschappen en de gewesten. De gemeenschappen zijn bijvoorbeeld autonoom op het vlak van onderwijs, maar de minimale vereisten voor de aflevering van diploma's blijven een aangelegenheid van de federale overheid, net zoals de leerplicht en de pensioenregeling. De federale staat is bevoegd voor zaken die niet aan de gemeenschappen of de gewesten overgedragen kunnen worden, zoals de sociale zekerheid en de financiering van de gezondheidszorg. Federale wetten regelen het globale kader van de gezondheidszorg: infrastructuur, financiering, capaciteit en type zorgverlening. Op federaal niveau is er de Federale Overheidsdienst (FOD) Volksgezondheid, Veiligheid van de Voedselketen en Leefmilieu of kortweg FOD Volksgezondheid bevoegd om advies te verlenen over het gezondheidszorgbeleid en toezicht uit te oefenen op de uitvoering ervan. De FOD is onderverdeeld in drie directoraten-generaal of DG's en een vierde dienst:  DG Gezondheidszorg  DG Dier, Plant en Voeding  DG Leefmilieu  Directie Medische Expertise (Medex) De FOD omvat ook twee Federale Wetenschappelijke Instellingen en een wetenschappelijk adviesorgaan:  Centrum voor Onderzoek in de Diergeneeskunde en de Agrochemie (CODA)  Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV)  Hoge Gezondheidsraad (HGR) Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 43 van 97 4.3.2 Het gemeenschapsniveau Sinds de tweede grote staatshervorming in 1980 zijn de gemeenschappen, behalve voor de culturele aangelegenheden, ook bevoegd voor persoonsgebonden aangelegenheden, zoals onderwijs, huisvesting, gezondheid en sociale bijstand. Na de federale verkiezingen van 2009 probeerden de onderhandelaars een zesde staatshervorming te realiseren. Deze zesde staatshervorming houdt in dat er meer bevoegdheden van het federale niveau naar het gemeenschaps- en gewestniveau worden overgeheveld. De zesde staatshervorming heeft belangrijke gevolgen voor de organisatie van de gezondheidszorg. Door de zesde staatshervorming kan de Vlaamse overheid nu de bouw én werking van alle oudereninstellingen (woonzorgcentra, rust- en verzorgingstehuizen, centra voor dagverzorging, enzovoort) reglementeren en financieren, en de prijzen voor de bewoners bepalen. Voorheen was Vlaanderen maar gedeeltelijk bevoegd. Ook de bouw en renovatie van ziekenhuizen komen in handen van de Vlaamse overheid, net als de normen waaraan ziekenhuizen moeten voldoen. In vele zorgsectoren worden ook een aantal versnipperde bevoegdheden samengebracht, zoals in de gehandicaptenzorg, de ouderenzorg, de geestelijke gezondheidszorg en revalidatie. Tot nu toe werd bijvoorbeeld de aankoop van een rolstoel door de ziekteverzekering (van de federale overheid) betaald, maar moest men voor onderhoud en herstellingen van de rolstoel bij het Vlaams Agentschap voor Personen met een Handicap (VAPH) aankloppen. Dat wordt dus allemaal Vlaams. Net zoals op Europees en nationaal niveau is er op gemeenschapsniveau een wetgevende (het Vlaams parlement) en een uitvoerende macht (de Vlaamse regering). De Vlaamse regering wordt in de voorbereiding, uitvoering en evaluatie van het regeringsbeleid ondersteund door de Vlaamse administratie. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 44 van 97 Onderstaand worden de bevoegdheden van de Vlaamse Gemeenschap over gezondheid verder toegelicht. 4.3.2.1 Vlaamse gezondheidsdoelstellingen Vlaamse gezondheidsdoelstellingen zijn specifieke, meetbare en algemeen aanvaarde doelstellingen op vlak van preventie met het oog op het behalen van gezondheidswinst op bevolkingsniveau. Een gezondheidsdoelstelling wordt goedgekeurd door de Vlaamse Regering en het Vlaamse Parlement. Met het vastleggen van gezondheidsdoelstellingen wordt een breed maatschappelijk draagvlak gecreëerd om met zijn allen hieraan te werken. https://www.zorg-en-gezondheid.be/gezondheidsdoelstellingen-en-prioriteiten De volgende gezondheidsdoelstellingen zijn momenteel van kracht: Gezondheidsdoelstelling 'De Vlaming leeft gezonder in 2025' Deze gezondheidsdoelstelling vervangt de vroegere doelstellingen: Gezondheidsdoelstelling 'voeding en beweging' en de gezondheidsdoelstelling 'tabak, alcohol en drugs'. In deze recentste gezondheidsdoelstelling is gekozen een aantal nieuwe accenten. Hiervoor voert Vlaanderen een beleid in de levensdomeinen, gezin, vrije tijd, onderwijs, werk, zorg en welzijn en de buurt, richt men zich rechtstreeks naar de burger en op een goed bestuur. Dit alles leidt tot verbetering van verschillende indicatoren bij diverse bevolkingsgroepen met extra aandacht voor kwetsbare groepen. Er zal een geïntegreerd beleid gerealiseerd worden waarbinnen verdieping en verbreding mogelijk wordt. Nu al is de verdieping voorzien via flankerende thema’s zoals ondervoeding bij ouderen, eetstoornissen, psychoactieve medicatie, gamen en gokken. In de toekomst kan een verbreding naar andere thema’s of gezondheidsdoelstellingen worden gerealiseerd zoals geestelijke Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 45 van 97 gezondheidsbevordering en suïcidepreventie, val- en fractuurpreventie, mondzorg, het motiverend informeren over bevolkingsonderzoeken. Subdoelstellingen: Gezondheid in eigen handen Tegen 2025 beschikken burgers over laagdrempelige informatie en instrumenten om zelf gezonde keuzes te maken. Gezin bron van gezondheid Tegen 2025 beschikken ouders over laagdrempelige informatie en instrumenten om hun kinderen te laten opgroeien met een gezonde leefstijl. Tegen 2025 voert een toenemend percentage van de voorzieningen en initiatieven in de kinderopvang van baby’s en peuters en in de opvang van schoolkinderen buiten de school, een beleid dat gezonde leefstijl bij kinderen bevordert dat voldoende kwaliteitsvol is. Vrije tijd, gezonde tijd Tegen 2025 voeren vrijetijdsactoren een beleid dat gezonde leefstijl bevordert. Gezondheid in onderwijs Tegen 2025 voert 80% van de basisscholen en 80% van de secundaire scholen een preventief gezondheidsbeleid dat voldoende kwaliteitsvol is. Tegen 2025 voert een toenemend percentage van de hogescholen en universiteiten een preventief gezondheidsbeleid dat voldoende kwaliteitsvol is. Werken, ook aan gezondheid Tegen 2025 voert 20% van de ondernemingen met minstens 20 werknemers een preventief gezondheidsbeleid dat voldoende kwaliteitsvol is. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 46 van 97 Tegen 2025 voert een toenemend percentage van ondernemingen met minder dan 20 werknemers een preventief gezondheidsbeleid dat voldoende kwaliteitsvol is. Meer gezondheid in de zorg Tegen 2025 voert een toenemend percentage van de zorg- en welzijnsvoorzieningen een preventief gezondheidsbeleid dat voldoende kwaliteitsvol is. Tegen 2025 past een toenemend percentage van de zorgverstrekkers en hulpverleners de beschikbare preventiemethodieken toe. Gezonde buurten Tegen 2025 voert een toenemend aantal lokale besturen een preventief gezondheidsbeleid dat voldoende kwaliteitsvol is. Goed bestuur, de weg naar gezondheid Tegen 2025 voeren de relevante beleidsdomeinen van de verschillende overheden een beleid dat gericht is op het vermijden van gezondheidsrisico’s, het bevorderen van gezonde keuzes en een gezonde levensstijl, op zijn minst op niveau van omgevingsinterventies, afspraken en regelgeving. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 47 van 97 4.3.2.2 Vlaanderen en preventie: actueel beeld Uit een rapport van het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE) blijkt echter dat onze gezondheidszorg van gemiddelde kwaliteit is. Verschillende organisaties roepen om dringend werk te maken van een beter preventiebeleid. (https://www.tijd.be/politiek-economie/belgie/federaal/belgische-zieke-krijgt-geen- topkwaliteit/9719073.html) Zij stellen dat preventie een absolute noodzaak dient te worden willen we onze gezondheidszorg verbeteren. Het K.C.E. spreekt over een “somber beeld” van ons preventiebeleid. Ook de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) waarschuwde in 2014 al voor de slechte preventie in ons land. Het Vlaams netwerk van ondernemingen (VOKA) roept tevens op om het budgettaire aandeel van preventie op korte termijn toe te laten nemen. In België ligt het aantal verloren levensjaren – sterfte op jonge leeftijd die vermijdbaar is – véél hoger dan andere West-Europese landen. Per 100.000 inwoners gaan meer dan 4.000 levensjaren verloren. Dat zijn er 20% meer dan in Nederland en 40% meer dan in Luxemburg. De vermijdbare kostprijs voor samenleving en economie is gigantisch. Daarom roept VOKA op om fors meer middelen te voorzien voor preventie in de gezondheidszorg. We worden ouder, maar niet altijd in goede gezondheid. Bijna de helft van de 75-plussers leidt aan een chronische aandoening. Meer dan 40% van de 75-plussers combineert zelfs twee chronische aandoeningen. De vier grote chronische aandoeningen zijn hart- en vaatziekten, kanker, chronisch longlijden en diabetes. Ze veroorzaken samen 90% van de sterfgevallen en zijn verantwoordelijk voor 85% van de jaren in minder goede gezondheid. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 48 van 97 De behandeling van de vier grote chronische aandoeningen kost 24 miljard euro, dat is een derde van de gezondheidsuitgaven. Daarbovenop gaat er 8 miljard naar uitkeringen voor zieke medewerkers met deze aandoeningen én lijden ondernemingen 11,6 miljard economisch verlies door afwezige medewerkers. Met meer aandacht voor preventie kunnen al die kosten met 20% beperkt worden. Preventie kan een belangrijke en kostenefficiënte rol spelen om de vier grote chronische aandoeningen te voorkomen, op te sporen of erger te vermijden. Het ontbreekt ons niet aan kennis over welke preventieve interventies en toepassingen effectief kunnen bijdragen aan het voorkomen, opsporen en het beperken van de gevolgen van deze ziekten. Het is aan het beleid om gericht te investeren in preventie. De preventie-inspanningen in België zijn vandaag ondermaats. Er wordt te weinig gescreend op borstkanker, de vaccinatie tegen mazelen en griep is te laag en preventieve tandzorg hinkt achterop. Er zijn verschillende oorzaken voor ondermaatse preventie in ons land: we investeren te weinig, de bevoegdheidsverdeling is complex én we hebben geen zakelijk model dat preventie aanmoedigt. België spendeert amper 1,6% van het gezondheidsbudget aan preventie, daarmee scoren we onder het Europese gemiddelde van 2,9% en ver onder de WHO-doelstelling van 5%. Per inwoner moet de investering dan ook opgetrokken worden van gemiddeld 105 euro naar 330 euro per persoon per jaar. Belgisch onderzoek berekende dat gericht investeren in preventie 20% van de kosten voor de vier grote aandoeningen kan vermijden. In absolute cijfers betekent dit bijna 5 miljard euro minder uitgaven voor gezondheidszorg, daarbovenop komen nog de winsten voor een stijgende economische productiviteit. Reeds na 7 jaar zouden de meerkosten besteed aan preventie reeds zijn terugverdiend. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 49 van 97 4.3.2.3 Het thuis- en ouderenzorgbeleid De Vlaamse Gemeenschap is bevoegd voor de planning, het toezicht en de erkenning van volgende ouderenvoorzieningen: - Woonzorgcentra; - Rust- en verzorgingstehuizen; - Serviceflatgebouwen; - Dagverzorgingscentra; - Centra voor kortverblijf; - Centra voor herstelverblijf. 4.3.2.4 Het beleid eerstelijnsgezondheidszorg Het beleid van de eerstelijnsgezondheidszorg gaat vooral om organisatorische taken: - De zorg afstemmen op de noden van zorg- en hulpvragers in het algemeen; - De werkingen van de verschillende zorgaanbieders onderling afstemmen; - Transmurale afspraken; - Navormingen organiseren; - Informatie verlenen; - …. Om dit allemaal te kunnen realiseren is het noodzakelijk om de verschillende zorgaanbieders van een bepaald werkgebied samen te brengen. De erkenning en subsidiëring van samenwerkingsinitiatieven in de eerstelijnsgezondheidszorg (SEL) bestaan uit plaatselijke vertegenwoordigers van huisartsen, verpleegkundigen, diensten voor gezinszorg, OCMW’s, verenigingen van mantelzorgers en gebruikers, organisaties van vrijwilligers en anders zorgaanbieders die actief zijn in het werkgebied van een SEL. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 50 van 97 4.3.2.5 Het beleid betreffende ziekenhuizen en geestelijke gezondheidszorg De Vlaamse Gemeenschap is tevens bevoegd voor de planning en erkenning van algemene ziekenhuizen, centra voor geestelijke gezondheidszorg, psychiatrische ziekenhuizen, psychiatrische verzorgingstehuizen (PVT’s) en initiatieven voor beschut wonen. Er bestaan verschillende soorten ziekenhuizen: - Algemene ziekenhuizen staan 24/24 uur in voor medisch en gespecialiseerde hulp. Een algemeen ziekenhuis moet minstens 150 erkende bedden, een heelkundige en een inwendige afdeling beschikken. Daarnaast dient het ziekenhuis ook de volgende activiteiten kunnen uitvoeren: anesthesiologie, radiologie, revalidatie, de basisactiviteiten van klinische biologie, de basisactiviteiten van een ziekenhuisapotheek en een zorgprogramma voor oncologische basiszorg. Een geriatrische, pediatrische en neuro-psychiatrische afdeling of een materniteit kunnen maar moeten niet aanwezig zijn; - Psychiatrische ziekenhuizen verlenen behandeling en opvolging aan zorgvragers met ernstige psychische problemen voor voltijdse opname, poliklinische raadpleging, dagbehandeling of door initiatieven voor beschut wonen; - Categorale of gespecialiseerde ziekenhuizen zijn meestal kleine ziekenhuizen, gericht op revalidatie of de zorg voor geriatrische zorgvragers; - Universitaire ziekenhuizen bieden, naast de zorg die algemene ziekenhuizen aanbieden, ook zeer gespecialiseerde behandelingen. Voor elke universiteit waar de faculteit geneeskunde een volledig leerplan aanbiedt kan een universitair ziekenhuis erkend worden. Naast de taak om zorgvragers te verzorgen en te behandelen heeft het ook de taak om zorgverleners op te leiden, wetenschappelijk onderzoek te doen en bij te dragen aan de ontwikkeling van nieuwe technologieën. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 51 van 97 Tabel 1: Aantal ziekenhuizen in België (2019) Bron: Vandenborre K. (2020) Figuur 10: Evolutie ziekenhuizen in België Bron: Vandenborre K. (2020) Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 52 van 97 4.3.2.6 Het ziekenhuislandschap van de toekomst Het huidig gezondheidssysteem in België wordt gekenmerkt door een versnipperd landschap waarin instellingen fungeren als losstaande organisaties. In de nabije toekomst staat het gezondheidssysteem voor verschillende nieuwe grote uitdagingen, zoals veranderende verwachtingspatronen van patiënten, multi- morbiditeit, vergrijzing van de bevolking en implementatie van nieuwe innovaties en technologieën. Een hertekening van het zorglandschap is noodzakelijk om tegemoet te komen aan de toekomstige zorgnoden. De hervorming van het gezondheidssysteem dient de verwachte wijzigingen in behoeften, de medisch-technologische vooruitgang en de budgettaire mogelijkheid in acht te nemen. Een ziekenhuis zal fungeren als een schakel in een groter netwerk. Het doel van deze netwerken betreft een systeem op te zetten waarin de patiënt en zijn zorgnoden centraal staan. In België is er vandaag de dag een overvloed aan zorg in bijna elk ziekenhuis. In de toekomst zullen ziekenhuizen zo georganiseerd worden dat enkel basiszorg aangeboden worden in een ziekenhuis in de nabijheid van de bevolking. Complexe pathologieën zullen behandeld worden in referentiecentra die voornamelijk gekenmerkt worden door hoge specialisatie en een hoog gebruik van technologie. De afgelopen jaren zijn ziekenhuizen getuige geweest van een afname van het aantal opgenomen patiënten (inpatient) en een overeenkomstige toename van ambulante patiënten (outpatient). Deze voortdurende verschuiving werd grotendeels gedreven door de vooruitgang in minimaal invasieve chirurgische technieken en geavanceerde anesthesietechnieken waardoor patiënten sneller kunnen herstellen. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 53 van 97 Ook het Belgisch gezondheidsbeleid zet in op de trend om zorg waar mogelijk te verschuiven naar een setting buiten het ziekenhuis. Echter, de stimuli voor een beleid dat opteert voor meer ambulante zorg –zich aansluitend bij een internationaal breed gedragen trend – moeten op de juiste plaats worden gelegd, de nodige veiligheidsnetten moeten worden ingebouwd en de opvangcapaciteit van de eerste lijn moet op het gewenste peil worden gebracht. Naast de verschuiving van zorg naar buiten het ziekenhuis, merken we ook dat de verblijfsduur over de jaren heen is gedaald, dit zowel voor chirurgische patiënten als patiënten met inwendige ziekten. Deze daling van de verblijfsduur is het gevolg van een hervorming in 2002 waarbij elementen van prospectieve pathologiefinanciering werd geïntroduceerd. Men verwacht dat deze verblijfsduur verder zal dalen in de toekomst. Figuur 11: Evolutie verblijfsduur ziekenhuis Een hogere leeftijd bij chirurgie is echter wel geassocieerd met een langere verblijfsduur (voor elke procedure). Waar het effect van leeftijd niet-lineair was, was de impact ervan groter bij oudere patiënten. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 54 van 97 Dit komt vanwege een verhoogd risico op het ontwikkelen van complicaties bij oudere patiënten of de aanwezigheid van co-morbiditeiten. Het ziekenhuis van de toekomst moet bijgevolg een oplossing bieden hoe ook de verblijfsduur van oudere patiënten op een verantwoorde manier kan dalen. In de toekomst zullen ziekenhuizen kleiner en meer gespecialiseerd zijn. Er zullen over het algemeen minder ziekenhuisbedden nodig zijn dan momenteel het geval is. Dit is onder meer te verklaren uit: een toename van (en doeltreffendere) ziektepreventie, snellere beeldvorming, laboratoriumresultaten, diagnostische tests en behandelingen die leiden tot kortere ziekenhuisverblijven, een breder gebruik van niet-invasieve ingrepen die kortere hersteltijden mogelijk maken en eveneens een sterk verbeterd ambulant -en thuismanagement. Er wordt naar gestreefd dat primaire zorgcentra in de toekomst beter bemand en uitgerust zullen zijn, waardoor veel meer aandoeningen kunnen worden gediagnosticeerd en beheerd zonder een ziekenhuisopname. Ziekenhuisopnames zullen bijna uitsluitend worden gereserveerd voor patiënten met een ernstige acute ziekte. Bovendien zal het "algemene" ziekenhuis vermoedelijk geleidelijk ophouden te bestaan omdat verbeterde diagnostiek de patiënten in staat stelt om onmiddellijk doorverwezen te worden naar het gespecialiseerde ziekenhuis dat het best bij hun diagnose past. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 55 van 97 4.3.3 Het provinciaal niveau De Vlaamse Regering heeft bepaald dat de Vlaamse provincies vanaf 2018 geen persoonsgebonden bevoegdheden meer zullen uitoefenen. Die bevoegdheden en het bijhorende personeel werden overgedragen naar de Vlaamse Gemeenschap of naar de gemeenten. De provincies voeren geen taken meer uit in het kader van cultuur, jeugd, sport of welzijn. De provinciegouverneur is een commissaris van de federale en de Vlaamse Regering. Hij voert taken uit in opdracht van de federale en de Vlaamse overheid. Zo houdt hij onder andere administratief toezicht op de gemeentebesturen. De gouverneur is ook verantwoordelijk voor de veiligheid binnen de provincie. In geval van zware rampen coördineert hij de hulpacties. 4.3.4 Het gemeentelijk niveau De burgemeester is bevoegd om de orde, rust, veiligheid en hygiëne in zijn gemeente te handhaven. Dat betekent dat milieuhygiëne, besmettelijke ziekten en de hygiëne van scholen en woningen onder zijn bevoegdheden vallen. Op gemeentelijk niveau hebben vooral de Openbare Centra voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW’s) een belangrijke rol inzake gezondheidszorg. Zij staan in voor de maatschappelijke dienstverlening, onder andere door gezondheidsvoorzieningen, zoals ziekenhuizen en bejaardeninstellingen, te organiseren. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 56 van 97 4.4 I NTERNATIONALE VERGEL IJKING VAN GEZONDHEI DSZO RG Discussie over de structuur van de gezondheidszorg vindt niet alleen plaats in ons land. Overal in de wereld worden de onderliggende principes en doelstellingen van de gezondheidszorg telkens weer heroverwogen en worden hervormingen van gezondheidszorgsystemen voorgesteld en doorgevoerd. Om een beter inzicht te verwerven in het functioneren van de verschillende systemen is het nuttig om over de grenzen heen te (blijven) kijken. Hieronder worden de belangrijkste gezondheidszorgsystemen toegelicht. Hervormingen zijn het gevolg van een samenspel van diverse factoren, waaronder: - Demografische ontwikkelingen: een toenemende vraag naar gezondheidszorg door het fenomeen van de dubbele vergrijzing; - Technologische ontwikkelingen: toenemende mogelijkheden voor diagnostiek en behandeling, die doorgaans gepaard gaan met hogere kosten; - Collectieve financiering: een afnemende bereidheid van de overheden om de stijgende kosten van de gezondheidszorg te blijven financieren met publieke middelen. In verschillende landen zoekt men naar mogelijkheden om het gezondheidszorgsysteem zodanig in te richten dat de doelmatigheid van de zorgverlening wordt vergroot onder handhaving van “equity” doelstellingen. Onder dit laatste wordt in het algemeen verstaan een redelijke mate van solidariteit in de financiering van de zorg en een min of meer gelijke verdeling van de zorg onder individuen. Hoewel alle gezondheidszorgsystemen uniek zijn, is het toch mogelijk om bepaalde modellen te onderscheiden (Lapré R., Rutten F. & Schut E., 2001). Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 57 van 97 Het eerste is het zogenaamde “Beveridge-type” gezondheidszorgsysteem, dat zijn naam ontleent aan Sir William Beveridge, die gezien wordt als de oprichter van de Britse “National Health Service”. De financiering van systemen in dit type gebeurt via de algemene middelen, de infrastructuur is eigendom van de overheid en ook het beleid en beheer van de gezondheidszorg vindt plaats door de overheid. In het algemeen is er vrij toegankelijkheid en worden de gezondheidsvoorzieningen gefinancierd op basis van stringente budgetten. Het tweede type is het zogenaamde “Bismarck-type” gezondheidszorgsysteem, dat zijn naam ontleent aan de Duitse kanselier Otto von Bismarck, die in de 19 de eeuw in Duitsland het sociale verzekeringssysteem introduceerde. Systemen binnen dit type worden gefinancierd via sociale verzekering en het systeem wordt bestuurd door wettelijk ingestelde private organisaties die met gezondheidsvoorzieningen afspraken maken over dienstverlening en betaling. Een derde type heet het “out-of-pocket-model”. Het out-of-pocket-model is het meest voorkomende model in minder ontwikkelde gebieden en landen waar er niet genoeg financiële middelen zijn om een medisch systeem te creëren zoals de twee bovenstaande modellen. In dit model moeten patiënten hun kosten uit eigen zak (pocket) betalen. De realiteit is dat de rijken professionele medische zorg krijgen en de armen niet, tenzij ze op de een of andere manier met genoeg geld kunnen komen om het te betalen. De zorg wordt nog steeds gedreven door inkomen. Dit model vindt men terug in landelijke gebieden in India, China, Afrika, Zuid- Amerika en bij onverzekerde of onderverzekerde bevolkingsgroepen in de VS. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 58 van 97 5 HET BELGISCH GEZONDHEIDSZORGSYSTEEM België valt deels onder het Bismarck-type en het Beveridge-type gezondheidszorgsysteem. Het is gebaseerd op de beroepsactiviteit van de individuen. De inkomsten voor dit systeem komen voort uit sociale bijdragen die gebaseerd zijn op de lonen en die betaald worden door de werkgevers en de werknemers. De basis van het Belgisch gezondheidszorgsysteem berust op het principe van de sociale verzekering volgens Bismarck. Vanaf het einde van de 19de eeuw boden de toenmalige ziekenfondsen aan de arbeiders de mogelijkheid om zich te verzekeren tegen ziekterisico’s. Destijds was deze verzekering nog vrij en de ziekenfondsen ontvingen, bovenop de bijdragen die de werknemers betaalden eveneens een betoelaging van de staat. Tijdens de 20ste eeuw breidt het terrein van de ziekteverzekering zich sterk uit, met namelijk een toename van de verzekerde diensten en van het aantal rechthebbenden. In 1963 kent de verplichte ziekteverzekering een ander beslissend moment, namelijk de oprichting van het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV). De recente hervormingen van het Belgisch gezondheidszorgsysteem worden evenwel gekenmerkt door een toenemende financiële tussenkomst van de staat. Men stelt deze tendens ook vast in andere landen met een Bismarck-type gezondheidszorgsysteem (bijv. Nederland en Frankrijk). De hoofdreden voor het beperken van de financiering van de gezondheidszorg door middel van sociale bijdragen is te vermijden omdat deze te zwaar wegen op de loonkosten (waarop ze een directe invloed hebben). Hierdoor komt de internationale concurrentiepositie van onze bedrijven in gevaar aangezien deze kost doorgerekend wordt in de afgewerkte producten. Academiejaar 2024- 2025 Maatschappij en Gezondheid – Organisatie Gezondheidszorg Pagina 59 van 97 5.1 DE TRADITIONEEL ERKENDE STERKTES VAN HET BELGISCH GEZONDHEIDSSYSTEEM Traditioneel worden aan het Belgisch gezondheidssysteem vier sterke punten toegeschreven nl. de dekkingsgraad van de bevolking door de verplichte ziekteverzekering, de vrije keuze van de patiënt, de toegang tot het gezondheidssysteem en de basiskwaliteit van het onderwijs (Daue F. & Crainich D., 2008). 5.1.1 De dekkingsgraad van de bevolking door de verplichte ziekteverzekering De dekking van de bevolking wordt door de OESO gedefinieerd als het aandeel van de bevolking dat in aanmerking komt voor een geheel van gezondheidsgoederen en –diensten op grond van de overheidsprogramma’s en de privé-verzekering. De gegevens omvatten de personen die in eigen naam gedekt zijn en de personen die ze ten laste hebben. In België is 99 % van de bevolking gedekt door de openbare verplichte verzekering. Tot 1 januari 2008 werd een onderscheid gemaakt tussen de grote en de kleine risico’s waarbij de zelfstandigen niet automatisch verzeke

Gezondheidseconomie PDF

Document Details

Tags

Related

Summary

Full Transcript