Verkenning van de samenleving Course PDF

hogeschool Verkenning van de samenleving (afstandsonderwijs) Mieke Verhaeghe AO-GR maatschappelijk werk 2425-1-KO-SAW-V6K505  Het digitaal cursusmateriaal is enkel bestemd voo...

hogeschool Verkenning van de samenleving (afstandsonderwijs) Mieke Verhaeghe AO-GR maatschappelijk werk 2425-1-KO-SAW-V6K505  Het digitaal cursusmateriaal is enkel bestemd voor persoonlijk gebruik door de gebruiker. Het is de gebruiker niet toegestaan om de digitale cursus geheel of gedeeltelijk te kopi ren, verkopen, verdelen, doorgeven, vertalen, verspreiden, weergeven, reproduceren, publiceren, verhuren, leasen, onderlicenti ren, vergunnen met licentie of op andere wijze over te dragen. r0626173 Wouter Droogmans  Inhoudsopgave Inhoudsopgave............................................................................................................................. 1 INLEIDING.................................................................................................................................... 6 THEMA 1: LEEFVORMEN EN KINDEREN.......................................................................................... 7 1 Leefvormen......................................................................................................................... 8 1.1. Begrippen....................................................................................................................................... 8 1.2. Overzicht huidige leefvormen...................................................................................................... 10 1.3. Tendensen gezinsvorming........................................................................................................... 14 1.3.1. Timing verlaten ouderlijke woning............................................................................................... 14 1.3.2. Tijdstip huwen/samenwonen....................................................................................................... 15 1.3.3. Aantal huwelijken/samenwonenden........................................................................................... 15 r0626173 Wouter Droogmans 1.3.4. Gezinsvorming bij koppels van hetzelfde geslacht....................................................................... 17 1.3.5. ‘Soort zoekt soort?’...................................................................................................................... 19 1.4. (Echt)scheiding............................................................................................................................. 22 1.4.1. Beschrijving (echt)scheiding in België/Vlaanderen...................................................................... 22 1.4.1.1. Aantallen en relatievormen.................................................................................................................. 22 1.4.1.2. Recente evoluties.................................................................................................................................. 27 1.4.2. Determinanten op meso- en microniveau.................................................................................... 28 1.5. Huidige veranderingen in leefvormen samengevat en verklaard............................................... 31 2. Kinderen........................................................................................................................... 33 2.1. Theoretisch model....................................................................................................................... 33 2.2. Abortus......................................................................................................................................... 34 2.2.1. Aantallen...................................................................................................................................... 34 2.2.2. Naar leeftijd en andere kenmerken van de moeder.................................................................... 36 2.2.3. Ingeroepen reden......................................................................................................................... 37 2.2.4. Internationale vergelijking........................................................................................................... 38 2.3. Huidige cijfers en tendensen over kinderen................................................................................ 40 2.3.1. Huidige kinderaantallen............................................................................................................... 40 2.3.1.1. Het meten van kinderaantallen............................................................................................................ 40 Verkenning van de samenleving 1  2.3.1.2. Aantallen in Vlaanderen....................................................................................................................... 40 2.3.1.3. Vergelijking gewenst/reëel................................................................................................................... 42 2.3.2. Leeftijd van de ouders bij de geboorte van kinderen................................................................... 43 2.3.3. Kinderen en de gezinnen waarin ze opgroeien............................................................................ 44 2.3.4. Kinderen in Europa....................................................................................................................... 45 2.4. Huidige veranderingen in de geboortes samengevat en verklaard............................................. 47 2.5. Gevolgen van de huidige veranderingen in de geboortes........................................................... 48 THEMA 2: ECONOMIE EN INKOMENS.......................................................................................... 50 3. Economie en de rol van de overheid.................................................................................. 51 3.1. Basismechanismen in de economie............................................................................................. 51 3.2. De rol van de overheid in de economie.......................................................................................... 53 4. Inkomensvorming en inkomensongelijkheid...................................................................... 58 4.1. Enkele begrippen ter inleiding........................................................................................................ 58 r0626173 Wouter Droogmans 4.2. Waardoor worden inkomens bepaald in een sociale markteconomie?...................................... 59 4.2.1. De principes in een vrijemarkteconomie...................................................................................... 59 4.2.2. De rol van de sociale partners in een overlegeconomie............................................................... 59 4.2.3. De rol van de overheid................................................................................................................. 62 4.3. Factoren die loonverschillen bepalen.......................................................................................... 63 4.4. Over bruto en netto-inkomens en de loonkost........................................................................... 67 4.5. Inkomensongelijkheid en inkomensherverdeling........................................................................ 70 4.5.1. Inkomensongelijkheid gemeten................................................................................................... 70 4.5.2. Inkomensherverdeling: waarom en hoe?..................................................................................... 71 4.5.3. De inkomensbelasting.................................................................................................................. 72 4.5.4. De sociale zekerheid..................................................................................................................... 75 4.5.5. De tertiaire inkomensverdeling.................................................................................................... 79 4.6 Inkomensverdeling en armoede...................................................................................................... 80 THEMA 3: WERKGELEGENHEID EN WERKLOOSHEID..................................................................... 83 Hoofdstuk 5. Werkgelegenheid en werkloosheid......................................................................... 84 5.1. Terminologie................................................................................................................................... 84 5.1.1. Vormen van werkloosheid............................................................................................................ 84 5.1.2. Begrippen met betrekking tot (in)activiteit en werkloosheid....................................................... 85 Verkenning van de samenleving 2  5.1.3. Berekenen van tewerkstelling en werkloosheid........................................................................... 86 5.2. Enkele cijfers over tewerkstelling en werkloosheid........................................................................ 88 5.2.1. Enkele cijfers in België, met een regionaal en internationaal perspectief................................... 88 5.2.2. Verschillen in tewerkstelling en werkloosheid.............................................................................. 93 5.3. Gevolgen van werkloosheid............................................................................................................ 94 5.4. Oorzaken van werkloosheid............................................................................................................ 96 5.4.1. Kwantitatieve onevenwichten...................................................................................................... 96 5.4.2. Kwalitatieve onevenwichten........................................................................................................ 99 5.5. De aanpak van werkloosheid........................................................................................................ 101 THEMA 4: WELVAART EN WELZIJN IN HISTORISCH EN INTERNATIONAAL PERSPECTIEF................103 6. Levensverwachting en levenskansen vanuit een historisch perspectief....................................104 6.1. Enkele basisbegrippen en -principes toegelicht........................................................................ 104 6.1.1. Het begrip ‘levensverwachting’................................................................................................. 104 r0626173 Wouter Droogmans 6.1.2. Over jonge en oude mannen en vrouwen: een blik op de samenstelling van een bevolking..... 105 6.2. De evoluties in grote lijnen........................................................................................................ 109 6.3. De evoluties verklaard – een blik op het verleden.................................................................... 114 6.3.1. Veranderingen in levensverwachting bij de industrialisering.................................................... 114 6.3.2. Veranderingen in levensverwachting na WOII........................................................................... 117 6.3.3. Veranderingen in levensverwachting en vergrijzing in de postindustriële samenleving........... 118 6.3.4. Evoluties en enkele belangrijke verklaringen op een rijtje......................................................... 118 7. Welvaart en welzijn vanuit een internationaal perspectief................................................120 7.1. Indicatoren van welvaart en welzijn in een internationaal perspectief....................................... 120 7.1.1. Klassieke indicatoren van welvaart en welzijn........................................................................... 120 7.1.2 Duurzame ontwikkelingsdoelen.................................................................................................. 125 7.2. Globale evoluties....................................................................................................................... 128 7.2.1. Evoluties in welvaart (‘prosperity’)............................................................................................. 128 7.2.2. Evoluties in welzijn (‘people’)..................................................................................................... 133 7.2.3. Evoluties op vlak van ‘planet’..................................................................................................... 136 7.3. Over de samenhang tussen economische groei, welzijn en respect voor planetaire grenzen. 138 7.3.1. Over het verband tussen welvaart en welzijn in een land......................................................... 139 7.3.2. Over de planetaire grenzen, degrowth en herverdeling............................................................ 141 Verkenning van de samenleving 3  7.4. Over de evoluties in de bevolking.............................................................................................. 143 7.4.1. Veranderingen in levensverwachting en aantal kinderen.......................................................... 143 7.4.2. De eerste demografische transitie............................................................................................. 143 7.4.3. Gevolgen van de demografische transitie.................................................................................. 144 THEMA 5: ONGELIJKE LEVENSKANSEN........................................................................................147 8. Niet iedereen heeft dezelfde ‘levenskansen’: verschillen in levensverwachting..................148 8.1. Geslachtsverschillen................................................................................................................... 148 8.1.1. Vaststellingen............................................................................................................................. 148 8.1.2. Verklaringen............................................................................................................................... 149 8.1.3. Evolutie....................................................................................................................................... 150 8.1.4. Over de rol van geslachtsstratificatie en moedersterfte............................................................ 151 8.2. Verschillen naar SES................................................................................................................... 156 8.2.1. Vaststellingen............................................................................................................................. 156 r0626173 Wouter Droogmans 8.2.2. Twee hoofdverklaringen............................................................................................................ 159 8.2.2.1. De selectieverklaring.......................................................................................................................... 160 8.2.2.2. De causatieverklaring......................................................................................................................... 160 8.2.3. Causatie of selectie? Het levensloopperspectief........................................................................ 165 8.3. Beleidsimplicaties voor het verband tussen SES en gezondheid............................................... 166 THEMA 6: MIGRATIE..................................................................................................................168 9. Migratie...........................................................................................................................169 9.1. Terminologie.............................................................................................................................. 169 9.2. Migratie van/naar België........................................................................................................... 172 9.2.1. Enkele grote lijnen in de Belgische migratiegeschiedenis.......................................................... 172 9.2.1.1. Periode voor WOII............................................................................................................................... 172 9.2.1.2. Periode tussen WOII en 1974.............................................................................................................. 173 9.2.1.3. Periode vanaf 1984............................................................................................................................. 174 9.2.2. Huidige migratiekanalen............................................................................................................ 176 9.2.3. Huidige bevolking omschreven.................................................................................................. 180 9.3. Migratie wereldwijd................................................................................................................... 185 9.4. Migratietheorieën...................................................................................................................... 189 9.4.1. Theorieën ter verklaring van het ontstaan van migratie........................................................... 189 Verkenning van de samenleving 4  9.4.2. Theorieën ter verklaring van het in stand houden van migratie................................................ 192 9.4.3. Theorieën ter verklaring van de evolutie van migratie.............................................................. 193 Bibliografie................................................................................................................................197 r0626173 Wouter Droogmans Verkenning van de samenleving 5  INLEIDING Als sociaal-agogisch werker ben je professioneel gericht op het welzijn van mensen. Daarom ondersteun je processen op micro-, meso- en macroniveau om veranderingen teweeg te brengen. Het is hierbij belangrijk dat je personen in relatie tot hun context beschouwt. Het is daarom ook cruciaal dat je niet alleen de tools aangereikt krijgen om voldoende inzicht te verwerven in de context van je doelgroep. Eveneens dien je een brede kijk te hebben op de ruimere samenleving en de actuele en historische ontwikkelingen. We verkennen in dit opleidingsonderdeel verschillende thema’s, zoals leefvormen & kinderen, tewerkstelling & werkloosheid, economie en inkomens, vormen van ongelijkheid, migratie, enzovoort. De nadruk ligt op een verkenning van deze onderwerpen: we besteden aandacht aan zowel een aantal beschrijvingen als mogelijke verklaringen. We behandelen gaandeweg ook expliciet een aantal wijd verspreide misverstanden over sommige van deze thema’s. Daarnaast gaan we in op enkele implicaties voor het werk van sociaal werkers. Hier en daar geven we een eerste aanzet tot mogelijke gevolgen voor het beleid. Het opleidingsonderdeel verkent deze thema’s doorgaans in eerste instantie vanuit de Vlaamse of r0626173 Wouter Droogmans Belgische context. Er worden echter twee dimensies aan toegevoegd: een internationale en een historische. Wat het internationale betreft, omvat het thema migratie uiteraard per definitie een internationale dimensie en behandelt hoofdstuk 7 expliciet internationale verschillen in welvaart en welzijn. We zullen echter ook bij andere thema’s af en toe vergelijken met situaties in andere landen. We staan bewust stil bij enkele verschillen en ervaren zo dat de Vlaamse/Belgische context minder evident is dan ze soms lijkt. Daarnaast besteden we ook aandacht aan enkele historische processen. Het is belangrijk dat je je bewust wordt van het belang van bepaalde ontwikkelingen en onze sociale geschiedenis voor onze huidige samenleving. Opnieuw wordt het (soms) vanzelfsprekende in vraag gesteld. Tegelijk illustreren we ook hoe (voorlopers van) sociaal werkers in het verleden voor verandering zorgden. Op die wijze schetst dit opleidingsonderdeel een deel van de brede context van het sociaal-agogisch handelen en zet het aan tot het reflecteren over het waarom ervan. Verkenning van de samenleving 6  Leefvormen THEMA 1: LEEFVORMEN EN KINDEREN r0626173 Wouter Droogmans Verkenning van de samenleving 7  Leefvormen 1 Leefvormen In dit hoofdstuk focussen we op huidige leefvormen in ons land, en bij uitbreiding, in Europa. In eerste instantie worden een aantal begrippen geduid. Vervolgens geven we een beknopt overzicht van de belangrijkste leefvormen en de recente veranderingen erin. In een derde paragraaf focussen we op het vormen van een nieuwe ‘leefvorm’, terwijl paragraaf vier de ontbinding van leefvormen als onderwerp heeft. Tot slot formuleren we enkele verklaringen voor de huidige maatschappelijke tendensen. 1.1. Begrippen “Wat is een gezin?” Deze vraag lijkt op het eerste zicht bijzonder eenvoudig, maar wie er iets langer over nadenkt, beseft dat die in de huidige maatschappelijke context niet zo eenvoudig te beantwoorden valt. Kooy biedt de volgende definitie aan: “Het gezin is een, door huwelijk tot stand gekomen, aan een bepaalde huishouding gebonden, morele, emotionele en coöperatieve eenheid,gevormd door ten hoogste de huwelijkspartners en een aantal ongehuwde kinderen, die hen als ‘vader’ en ‘moeder’ beschouwen en die op hun beurt door hen als ‘hun’ kinderen worden r0626173 Wouter Droogmans beschouwd, en door tenminste, ofwel beide echtgenoten, ofwel een echtgenoot plus een kind, dan wel twee kinderen.” (Kooy, 1957, p. 23). Deze definitie doet in onze huidige Westerse context best wat wenkbrauwen fronsen. “Wat met ongehuwden?” en “Wat met koppels van hetzelfde geslacht?” en “Wat met alleenstaande ouders?” zijn vaak geopperde opmerkingen bij studenten. Kooys definitie is ruim een halve eeuw oud en voldoet niet aan de huidige (Belgische) realiteit. Wat dan wél een gezin is, blijft echter een moeilijke vraag. Afhankelijk van de bron bestaan er een aantal varianten op de definitie. Afhankelijk van de studie horen bepaalde personen wel of niet bij het bestudeerde gezin. Levine biedt de volgende, meer recente, definitie aan: ‘Het gezin gaat verder dan het vroegere wettelijke, biologische en economische kader. Het gezin wordt nu gezien als een subjectief fenomeen. Een definitie van gezin moet naast traditionele biologische relaties ook solidariteitsrelaties tussen individuen omvatten die de functies van een gezin vervullen. Gezinsleden zijn diegene die door geboorte, adoptie, huwelijk of een commitment van solidariteit diepe persoonlijke bindingen hebben en die op elkaar mogen en kunnen rekenen voor het geven en ontvangen van steun van welke aard dan ook, voor zover mogelijk en vooral in tijd van nood.” (Levine, 1990, p35-36, in Bogaerts, 2007). Zoals reeds gezegd bestaan een aantal varianten op dit bovenstaand thema, maar centrale elementen zijn veelal het ouderschap al dan niet in combinatie met een partnerschap. Het Kenniscentrum Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen stelt het ouderschap als essentiële voorwaarde. Zij definiëren het gezin als volgt: “Een gezin is een huishouden met als essentiële kenmerken de combinatie van meer dan één generatie en tussen deze generaties een zorgafhankelijkheid. In een gezin is er dus sprake van minstens één ouder en één kind.” (Luyten, Van Crombrugge en Emmery, 2017, p. 23). Binnen het kader van dit vak kiezen we voor de meest ruime definitie van gezin. We beschouwen een gezin als een huishouden van minstens twee personen die een partnerrelatie en/of ouder-kindrelatie hebben. Verkenning van de samenleving 8  Leefvormen We willen er dus op wijzen dat verschillende auteurs een andere betekenis aan de term ‘gezin’ kunnen geven. Bij sommige is een partnerschap zonder ouderschap ook een gezin, bij andere niet. Bij het doornemen van studies is het daarom belangrijk na te gaan wat men precies met het begrip bedoelt en hoe men het afbakent. Wat is dan een huishouden? Een huishouden wordt doorgaans beschouwd als personen die samenwonen in en wooneenheid. Een gezin is in dit opzicht slechts één vorm van een huishouden, en bestaat op zijn beurt uit verschillende types. Een broer en een zus die samenwonen vormen zo geen gezin maar een huishouden. Vrienden die een huis delen vormen eveneens een huishouden, maar zijn geen gezin. Wat is dan een leefvorm? “Leefvormen” is de overkoepelende term en kan dus zowel naar huishoudens als gezinnen verwijzen. Gezien de steeds grotere diversiteit in types gezinnen en huishoudens, wordt steeds vaker van de term “leefvormen” gebruik gemaakt. Het klassieke kerngezin als uitgangspunt? Bij het in kaart brengen van recente veranderingen in gezinsvormen wordt in de volgende paragrafen wat men als het ‘klassieke kerngezin’ beschouwt, als uitgangspunt genomen. Zoals we verder zullen uitwerken, worden de huidige veranderingen met name samengevat als een gedeeltelijke r0626173 Wouter Droogmans deïnstitutionalisatie van het klassieke kerngezin. In deze paragraaf halen we eerst kort nog eens aan wat we bedoelen met het klassieke kerngezin. Daarnaast plaatsen we dit even in historisch én internationaal perspectief. Het idee van het klassieke kerngezin sluit nauw aan bij de hierboven aangehaalde definie van Kooy (1957): het gaat om het beeld van een gehuwd heterokoppel met kinderen dat – eenmaal gehuwd – levenslang samenblijft. Zoals eerder aangehaald en zoals we straks zullen uitwerken, is dit model deels in afbouw door verschillende tendensen. Het aantal huwelijken is gedaald, ongehuwd samenwonenden gestegen, het aandeel (echt)scheidingen toegenomen alsook de diversiteit in gezinsvormen. In de huidige Westerse cultuur is het daarenboven ook gebruikelijk dat een gehuwd of samenwonend koppel (met hun kinderen) samenwoont in een eigen woonst (dit wordt neolokaliteit genoemd) en dus niet intrekt bij één van de ouders. Dit wordt dan ook vaak als een ‘normaal’ of ‘evident’ gegeven beschouwd. We moeten echter beseffen dat neolokaliteit geen universeel patroon is. Ook matrilokaliteit (men trekt in bij de ouders van het meisje) en patrilokaliteit (men trekt in bij de ouders van de jongen) komen voor. Neolokaliteit vereist dat het koppel voldoende financiële draagkracht heeft om zelfstandig te gaan wonen. In West-Europa is neolokaliteit stilaan de norm geworden tussen 1000 en 1800. Dit ging samen met het uitstellen van het huwelijk tot een wat latere leeftijd en een behoorlijk aandeel bleef ongehuwd. In Oost- en Zuid-Europa was (bleef) het echter langer de gewoonte dat jonge koppels introkken bij de (schoon)ouders (zie Vanhaute (2009; 2012) voor een uitgebreidere beschrijving). Ook nu nog zien we in bepaalde regio’s of culturen in de wereld dat neolokaliteit niet altijd de norm is en dat koppels vaak (al dan niet tijdelijk) inwonen bij de (schoon)ouders. Verkenning van de samenleving 9  Leefvormen Een ander uitgangspunt is dat men veronderstelt dat het om een huwelijk gaat waarvoor de partners vrij gekozen hebben omwille van een emotionele verbondenheid, in tegenstelling tot een (door de familie) gearrangeerd huwelijk waar economische belangen meespelen. Ook dit beeld van een “romantisch” vrij huwelijk op basis van emotionele verbondenheid moet in zijn context geplaatst worden. Aangezien gezinnen in een agrarische samenleving in eerste instantie een economische eenheid vormden, speelde de (uitgebreidere) familie mee een rol in de totstandkoming ervan. Men zegt dan ook dat er meer ‘verstandshuwelijken’ waren, (deels) gearrangeerd door de familie. De romantisering van huwelijken en het toenemende belang van de emotionele verbondenheid vonden plaats bij de industrialisering. Economische productie verdween toen immers (deels) uit de huishoudelijke sfeer. Vandaag de dag vormen gearrangeerde huwelijken nog steeds de norm in andere regio’s. In India maar ook in andere Aziatische landen bijvoorbeeld zijn ze nog altijd belangrijk. Hierbij is het gebruikelijk dat de ouders (of leden van de uitgebreidere familie) inspraak hebben in de partnerkeuze. 1.2. Overzicht huidige leefvormen r0626173 Wouter Droogmans Een manier om een zicht te krijgen op de huidige leefvormen is het nagaan hoe vaak welke types huishoudens voorkomen. Figuur 1.1. vergelijkt de situatie in 2021 met die van 2000. Het valt op dat alleenwonenden (ook eenpersoonshuishoudens genoemd) de belangrijkste vorm geworden zijn. Gehuwd paar zonder kinderen komt op de tweede plaats (let wel: vaak betreft dit koppels die wel kinderen hebben maar die intussen een eigen huishouden hebben). Gehuwde koppels met (inwonende) kinderen komen slechts op de derde plaats, terwijl zij in 2000 (en ervoor) nog het meest voorkomende type huishouden vormden. Figuur 1.1.: de evolutie van huishoudens in Vlaanderen tussen 2000 en 2021 (%) Bron: Statistiek Vlaanderen, 2022. (zie www.statistiekvlaanderen.be) Verkenning van de samenleving 10  Leefvormen Naast deze drie koplopers vinden we – weliswaar in veel kleinere aantallen – eenoudergezinnen en ongehuwd samenwonenden. Recent hebben ongehuwde koppels met kinderen (7%) deze zonder kinderen (6%) overtroffen qua aandeel in de huishoudens. Dit kan beschouwd worden als een uiting van het feit dat deze huishoudensvorm steeds meer als waardevol alternatief beschouwd wordt ten aanzien van het huwelijk. De evolutie tussen 2000 en 2021 toont dus de volgende opvallendste verschuivingen: het aantal alleenwonenden en ongehuwd samenwonenden neemt toe, terwijl het aantal gehuwd samenwonenden met kinderen daalt. Deze tendensen zullen zich wellicht in de komende decennia verder zetten (zie figuur 1.2). Daar valt vooral de enorme toename van de eenpersoonshuishoudens toe, terwijl de andere vormen verder naar elkaar toegroeien. evolutie van huishoudens in België 2500000 Eénpersoonshuishoudens 2000000 Gehuwde koppels zonder kind r0626173 Wouter Droogmans 1500000 Gehuwde koppels met kind(eren) 1000000 Ongehuwde samenwonende koppels zonder kind 500000 Ongehuwde samenwonende koppels met kind(eren) 0 Eénoudergezinnen 1992 1996 2000 2004 2008 2012 2016 2020 2024 2028 2032 2036 2040 2044 2048 2052 2056 2060 2064 2068 Figuur 1.2.: de evolutie van huishoudens in Vlaanderen tussen 2000 en 2070 (aantal huishoudens) Bron: Federaal Planbureau & Statbel, 2023b Ten eerste stellen we ons de vraag hoe het komt dat deze categorie van alleenwonenden zo sterk toegenomen is. In feite kunnen hierbij drie deelgroepen onderscheiden worden. Een eerste groep die groeide, zijn de ouderen. Het aandeel ouderen in onze samenleving neemt gaandeweg toe, en bij die ouderen zijn best wat alleenstaanden. Zij verloren hun partner veelal door sterfte. Deze alleenstaanden zijn grotendeels vrouwen; vrouwen leven immers gemiddeld langer dan mannen. Een tweede deelgroep zijn alleenstaande volwassenen na een echtscheiding (meer mannen dan vrouwen); een derde groep zijn alleenstaande ongehuwde jongvolwassenen. Dat eenpersoonshuishoudens de belangrijkste vorm geworden zijn, heeft belangrijke maatschappelijke gevolgen. Zo vormt de toename van het aantal eenpersoonshuishoudens een belangrijke verklaring voor veranderingen op de huizenmarkt. Hoewel de totale bevolking in ons land eerder traag groeit, blijft de huizenmarkt krap en is er blijvend nood aan nieuwe woningen. Deze worden door de grotere vraag ook steeds duurder. Daarnaast is er steeds meer vraag naar kleinere wooneenheden. De overheid moedigt dit overigens aan omwille van de schaarser wordende Verkenning van de samenleving 11  Leefvormen bouwgronden en omwille van redenen van ruimtelijke ordening. Deze evolutie uit zich in de toename van appartementsgebouwen, ook in eerder landelijke gemeenten. Dit alles wordt echter logisch als we inzien hoe de grootte van de huishoudens afneemt: er wonen steeds minder personen per huishouden. Figuur 1.3(a) illustreert dit treffend. De gemiddelde grootte van een privaat huishouden was in 1970 nog 3,2 personen in Vlaanderen; in 2013 was dit gezakt tot 2,36 (niet op figuur). De gedaalde gemiddelde grootte van een huishouden wordt ook huishoudensverdunning genoemd. Beperkt men zich tot de gezinnen, dan spreekt men van gezinsverdunning. Bij figuur 1.3.(b) zien we ook duidelijk dat het aantal huishoudens sterk toeneemt (en dit ook de komende decennia zal doen), maar dat tegelijk ook de huishoudensgrootte sterk blijft afnemen. r0626173 Wouter Droogmans Figuur 1.3.(a): evolutie gemiddelde omvang van de huishoudens 2e helft 20e eeuw. Bron: Steegmans & Valgaeren, 2001. Figuur 1.3.(b). Evolutie van aantal en grootte van huishoudens in België Bron: Federaal Planbureau & Statbel 2021a Verkenning van de samenleving 12  Leefvormen Daarnaast worden steeds meer signalen gegeven in verband met de minder gunstige financiële situatie van alleenwonenden. Zij geven aan dat ze alleen instaan voor een groot deel basiskosten (woning, nutsvoorzieningen), terwijl tweeverdieners deze kosten kunnen delen en gezinnen daarenboven financiële gunsten krijgen (bijvoorbeeld op vlak van fiscaliteit, drinkwatervoorziening, …). Ook kan een toename in het aantal alleenwonenden uiteraard bijdragen tot vereenzaming. Dat we in een steeds individualistischer samenleving zouden leven, wordt dus deels letterlijk weerspiegeld in het feit dat steeds meer personen alleen wonen. Anderzijds zouden alleenstaanden net een belangrijk aandeel hebben in het vrijwilligerswerk en verenigingsleven, wat dan weer het idee van vereenzaming tegenspreekt. Een andere belangrijke evolutie die zich voltrekt, is dat steeds minder ouderen inwonen bij hun kinderen: dit aantal is ongeveer gehalveerd tussen 1990 en 2007 (Lodewijckx, 2008). Hiervoor zijn verschillende verklaringen. De toegenomen gezonde levensverwachting heeft bijgedragen tot het opschuiven van de zorgafhankelijke leeftijd. Bovendien blijven partners hierdoor ook tot op latere eeftijd samenwonen. Ook andere factoren spelen echter mee. Lodewijckx (2008) wijst bijvoorbeeld op de toegenomen autonomie van generaties en toegenomen individualisme. In een samenleving r0626173 Wouter Droogmans waar mensen meer op hun autonomie en privacy staan, lijkt het inderdaad minder evident om ouder wordende ouders in huis op te nemen. Ze wijst ook op de toegenomen woonafstand tussen ouders en kinderen als mogelijke verklaring. Veel ouderen hebben de voorkeur om te blijven wonen in hun vertrouwde buurt (of gemeente). Aangezien kinderen steeds verder van hun ouders gaan wonen zijn, zou het intrekken bij kinderen meteen ook het verlaten van deze vertrouwde omgeving betekenen. Een andere factor die wellicht ook bijdraagt tot deze evolutie is de toegenomen arbeidsmarktparticipatie van vrouwen. Waar vrouwen in het traditionele kostwinnersmodel na het opnemen van de zorg voor de kinderen in een latere levensfase ook de zorg voor de (schoon)ouder ging opnemen, is dit minder evident in een samenleving waar tweeverdieners de norm geworden zijn, het zogenaamde tweeverdienersmodel. Deze afname van het inwonen van ouderen bij hun kinderen is eveneens een maatschappelijke ontwikkeling, die belangrijke gevolgen heeft voor de levenssituatie, maar ook de zorg voor ouderen. Residentiële zorg wordt steeds meer voorbehouden voor de meest zorgbehoevende ouderen, en anderzijds wonen (weliswaar op oudere leeftijd dan vroeger) steeds meer ouderen alleen, zonder partner maar ook zonder kinderen. Daardoor is de vraag groot naar allerlei vormen van thuiszorg en –begeleiding, en de uitbouw van dagcentra en voorzieningen waar ouderen semi-zelfstandig kunnen wonen. Verkenning van de samenleving 13  Leefvormen 1.3. Tendensen gezinsvorming Het vormen van een eigen leefvorm vormt één van de belangrijkste stappen in de transitie naar volwassenheid. Binnen deze paragraaf schetsen we enkele recente ontwikkelingen met betrekking tot de timing van het verlaten van de ouderlijke woning en het tijdstip van huwen/samenwonen. Vervolgens komt het aantal huwelijken, samenwonenden en de gezinsvorming bij koppels van hetzelfde geslacht aan bod. We gaan hier nog niet in op het krijgen van kinderen – we bespreken dit in hoofdstuk 2. Met gezinsvorming focussen we in dit hoofdstuk op partnerrelaties, en gebruiken we dus een ruime definitie van gezin (inclusief partnerrelaties, ongeacht de aanwezigheid van kinderen). 1.3.1. Timing verlaten ouderlijke woning Het verlaten van de ouderlijke woning gaat bij veel jongeren samen met het al dan niet gehuwd samenwonen met een partner en dus de vorming van een eigen gezin (in de ruime zin van het woord). Vooraleer we dit (on)gehuwd samenwonen verder uitdiepen, gaan we eerst kort in op het verlaten van het ‘ouderlijke gezin’. Een belangrijke recente tendens is dat jongeren in de Westerse wereld steeds op latere leeftijd het huis verlaten. Dit fenomeen wordt ook wel het “hotel mama”- fenomeen genoemd; de langer thuiswonende jongvolwassenen ‘nestklevers’. r0626173 Wouter Droogmans Hoe wordt dit fenomeen verklaard? Een eerste factor is dat jongeren steeds langer studeren, en het is gebruikelijk dat studenten bij hun ouders gedomicilieerd blijven minstens tot de studies afgerond worden. Cijfermateriaal uit Vlaanderen (Koelet, Glorieux & Laurijssen, 2009) toont duidelijk aan dat jongeren die hoger opgeleid zijn op latere leeftijd de ouderlijke woning verlaten. Een tweede factor is van financiële aard. De huidige economische situatie waarbij het verwerven van een eigen woning financieel steeds moeilijker blijkt voor jongeren, doet hen langer thuis wonen. Een derde, gerelateerde, factor is dat jongeren vaak aan comfort moeten inboeten als ze het huis verlaten. We wijzen hierbij niet enkel op de “hotelfunctie” als dusdanig waarbij de jongeren ‘kost en inwoon’ krijgen. Bovendien is het zo dat wie minder lange tijd gespaard heeft, meer ‘risico’ heeft om een goedkopere woning te moeten betrekken die minder comfortabel is dan die van de ouders. Een vierde factor is eerder van culturele aard: tegenwoordig zouden generaties minder botsen dan enkele decennia terug. Dit betekent dat het voor ouders en jongvolwassenen gemakkelijker is om langere tijd het huis te delen dan voordien. Een andere culturele factor is de toegenomen tolerantie ten aanzien van seksuele relaties buiten een huwelijk en de toegenomen toegankelijkheid van anticonceptie. Deze factor verminderde de druk op jongeren om te trouwen aanzienlijk (Kins, 2016). Een ander fenomeen dat tegenwoordig steeds vaker voorkomt, is het terugkeren naar de ouderlijke woning nadat men die een periode verlaten heeft. Dit wordt aangeduid met de term “boemeranggeneratie” (men spreekt ook van boemerangkinderen). Dit komt vooral voor na een echtscheiding en/of jobverlies. Vooral financiële aspecten zijn hierbij belangrijk. Cijfers over dit fenomeen in Vlaanderen zijn niet beschikbaar. In Nederland gaat het om 1 op 6 à 7; in Frankrijk en Zweden om zo’n 20% (Luyten, Emmery & Mechels, 2016). Verkenning van de samenleving 14  Leefvormen Hoewel ‘hotel mama’ tegenwoordig langer openblijft voor de kinderen, merken we een omgekeerde tendens als we kijken naar het in huis opnemen van de oudere leeftijdsgroep. Zo blijken steeds minder ouderen in te wonen bij hun (intussen volwassen) kinderen. Ook voor deze tendens zijn verschillende verklaringen. Zo zorgde de uitbouw van de welvaartsstaat voor specifieke voorzieningen die instaan voor de zorg van ouderen. Naast de klassieke woonzorgcentra zijn er steeds meer initiatieven gegroeid waarbij alternatieve woonvormen gezocht werden. Ook is er een hele waaier aan mogelijkheden uitgebouwd voor zorgbehoevende ouderen die zo lang mogelijk thuis wensen te wonen. Daarnaast heeft er ook een culturele verandering plaatsgevonden en zien we een duidelijke verschuiving in waarden en normen op dit vlak. Zowel bij de ouderen zelf als bij hun kinderen staat het idee van in te wonen bij de kinderen niet voorop, integendeel. De toegenomen individualisering in onze samenleving (zie verder) is daar zeker niet vreemd aan. Een andere factor is de toegenomen arbeidsmarktparticipatie van vrouwen. Onze samenleving kende een verschuiving van een kostwinners- naar een tweeverdienersmodel. Bij het kostwinnersmodel stond het principe voorop dat bij een getrouwd koppel mannen deelnamen aan de arbeidsmarkt en vrouwen thuis instonden voor het huishouden en de zorgtaken. Deze zorgtaken betroffen de eigen kinderen, maar waar nodig ook de zorg voor ouderen. In een samenleving met een gestegen arbeidsmarktparticipatie van vrouwen is dit uiteraard heel wat minder evident. r0626173 Wouter Droogmans 1.3.2. Tijdstip huwen/samenwonen Parallel met het late verlaten van het ouderlijke gezin loopt het relatief late tijdstip waarop men tegenwoordig huwt of gaat samenwonen. In 2015 ligt de leeftijd bij een eerste huwelijk om en bij de 2,5 bij de eerste partners (meestal man) en 30,5 bij de tweede partners (meestal vrouw). De tendensen voor het ongehuwd samenwonen zijn dezelfde. Deze evolutie zien we in heel Europa. Enkel de Oost-Europese landen vormen hierop een uitzondering. Daar is een huwelijk op jongere leeftijd gebruikelijk. Een relatief late huwelijksleeftijd valt sterk op omdat het een tamelijk recente tendens lijkt. Op heel korte tijd is de huwelijksleeftijd sterk toegenomen. Ik wil er echter op wijzen dat dit in onze contreien historisch gezien helemaal geen uitzondering is. Ook vóór de periode van industrialisering en verstedelijking waren late huwelijken de gewoonte. 1.3.3. Aantal huwelijken/samenwonenden Een andere belangrijke maatschappelijke tendens is dat het aantal huwelijken stelselmatig afneemt, en het aantal ongehuwd samenwonenden toeneemt. Het aantal gehuwden per 1000 inwoners bevindt zich momenteel op een historisch dieptepunt. Corijn (2019) geeft concreet aan hoe het aantal huwelijken daalde van zo’n 42000 in 1970 naar 31.000 in 1990. Sinds 2000 schommelt dit om en bij de 25.000 op jaarbasis. Wettelijk samenwonen kan in ons land sinds 2000 en is sindsdien gestegen naar zo’n 23.000 à 24.000 op jaarbasis sinds 2010. We mogen echter niet vergeten dat wettelijk samenwonen ook tussen niet-koppels kan. Bovendien wonen heel veel koppels feitelijk samen. Verkenning van de samenleving 15  Leefvormen Bij de ongehuwd samenwonenden zien we ook een steeds groter aandeel koppels met kinderen. Waar ongehuwd samenwonen voordien een leefvorm was die vaak voorafging aan het huwelijk en het krijgen van kinderen, is het tegenwoordig steeds meer een leefvorm die als ‘permanent’ beschouwd wordt. Anders geformuleerd: ongehuwd samenwonen is geëvolueerd van ‘testfase’ naar een evenwaardige leefvorm als een huwelijk. Dat steeds meer kinderen geboren worden bij ongehuwd samenwonenden, is daar een bevestiging van. Volgens cijfers van Kind & Gezin (2019) waren in 2018 de ouders ongehuwd samenwonend bij bijna 40% van de jonge kinderen (0- tot 3- jarigen). Figuur 1.4. illustreert de leefvorm van thuiswonende minderjarige kinderen en jongeren. Ze toont niet enkel de afname van het aantal gehuwde ouders, maar ook de toename van het aandeel alleenstaande ouders en vooral ongehuwde ouders. r0626173 Wouter Droogmans Figuur 1.4.: evolutie van de leefvorm van thuiswonende minderjarige kinderen in Vlaanderen. Bron: Corijn & Pickery, 2020. De tendens tot steeds vaker ongehuwd samenwonen is overigens geen fenomeen dat enkel bij jongeren vastgesteld wordt. Binnen alle leeftijdsgroepen zien we het ongehuwd samenwonen sterk toenemen. Ook na een echtscheiding of na het overlijden van de partner gaan steeds meer personen ongehuwd samenwonen in de plaats van te hertrouwen. Vaker ongehuwd samenwonen is dus niet zozeer een “generatiefenomeen”, maar het heeft te maken met de tijdsgeest. Desalniettemin mag deze tendens niet overschat worden. Hoewel het ongehuwd samenwonen in alle leeftijdscategorieën in opmars is, en er ook steeds meer kinderen geboren worden bij koppels die ongehuwd samenwonen, blijft het huwelijk een belangrijk maatschappelijk gegeven. Zoals eerder aangegeven vormt het huwelijk vooralsnog de belangrijkste gezinsvorm (en tweede belangrijkste huishoudensvorm). Daarenboven is het huwelijk ook bij jongeren helemaal niet afgeschreven. In een oudere studie onder universiteitsstudenten in 2003 (Van hove & Matthijs, 2003) bleek dat 80% wou huwen, maar anderzijds schatten studenten de kans dat ze zouden scheiden gemiddeld op 22%. Een recentere studie bij middelbare scholieren uitgevoerd in 2009 en 2010 toonde aan dat 73% wou huwen en de kans op een echtscheiding werd ingeschat op 32% (Corijn, Sodermans & Vanassche, 2011). Hoewel we dus vaststellen dat de visie van jongeren een weerspiegeling is van de maatschappelijke tendensen, besluiten we dat het huwelijk dus zeker niet “passé” is… Verkenning van de samenleving 16  Leefvormen 1.3.4. Gezinsvorming bij koppels van hetzelfde geslacht Een andere maatschappelijke tendens is de steeds grotere aanvaarding van koppels van hetzelfde geslacht, wat gerelateerd is aan de institutionalisering van leefvormen van dergelijke koppels. In België is wettelijk samenwonen voor koppels van hetzelfde geslacht mogelijk sinds 2000, dezelfde datum als voor koppels van verschillend geslacht of personen zonder partnerrelatie. Het homohuwelijk werd dan weer mogelijk sinds 2003. Sindsdien is het aantal homohuwelijken per jaar relatief stabiel. Figuur 1.5. geeft zowel bij mannen als vrouwen het aantal betrokkenen, dat bij elk van beide groepen schommelt rond de 1000. aantal betrokkenen bij huwelijk van personen van hetzelfde geslacht per jaar 1400 1200 1000 800 600 r0626173 Wouter Droogmans 400 200 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 mannen vrouwen Figuur 1.5.: aantal betrokken bij huwelijken tussen personen van hetzelfde geslacht, België. Bron: eigen grafiek op basis van https://statbel.fgov.be/nl/themas/bevolking/partnerschap/huwelijken#figures Zoals ik eerder aanhaalde is het bij ons in België sinds 2000 mogelijk dat personen van hetzelfde geslacht wettelijk samenwonen en sinds 2003 kunnen ze trouwen. België was daarmee het tweede land ter wereld waar dit mogelijk werd. In heel wat landen is dit nog niet het geval, integendeel. We kennen wereldwijd niet alleen heel wat variatie in de erkenning rechten van koppels van hetzelfde geslacht, maar ook heel wat verschillen qua bestraffingsmogelijkheden. In best een aantal landen kan een koppel zelfs bestraft worden met de doodstraf. Deze wereldkaart toont deze gradatie aan. Op deze website kan je dit nog duidelijker bekijken: https://ilga.org/map-sexual-orientation-laws-december-2020 Verkenning van de samenleving 17  Leefvormen r0626173 Wouter Droogmans Verkenning van de samenleving 18  Leefvormen 1.3.5. ‘Soort zoekt soort?’ In de bovenstaande paragraaf bespraken we relatie- en gezinsvorming bij koppels van hetzelfde geslacht. Dit vormt echter slechts één dimensie van wat men ‘homogamie’ noemt. Het begrip ‘homogamie’ gaat letterlijk over relatievorming van personen met dezelfde of gelijkaardige kenmerken, terwijl ‘heterogamie’ gaat over personen met andere of tegenovergestelde kenmerken. Homogamie en heterogamie vormen op zich ruime begrippen, de kenmerken waar naar verwezen wordt, kunnen heel divers zijn. Het kan gaan om homo- of heterogamie naar seksuele geaardheid (holebi vs. hetero), maar ook over de etnische achtergrond (al dan niet ‘gemengde’ of ‘interetnische’ huwelijken) of over de sociale achtergrond. In deze paragraaf gaan we kort even in op dit laatste aspect. Men spreekt in dit opzicht ook over ‘(sociale) homogamie’ of ook ‘sociale endogamie’. In elk geval blijkt dat we in België te maken hebben met een situatie waarin koppels doorgaans een vrij gelijkaardige sociale achtergrond hebben. Girès (2015) bestudeerde hoe koppels samengesteld zijn naargelang twee dimensies van hun sociale achtergrond, met name hun positie op de arbeidsmarkt en hun opleidingsniveau. De resultaten worden samengevat in figuren 1.6. en 1.7. De r0626173 Wouter Droogmans getallen drukken telkens uit hoeveel procent van de koppels in een bepaalde combinatie zitten. Als een persoon tot het leidinggevend kader behoort, heeft hij/zij bijvoorbeeld in 33,5% van de gevallen een relatie met iemand die eveneens tot het leidinggevend kader behoort, 32,8% met iemand die tot het middenkader behoort, enzovoort. Als we kijken naar de beroepen, zien we twee relatief afgescheiden groepen: enerzijds koppels waarvan beide partners een hogere positie bekleden (1 of 2) en anderzijds koppels waarvan beide een lagere positie bekleden (4 of 5). De middengroep is wat diffuser. Figuur 1.6. – koppelvorming naargelang het beroep (bron: Girès, 2015) Verkenning van de samenleving 19  Leefvormen Figuur 1.7. – koppelvorming naargelang het opleidingsniveau (bron: Girès, 2015) Als we kijken naar de resultaten volgens opleidingsniveau, vinden we eveneens een vrij duidelijk r0626173 Wouter Droogmans patroon per niveau. Als één van beide partners een diploma hoger onderwijs heeft, heeft de andere partner dit in twee derde van de gevallen ook. Als het behaalde opleidingsniveau bij één van beide partners het diploma ‘hoger secundair’ omvat, geldt dit in de meerderheid ook voor de andere partner, enzovoort. Opnieuw krijgen we een patroon waaruit blijkt ‘soort zoekt soort’. Dat koppels doorgaans een vrij gelijkaardige positie bekleden, draagt bij aan wat men de sociale segregatie van onze samenleving noemt (Girès, 2015). Hiermee bedoelt men dat we in onze samenleving al bij al verschillende relatief ‘gescheiden’ werelden heeft naargelang de sociale achtergrond van mensen. Dit uit zich niet enkel in relatie- en gezinsvorming, maar ook op de arbeidsmarkt, op school, vrijetijdsbesteding, enzovoort. Deze aspecten hangen uiteraard ook samen. Girès (2015) noemt namelijk enkele verklaringen waarom koppels vaak gelijkaardige kenmerken qua sociale achtergrond vertonen. Een belangrijk aspect hierin betreft de ontmoetingskansen. Partners leren elkaar vaak kennen in/via het onderwijs of op het werk. Als daar segregatie is, is er dus meer kans dat ze een partner ontmoeten die gelijkaardig is. Girès (2015) wijst erop dat hoogopgeleiden elkaar vaker leren kennen in relatief ‘gesloten’ ruimten (school, werk), terwijl laagopgeleiden elkaar eerder ontmoeten in relatief ‘open’ ruimten (buurt, café). Ook die ‘open’ ruimte is echter enigszins gesegregeerd: zo heb je bijvoorbeeld vaak typische soorten buurten naargelang de achtergrond, zoals bijvoorbeeld middenklassebuurten en sociale woonwijken. Verkenning van de samenleving 20  Leefvormen Of deze sociale segregatie van koppels toe- of afneemt, kan dit onderzoek niet uitwijzen. We hebben dus bijgevolg geen informatie over de tendensen op dit vlak. Desalniettemin is het een belangrijk maatschappelijk aspect. Hoewel we in een samenleving leven met een open karakter waar endogamie niet de norm is zoals bij kasten of standen, blijken we in de praktijk vrij gesegregeerd samen te leven. r0626173 Wouter Droogmans Verkenning van de samenleving 21  Leefvormen 1.4. (Echt)scheiding Naast de steeds groeiende diversiteit qua leefvormen wordt onze huidige samenleving gekenmerkt door een toename van het aantal (echt)scheidingen. De term scheiding (separation) is de ruimere term, die verwijst naar het beëindigen van de partnerrelatie; de term echtscheiding (divorce) is voorbehouden voor het beëindigen van een huwelijk. Bij een relatiebreuk van ongehuwd samenwonenden spreekt men van decohabitatie. In deze paragraaf gaan we in op scheidingen in België. Na een beschrijving van de aantallen en enkele kenmerken, overlopen we een aantal determinanten op micro- en mesoniveau. 1.4.1. Beschrijving (echt)scheiding in België/Vlaanderen In deze paragraaf beschrijven we het aantal (echt)scheidingen en de recente tendensen. In eerste instantie gaan we in op een inschatting van het aantal (en percentage) echtscheidingen en beschrijven we enkele verschillen naar relatievormen. Specifiek vergelijken we gehuwden met samenwonenden en gaan we in op de vraag of er verschillen zijn naargelang de geaardheid van de koppels Daarna gaan we kort in op de recente tendens wat het aantal (echt)scheidingen betreft. r0626173 Wouter Droogmans 1.4.1.1. Aantallen en relatievormen In figuur 1.8. worden de recente ontwikkelingen geschetst met betrekking tot het aantal huwelijken in echtscheidingen in België. In 2010 waren er bijvoorbeeld 42.159 huwelijken en 28.903 echtscheidingen, of dus 69 echtscheidingen per 100 huwelijken. Op basis van dergelijk cijfermateriaal wordt vaak geconcludeerd dat ongeveer twee derde van de huwelijken eindigt in een echtscheiding. Deze conclusie is echter compleet fout!!! Waarom? De grote denkfout – die overigens vaak gemaakt wordt, ook in de media – is dat de data verwijzen naar dezelfde koppels die huwen en scheiden. Van de 42159 huwelijken in 2010 zullen er echter in datzelfde jaar slechts weinig koppels terug gescheiden zijn. De 28.903 echtscheidingen betreft dus grotendeels koppels die voor 2010 gehuwd zijn. We mogen dus niet zomaar het aantal echtscheidingen in een jaar vergelijken met het aantal huwelijken in datzelfde jaar. Verkenning van de samenleving 22  Leefvormen Huwelijken Echtscheidingen 2000 45.123 27.002 2001 42.110 29.314 2002 40.434 30.628 2003 41.777 31.355 2004 43.296 31.405 2005 43.141 30.840 2006 44.813 29.189 2007 45.561 30.081 2008 45.613 35.366 2009 43.303 32.606 2010 42.159 28.903 r0626173 Wouter Droogmans 2011 41.001 27.522 2012 42.198 26.145 2013 37.854 24.872 2014 39.878 24.310 2015 40.049 24.414 Figuur 1.8.: aantal huwelijken en echtscheidingen in België. Bron: Statbel, 2017. Om correcte vergelijkingen te maken, dient men over gegevens te beschikken die huwelijken doorheen de tijd te volgen: zogenaamd longitudinale data. Men dient dus van die huwelijken na te gaan hoeveel er stand houden en hoeveel er ontbonden worden in de loop van de tijd. In figuur 1.9. worden de resultaten van een dergelijke studie gepresenteerd. Verkenning van de samenleving 23  Leefvormen COHORT 1950* N = 66.807 COHORT 1955 N = 65.890 COHORT 1960 N= 63.772 COHORT 1965 N= 61.222 COHORT 1970 N= 58.253 COHORT 1975 N= 55.321 COHORT 1980 N= 53.123 COHORT 1985 N= 51.780 COHORT 1990 N= 47.618 COHORT 1995 N= 43.129 COHORT 2000 N= 38.072 COHORT 2005 N= 33.240 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 0 10 20 30 40 50 60 70 r0626173 Wouter Droogmans Figuur 1.9.. Percentage gescheidenen naar huwelijksduur, per huwelijkscohorte Bron: eigen grafiek gebaseerd op https://statbel.fgov.be/nl/themas/bevolking/partnerschap/echtscheidingen#figures De figuur schetst voor verschillende cohorten (‘generaties’) de huwelijksduur (op de x-as) en het % echtscheidingen (op de y-as). Elke kromme lijn stelt een cohorte voor. De onderste lijn bijvoorbeeld schetst de evolutie van de cohorte die gehuwd is in 1950. Hiervan is 5% gescheiden na 16 jaar en blijft over alle huwelijksjaren heen het percentage gescheidenen onder de 10%. Een ander voorbeeld is de cohorte van 1970: hier is ongeveer 5% gescheiden na 7 jaar, ongeveer 10% na 12 jaar, enzovoort. Van die generatie is bij de laatste telling – na 45 jaar - uiteindelijk zo’n 27% gescheiden. Bij de erna volgende cohorten stellen we vast dat de gebogen lijnen verder uitwaaieren boven de onderste lijnen. Wat betekent dit inhoudelijk? Een eerste vaststelling betreft de hogere echtscheidingspercentages bij de latere cohortes. In de jongere generaties zijn er dus relatief meer echtscheidingen dan in de oudere generaties. Het toenemend percentage echtscheidingen is dus deels een generatiefenomeen. In de jongere generaties tellen we bij de laatste metingen al bijna 40% echtscheidingen. Dit betekent dus dat meer dan een derde van de huwelijken eindigt in een echtscheiding. Dit is een correcter cijfer dan het voordien genoemde aantal van 2/3. Dit percentage echtscheidingen blijft (voorlopig) hangen tussen 35 en 40%. Een tweede vaststelling uit deze studie is dat de huwelijksduur systematisch afneemt: er wordt dus steeds korter na het huwelijk gescheiden. Van de generatie die huwde in 1950 was de eerste 5% gescheiden na zo’n 16 jaar, bij de cohorte van 1970 duurde dit 7,5 jaar en bij die van 1990 4,5 en die Verkenning van de samenleving 24  Leefvormen van 2010 slechts 3 jaar meer. De gemiddelde huwelijksduur van wie uit de echt scheidt schommelt momenteel rond 14 jaar; de mediaan ligt rond 12 jaar. Een vraag die wel eens gesteld wordt, is of echtscheidingen even vaak voorkomen bij huwelijken van personen van hetzelfde geslacht. Figuur 1.10 geeft daar een indicatie van. Mannen Vrouwen huwelijken Echtscheidingen huwelijken echtscheidingen 2004 1244 9 894 9 2005 1160 8 894 21 2006 1191 17 1057 42 2007 1189 73 1111 111 2008 1148 151 1035 170 2009 1133 158 999 213 2010 1062 197 1102 252 2011 1108 202 1033 291 2012 1086 216 1017 305 2013 988 208 940 311 2014 1046 232 1094 345 r0626173 Wouter Droogmans 2015 1086 266 1096 402 2016 1144 250 1086 420 2017 1140 284 1084 376 2018 1238 276 1112 510 2019 1146 314 1110 484 Figuur 1.10.: aantal personen betrokken bij huwelijken en echtscheidingen tussen personen van hetzelfde geslacht, België. Bron: eigen tabel op basis van Algemene Directie Statistiek - Statistics Belgium op basis van het Rijksregister: https://statbel.fgov.be/nl/themas/bevolking/partnerschap/echtscheidingen#figures Waar het aantal betrokkenen per jaar zich lijkt te stabiliseren tot ruim 2000 voor beide geslachten samen, kent het aantal echtscheidingen een sterk stijgende lijn. Zo waren er in 2019 bij de vrouwen per 100 huwelijken ongeveer 44 echtscheidingen en bij de mannen zo’n 27. Ter vergelijking: volgens de cijfers van Statbel waren er in 2019 22036 echtscheidingen bij hetero’s tegenover 43142 huwelijken bij hen (niet in tabel): dit maakt dus 51 echtscheidingen per 100 afgesloten huwelijken op dat jaar. We dienen echter opnieuw op te passen met de interpretatie. De echtscheidingen in 2019 betreft vooral huwelijken die in de jaren voordien plaats vonden; ze staan dus los van het aantal huwelijken in 2019. Het is pas door langdurig onderzoek dat we een correcter beeld zullen krijgen. Op de vraag of echtscheidingen even vaak voorkomen bij huwelijken tussen personen van hetzelfde geslacht als bij personen van verschillend geslacht, kunnen we op dit ogenblik nog geen correct antwoord formuleren voor wat België betreft. Wel geven de cijfers aan dat het aantal echtscheidingen hoger lijkt te zijn bij vrouwelijke koppels van hetzelfde geslacht in vergelijking met mannelijke koppels. Verkenning van de samenleving 25  Leefvormen In Nederland is wel al meer zicht op deze vraag. Uit een studie op basis van gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek blijkt dat de kans op een echtscheiding afhangt van de geslachtssamenstelling van het koppel. Zo blijken van de huwelijken die in 2005 gesloten zijn, heterokoppels en koppels bestaand uit twee mannen een grotere kans op instandhouding te kennen. Huwelijken waarbij de koppels bestaan uit twee vrouwen blijken het minst stabiel. Dit laatste stemt overeen met het resultaat uit figuur 1.10: ook bij ons zien we namelijk relatief meer echtscheidingen bij de vrouwen dan bij de mannen (zie boven). Een andere vaak gestelde vraag gaat over de kans op zogenaamde decohabitatie van samenwonenden. Ook hier beschikten we tot kort niet over cijfers vanuit een langetermijnperspectief. Erger nog is de validiteit van deze gegevens: de cijfers waarop figuur 1.11 gebaseerd zijn betreffen enkel geregistreerde samenwonenden. Bovendien zijn dit niet noodzakelijkerwijs koppels. Daarnaast kan ook van een (administratieve) stopzetting sprake zijn zonder dat er in de feiten een scheiding plaats vindt: bij 2/3 van de gevallen wordt de samenwoning stopgezet omdat het koppel met elkaar huwt (Corijn, 2017a). Dus ook hier konden we tot voor kort geen volledig en correct antwoord bieden op de vraag of scheidingen even vaak voorkomen bij samenwonenden als echtscheidingen bij gehuwden. r0626173 Wouter Droogmans Figuur 1.11: wettelijke samenwoning en stopzetting ervan, België. Bron: Algemene Directie Statistiek - Statistics Belgium - Thematische Directie Samenleving, 2020: https://statbel.fgov.be/nl/themas/bevolking/partnerschap/wettelijke-samenwoning#figures Recent geanalyseerd cijfermateriaal laat echter voor het eerst een gedegen vergelijking tussen gehuwde en ongehuwde samenwonende partners toe (Van den Berg & Mortelmans, 2018). De auteurs vergelijken drie soorten koppels: gehuwde koppels (die vooraf niet samenwoonden), gehuwde koppels na een periode van samenwonen, en ongehuwd samenwonende koppels. Deze koppels werden gedurende 12 à 14 jaar gevolgd en er werd geregistreerd of er in die periode een relatiebreuk optrad. Uit dit onderzoek bleek duidelijk dat ongehuwd samenwonenden een veel Verkenning van de samenleving 26  Leefvormen grotere kans hadden om te scheiden dan (al dan niet voordien samenwonende) gehuwde koppels (figuur 1.12). Na 14 jaar bleek slechts nog een derde van de koppels intact te zijn. Een groot deel van de samenwonende koppels blijkt vrij snel na het samenwonen uiteen te gaan. Na één jaar is al zo’n vijfde gescheiden, na vijf jaar bijna de helft. Figuur 1.12: vergelijking van gehuwde en ongehuwd samenwonende koppels: % intacte relaties naar r0626173 Wouter Droogmans relatieduur. Bron: Van den Bergh & Mortelmans, 2018 1.4.1.2. Recente evoluties Waar we in de vorige paragraaf vooral ingingen op de aantallen als dusdanig, focussen we hier kort nog even op de recente tendensen inzake echtscheiding. Van den Berg & Mortelmans (2018) wijzen erop dat het aantal echtscheidingen sterk steeg tussen 1970 en 2000 maar sindsdien aan het stagneren is. In figuur 1.8 zien we inderdaad schommelingen sinds het jaar 2000, met 2008 als hoogtepunt (omwille van gewijzigde wetgeving) en de laatste jaren terug een daling. Er wordt dus in de feiten steeds minder uit de echt gescheiden in de voorbije jaren. We moeten echter opnieuw oppassen met de interpretatie van dit gegeven! Die ‘daling’ moet met andere woorden sterk gerelativeerd worden. Zoals in de vorige paragraaf besproken, is het absolute aantal echtscheidingen weliswaar aan het dalen, maar niet het relatieve! In recentere cohortes wordt er meer uit de echt gescheiden dan oudere, én ook vlugger na de huwelijksdatum. Een tweede element is dat deze cijfers geen rekening houden met de daling van het aantal huwelijken: het is niet onlogisch dat een dalend aantal huwelijken op termijn samenhangt met een dalend aantal echtscheidingen. Bovendien hangt de daling van het aantal huwelijken samen met een stijging in het aantal ongehuwd samenwonende partners. Net daar worden meer relaties ontbonden (Van den Berg & Mortelmans, 2018). Alles bijeen genomen dienen we dus wellicht eerder uit te gaan van een stijging van het aantal scheidingen. In die zin spreken Van den Berg & Mortelmans (2018) eerder over een ‘onzichtbare scheidingsgolf’. Verkenning van de samenleving 27  Leefvormen Het zou ons te ver leiden om verder in te gaan op de gevolgen van echtscheiding voor ex-partners, kinderen en andere betrokkenen. Hiervoor verwijzen we graag naar Corijn (2007), Van Peer (2007) en de recentere studie “Scheiden in meervoud” (Pasteels et al., 2013). Wel gaan we in een volgende paragraaf kort in op enkele determinanten van echtscheiding. 1.4.2. Determinanten op meso- en microniveau Met determinanten op micro- en mesoniveau bedoelen we factoren in verband met het individu en de onmiddellijke context die de kansen op echtscheiding kunnen verhogen. We baseren ons hiervoor grotendeels studies van Snoeckx, Raeymaeckers en Mortelmans (2006), en Van den Berg en Mortelmans (2018). Uit deze studies halen we drie opvallende resultaten. Een eerste factor betreft het samenwonen voor het huwelijk. Vaak wordt aangenomen dat het samenwonen fungeert als een soort “testfase”, om na te gaan of de personen van het koppel werkelijk bij elkaar passen. Als het samenwonen positief verloopt en men dan huwt, zou het huwelijk stabieler zijn. Deze hypothese wordt ook wel de ‘matchinghypothese’ of ‘testhypothese’ genoemd. Daar tegenover staat de zogenaamde ‘selectiehypothese’, die vooropstelt dat wie eerst samenwoont, net een hogere kans maakt om te scheiden. De redenering is dat personen die eerst r0626173 Wouter Droogmans samenwonen een specifiek profiel hebben; ze zijn met name ‘progressiever’ ingesteld tegenover ‘alternatieve’ mogelijkheden. Tegelijk zouden personen die progressiever ingesteld zijn een hogere kans hebben om te scheiden. De ‘matchinghypothese’ en de ‘selectiehypothese’ staan dus diametraal tegenover elkaar. Uit een iets oudere Belgische studie (Snoeckx et al., 2006) blijkt dat de selectiehypothese klopt: wie eerst samenwoont heeft niet minder, maar zelfs meer kans op een echtscheiding. Nieuw onderzoek (Van den Bergh & Mortelmans, 2018) wijst echter het tegendeel uit. Deze auteurs stellen dat de koppels die na een periode van ongehuwd samenwonen huwen, net het meest stabiel zijn. Ze houden niet alleen langer stand dan de samenwonenden die niet huwen, maar ook dan de gehuwden die niet vooraf samenwoonden. Een eenduidig antwoord over het effect van voorhuwelijks samenwonen is dus niet voor handen. Ten tweede blijkt de sociale achtergrond een invloed te hebben op de echtscheidingskansen. Koppels met een lager inkomen en zonder werk zouden tegenwoordig een hogere kans hebben om te scheiden. Een mogelijke factor is dat het gebrek aan (stabiele) tewerkstelling met gunstige arbeidsvoorwaarden het huwelijk onder druk kunnen zetten. Ook gezondheidsproblemen – die vaker voorkomen bij personen met een lagere sociaaleconomische status – zouden voor extra spanning zorgen. Zowel Snoeckx et al. (2006) als Van den Bergh & Mortelmans (2018) wijzen op de kwetsbaarheid van koppels met een financieel moeilijker situatie. De laatste auteurs tonen daarenboven aan dat dit niet enkel geldt voor gehuwden, maar ook ongehuwd samenwonenden. Ten derde wordt gewezen op de zogenaamde intergenerationele overdracht van echtscheidingen. Dit betekent dat kinderen van gescheiden ouders zelf een hogere kans maken om later ook te scheiden. Ook hiervoor worden verschillende verklaringen geformuleerd (Van Peer, 2007). We noemen er hier enkele van. Een eerste element is dat kinderen van gescheiden ouders gemiddeld vroeger het ouderlijke huis verlaten. Dit vroeg verlaten van het huis blijkt op zijn beurt een Verkenning van de samenleving 28  Leefvormen risicofactor te zijn, die de kans op een echtscheiding dus verhoogt. Een tweede element is de economische thuissituatie. Een echtscheiding verhoogt de kans op financiële moeilijkheden in het ouderlijke gezin. Alleenstaande moeders in het bijzonder vormen een belangrijke risicogroep om in armoede verzeild te raken. Daardoor hebben kinderen soms minder studiemogelijkheden, waardoor ze later op hun beurt een hoger risico hebben om een minder gunstige sociaaleconomische positie in te nemen. Dit verhoogt op zijn beurt de kans op een echtscheiding (zie boven). Een derde element heeft betrekking op socialisatie. Kinderen van gescheiden ouders zouden tijdens hun opvoeding minder voorbeelden gezien hebben van conflicthanteringsstrategieën waarbij conflicten op een constructieve wijze beslecht worden. Daardoor ontwikkelen ze deze vaardigheden in mindere mate, waardoor de kans zou verhogen dat hun eigen echtelijke conflicten later eindigen in een echtscheiding. Een ander element is dat kinderen van hun ouders bepaalde waarden aangeleerd hebben doorheen hun socialisatie. Als ouders “progressiever” zijn en dus minder negatief ingesteld staan tegenover echtscheiding, is er een reële kans dat kinderen dezelfde visie hebben. Een belangrijke opmerking bij de bespreking van deze determinanten is dat het gaat om kansen: we willen benadrukken dat dit geen absolute wetmatigheden zijn! Hetzelfde geldt voor de gevolgen. Een echtscheiding verhoogt de kans op moeilijkheden op talrijke levensdomeinen. Niet enkel is er een hoger risico op financiële moeilijkheden – vooral bij alleenstaande gescheiden moeders – eveneens r0626173 Wouter Droogmans zijn er mogelijke gevolgen voor onder meer de huisvesting, mogelijkheden qua vrijetijdsbesteding, mentale gezondheid, schoolprestaties van kinderen, werk-gezinsbalans van de ex-partners, enzovoort. Verkenning van de samenleving 29  Leefvormen r0626173 Wouter Droogmans Bron: https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2018/06/05/samenwoners-scheiden-meer-dan-getrouwde-koppels--d- eonzichtbare-/ Verkenning van de samenleving 30  Leefvormen 1.5. Huidige veranderingen in leefvormen samengevat en verklaard In de vorige paragrafen kwamen belangrijke veranderingen qua leefvormen in onze huidige samenleving aan bod. Het klassieke kerngezin maakt stilaan plaats voor een grote diversiteit aan leefvormen. Het aantal huwelijken daalt. Steeds meer koppels gaan ongehuwd samenwonen – zij het vaak nog gevolgd door een huwelijk. Wie wel huwt, doet dit op steeds latere leeftijd. In een aantal decennia tijd is de huwelijksleeftijd die al zo’n 130 jaar aan het dalen was, opnieuw gestegen tot de hoge leeftijd van voor de industriële revolutie. Ook worden steeds meer huwelijken ontbonden: het aantal echtscheidingen neemt nog steeds toe. Sinds het jaar 2000 is het aantal eerste huwelijken op jaarbasis ongeveer even groot of zelfs iets groter dan het aantal echtscheiding per jaar. Of, zoals Corijn (2005) het voorstelt: in dertig jaar tijd (tussen 1970 en 2000) daalde het aantal huwelijken met 40% en steeg het aantal echtscheidingen met meer dan 400%. Zoals eerder aangehaald spreekt men in dit opzicht over de (gedeeltelijke) deïnstitutionalisatie van het klassieke kerngezin. Voor deze veranderingen worden verschillende complementaire verklaringen naar voor gebracht. Niet elke verklaring geldt voor elk deelaspect van deze deïnstitutionalisatie, maar uiteraard staan deze fenomenen ook weer niet los van elkaar. In deze paragraaf zetten we enkele verklaringen op een rijtje. r0626173 Wouter Droogmans Een economische verklaring, ook wel onafhankelijkheidsverklaring genoemd, stelt dat het de voorbije decennia steeds beter mogelijk werd om economisch onafhankelijk van een partner te z