Unit -1 PDF

Chapter -1 ભારતીય વાં મયનો પ રચય ભારતીય વાં મય એટલે ભારતીય ાન ુ ં શ દમય વ પ શ દ ય વ પ એટલે “ ાનન નો ોત” ુ ય વ પ વેદ છે. ુ ય ચાર વેદમાં િવભા ત છે. વેદો અલગ અલગ શાખામાં િવ તર ત છે. વેદોના મં ોનો િવ તાર સં હતા, આર યક,...

Chapter -1 ભારતીય વાં મયનો પ રચય ભારતીય વાં મય એટલે ભારતીય ાન ુ ં શ દમય વ પ શ દ ય વ પ એટલે “ ાનન નો ોત” ુ ય વ પ વેદ છે. ુ ય ચાર વેદમાં િવભા ત છે. વેદો અલગ અલગ શાખામાં િવ તર ત છે. વેદોના મં ોનો િવ તાર સં હતા, આર યક, ા હ ં , ઉપિનષદ, થ પ ૂ , ૂવ ૂ , ધમ ૂ ૌન ૂ આ દમાં િવ તર ત છે.  દરક વેદના વર અને શ દ ાન માટ દર નો “િશ ા” ં હોય છે. થ  વેદોને સમજવા માટ તેના ગોનો અ યાસ કરવાનો હોય છે. તે િશ ા, ક પ, યાકરણ, િન ુ ત, છ દ, જયોિતષ, વેદોના ગો છે.  ભારતીય વાં મયમાં આષકા ય ને આપડ ઈિતહાસ કહ એ છ એ તે ુ ં મહ વ ુ ં થાન છે. અને તેની શ દરાશી પણ ુ છે. ૂબ જ િવ લ માં એક લાખ લોકમાં િવ તર ત “મહાભારત” અને ચોવીસ હ ર લોકમાં આ ૃ “ ીમદ વા મીક રામાયણ” ા ત થાય છે આ ક બ ે ઈિતહાસ ં ો પરથી િવિવધ કિવઓ ારા મહાકા ય, ખંડકા ય સંદશ કા ય, થ રાગ કા ય, અને ોત કા યની રચના થઈ છે.  દશન શા પણ ભારતીય વાં મય ુ ં વ પમાં આવે છે. આપણને ટ આપે છે. વૈ દક િસ ધાંતને ણવા માટ અને અ ય અસ ય અને િમ યા િસ ધાંતના ખંડન માટ ુ કતઓ અને તક આપે છે. અને સ યનો પ રચય કરાવે છે ને આપડ “ષ દશન” તર ક ણીએ તે આ તક વેદને માણ માણનારા દશન છે. મના નામ સાં ય યોગ, વૈશેિષક – યાય ૂવ મીમાંસા, ઉ ર મીમાંસા આ આ તક ષ દશન છે.  વેદ માણ નથી વીકાર કરતા તેવા દશનમાં “ ચાવાક- ન- ુ ” દશનનો સમાવેશ થાય છે.  યાયની મીમાંસા શા ોની પણ ૂબ જ અલગ-અલગ પરં પરા અને િવિવધ ં ો ુ ં િનમાણ થ થ ુ ં છે.  મીમાંસા શા વેદોના વા ો ુ ં ઓથ ુ ં સ ધાન અને વા તા પય િનણય સમજવા માટ ૂબ જ ઉપકારક છે.  યાયશા તક િનરસન અને સ ય િતપાદન વપત થાપન અને પરમત ખંડનમાટ સહાયક થાય છે.  વેદાંત માં ત વ ાન ુ ં વણન છે માં વ -જગત -ઈ ર માયા આ મા અને તેને સમજવા માટ અલગ અલગ આચાય અને તેમના ારા િસ ાંતો ુ ં િન ુ પણ કરવામાં આ ું છે. માં અ ત ૈ - ત ૈ િવિશ ટતા વૈત વૈતા ુ ા વૈત આ દ િવિવધ િસ ાંતો ભારતીય વાં મયમાં આ ૃત થાય છે વેદોના િસ ાંત ુ ં િન પણ કર છે.  તં ાગમ એટલે તં શા અને આગમ શા એ પણ ભારતીય વાં મય ું ગ છે માં "શેવાગમ શાકતાગમ વૈ ણવાગમ" આવે છે માં દવતા ું વ પ ૃ િત ત વ અને ૂ મ અને િવિવધ કામનાઓ માટના મં યોગ આ દનો વણન આવે છે.  અ ટાદશ રુ ાણ અને ઉપ રુ ાણ પણ ભારતીય વાં મયમાં આવે છે માં અલગ અલગ દવતાઓ ુ ં િન પણ અને વેદના િસ ાંત અને ધમશા ુ ં વણન કરવામાં આ ુ ં છે.  ધમશા :- ચાર વેદ માં "ધમ- ૂ " તેમજ વેદ ુ ાર "િવિધ-િનષેધ" િતપા દત ધમ અ સ વણન " ૃિત ં ો પણ ભારતીય વાં મયમાં આવે છે. થ  યાકરણ શા શ દકોષ ખંડ શ દ ફોટ ારા મો ા ત થાય છે તે પણ ભારતીય વાં મય આ ૃત થાય છે.  ુ દમાં યોિતષશા માં પણ ફ લત અને ગ ણત તેમજ આ વ ાચીન અને નવીન િસ ાંત સમાિવ ટ થાય છે.  રાજનીતીશા , સંગીત શા , તેમજ અથશા પણ મહ વ ૂણ ગ છે.  અ ટાદશ િવ ા થાન અ ટાદશ િવ ા દશાવતા બે લોક : अ गािन वेदा वारो मीमांसा याय व तरः । धमशा ं पुराण च व ाः ेता तुदश ॥ - या व य मृित: 1.3 आयुवदो धनुवदो ग धव ेित ते यः । अथशा ं चतुथ तु व ा: ादशैव ताः ।। - व णुपुराणम ् 3.6.28  વેદોને અપૌ ુ ષેય ક ા છે કમ ક તે કોઈ મ ુ યની ુ ધથી નથી લખાતા મં દ ટા ઋિષઓને સમાિધ અવ થામાં વેદ મં ો સંભળાયા તે મં ો ઋિષઓના ુ માંથી ખ નીક યા આવા મં ો ુ ં સંકલન કર ને યાસ િુ નએ એક કયા ને “આ દવેદ” કહ છે અને યારથી યાસ ુ ી વેદ યાસ કહવાયા. ન  વેદ યાસે યારબાદ વેદનો ચાર ભાગમાં િવ તાર કય આ ર તે ચાર વેદ છે તે આ માણે છે (૧)ઋ વેદ (૨)ય ુ વદ (૩) સામવેદ અને (૪) અથવવેદ  અ ટાદશ એટલે ક અઢાર િવ ામાં ચાર વેદોનો સમાવેશ થાય છે. યારબાદ છ વેદાંગ નો સમાવેશ થાય છે આ માણે છે (૧) િશ ા (૨) યાકરણ (૩) િન ુ કત (૪) જયોિતષ (૫) છંદ અને (૬) પ  યારબાદ અ ટાદશ િવ ામાં ચાર શા ોનો સમાવેશ થાય છે આ માણે છે. (૧) મીમાંસા (૨) યાય દશન (૩) ૧૮ ુ ાણ અને (૪) ધમ ૂ ર અહ મીમાંસા અને યાય દશન એ ષ દશન પૈક ના બે દશન છે. (ષ દશન યોગ અને સાં ય , યાય અને વૈશેિષક, ૂવમીમાંસા અને ઉ ર મીમાંસા)  આ ઉપરાંત અ ટાદશ િવ ામાં ચાર ઉપવેદનો સમાવેશ થાય છે. આ માણે છે. ુ દ (૨) ધ વ (૧) આ વ ુ દ (૩) ગંધવવેદ અને (૪) અથશા / થાપ યશા ચાર વેદ: (૧) ઋ વેદ ઋ વેદ ાચીનતા અને સવ થમ ઉપલ ધતા ની ટથી ધાન વેદ છે ઋ વેદ તમામ િવ ાઓનો ઉપ ય એટલે બધાનો આધાર ૂત ં છે વેદ યાસ એ ઋ વેદ ુ ં અ યયન સવ થમ થ ઋિષ પૈલને કરા.ુ ં અને યારબાદ ઋિષ પૈલ ારા આગળ બધા માટ ઋ વેદનાં અ યયનનો ારં ભ થયો એટલા માટ ઋ વેદ અ યયન પરં પરાના થમ વાહક ઋિષ પૈલ ને ગણવામાં આવે છે ઋ વેદ ઋચ અથવા ઋક શ દથી બનેલ છે નો અથ છે ' િુ ત પરક મં ' ઋ વેદમાં ુ લ ૮ અ ટક, ૧૦ મંડલ, ૧૦૨૮ ૂ ત અને ૧૦૫૫૨ મં સં યા છે ઋ વેદના ુ લ બે ઉપિનષદ ઉપલ ધ છે. (૧) તર ય અને (૨) કૌિષત ક (૨) ય ુ વદ ય ુ ષ (યાગ) સંબધ ં ી મં ોનો સંકલન આ વેદમાં હોવાથી તેને ય ુ વદ કહ છે. મં ો ારા ય કરવામાં આવે છે તેને ય ુ ષ કહવામાં આવે છે. ય ુ વદના ુ ય બે કાર છે. ૧. ુ લ ય ુ વદ ક અને ૨. ૃ ણ ય ુ વદ. ુ લ ય ુ વદની ૧૫ શાખાઓને ૃ ણ ય ુ વદની ૮૫ શાખાઓ છે. ુ લ ય ુ વદમાં ુ લ બે ઉપિનષદ ઉપલ ધ છે. ૧. ઇશોપિનષદ અને ૨. ૃહદાર યક ઉપિનષદ. ૃ ણ ય ુ વદમાં ુ લ ચાર ઉપિનષદ ઉપલ ધ છે. (૧) તૈતર ય (૨) કઠ (૩) ેતા વતર અને (૪) મૈ ાયણી (૩) ય ુ વદ ગીતી ુ ત મં ોને સામ અથવા સામાન કહવામાં આવે છે એટલે ક યાર ઋ વેદની ઋચાઓ ક મં ોને િવિશ ટ ગાન પ િતથી ગાવામાં આવે છે. અ યાર તેને 'સામન ક સામ' કહ છે. સામવેદનાં ુ ય બે ભાગ છે ૂવા ચક અને ઉ રા ચક ૂવા ચક માં ૪ કાંડ 6 અ યાય અને ુ લ મં સં યા ૬૫૦ છે તથા ઉ રા ચકમાં ૨૧ અ યાય અને મં સં યા ૧૨૨૫ છે એટલે ક સામવેદમાં ુ લ મં સં યા ૧૮૭૫ છે સામવેદના ુ લ બે ઉપિનષદ ઉપલ ધ છે ૧. કનોપિનષદ અને ૨. છા દો ય ઉપિનષદ. (૪) અથવવેદ ણ વેદ ઋ વેદ, ય ુ વદ અને સામવેદની અપે ા અથવવેદ આ િુ નક અને ઘણી બધી િવિશ ટતાઓથી ુ ત છે અથવવેદમાં કટલાયે ૂ ત ઉપલ ધ છે ક આ મિવ ાનો ઉપદશ આપે છે. અથવવેદ િવ ાઓનો િવ કોષ છે. માં વેદકાલીન સ યતા સં ૃ િત ાન અને િવ ાનનો ૂણ ર તે સમાવેશ થાય છે અથવવેદમાં ૨૦ કાંડ ૭૩૧ ૂ ત અને ૫૯૮૭ મં છે. અથવવેદના ુ લ બે ઉપિનષદો ઉપલ ધ છે. (૧) ોપિનષદ અને (૨) ુ ં કોપિનષદ. ડ વેદાંગ વેદ ય ગ (એટલે ગો) અને વેદના સહાયક ં ોને વેદાંગ કહવામાં આવે છે. થ સહાયક ત વો વેદના ડા અને વા તિવક અથ ણવા માટ જ ર છે. તેને વેદાંગ કહ છે. આચાય પાણીની ારા પાણીની ુ માં વેદાંગને વેદ ુ ુ ષના ગના પમાં િન િપત ક ુ છે. छ दः पादौ तु वेद य ह तौ क पोऽथ प यते योितषामयनं च ुिन ं ो मु यते। िश ा ाणं तु वेद य मुखं याकरणं मृतम ् त मा सांगमधी यैव लोके मह यते॥ વેદાંગના છ કાર છે - િશ ા,ક પ, યાકરણ, િન ુ ત, છંદ અને યોિતષ િશ ા: િશ ા ને વેદ ુ ુ ષની નાિસકાના પમાં માનવામાં આ ુ ં છે.આ રચનાના ુ ય ઉ ે શ વેદના મં ોનો ુ ઉ ચારણ અને તેના ારા એની ર ાનો છે. િશ ામાં વણ ની ઉ ચારણ િવિધ અને તેમના ઉ ચારણ થાન બતાવવામાં આ યા છે. વી ર તે વણ, વર ,મા ા, બલ , સામ, સંતાન વગેર ક પ: વેદ ુ ુ ષના હાથ પે ક પ માનવામાં આ ુ ં છે. આમાં ય ની િવિધઓ અને વેદિવ હત કમનો ઉ લેખ છે. વેદના કયા મં નો યોગ કયા મમાં કરવો જોઈએ તેના કથન અહ છે. ક પ ચાર કારના છે (૧) એક ોત ૂ : વૈ દક ય ો ુ ં વણન અહ કરવામાં આ ુ ં છે. સાત હવીય અને સાત સોમ ય ુ ય છે. (૨) ૃ ૂ : ૃહ થ ધમ અને તેના કાય કલાપ વા ક પાંચ ય , સોળ સં કાર, હૃ વેશ વગેર ુ ં િવિધ ૂવક વણન છે. (૩) ધમ ૂ : ધમ ૂ માં વણ, આ મ અને સામા જક િનયમો ુ ં વણન કરવામાં આ ુ ં છે. (૪) ુ વ ૂ : ુ વ ૂ નો અથ દોર અથવા માપ છે. અહ ય વેદ ઓના િનમાણની અને તેના માપનની િવિધ દશાવવામાં આવે છે. આ ં ગ ણતશા થ સાથે જોડાયેલો છે યાકરણ: યાકરણને વેદ ુ ુ ષ ના ુ ની સં ા આપવામાં આવી છે. ખ કાર ુ વગર ભોજન ખ હણ ન કર શકાય અને શર રની ુ ટ સંભવ નથી તે જ કાર યાકરણ િવના વેદ ુ ુ ષના શર રની ર ા સંભવ જ નથી. માટ વેદાંગની ધાન િવ ાના પમાં યાકરણને ઉ ચ થાન આપવામાં આ ુ ં છે. કારણ ક શ દો ુ ં યવ થત ાન યાકરણ ારા જ સંભવ છે.વેદ મં ોના સાચા ાન માટ યાકરણની આવ યકતા છે. િન ુ ત: િન ુ ત વૈ દકપદોની િન ુ ત અથવા િનવચન ુ ં શા છે. યા કાચાય ારા વૈ દક પદો ુ ં ાન અને એનો સાચો અથ ણવા માટ િન ુ ત શા ની રચના કરવામાં આવી છે. િન ુ તનો ઉ ે ય શ દના ૂળ પ ું ાન કરવા માટ થાય છે. વેદના અઘરા શ દોના િનવચન ક યા યા િન ુ ત ારા કરવામાં આવે છે. િન ુ ત એ વેદ ુ ુ ષના કાન કહ શકાય. છંદ: છંદને વેદ ુ ુ ષના પગના પમાં વીકારવામાં આ યા છ. છંદના ાન વગર વેદમં ો ું લયબ ઉ ચારણ અશ છે. છંદ િવિવધ ુ શ દો કારના હોય છે અને દરક લોકની રચના અ ક ની ગણતર ના આધાર કરવામાં આવે છે , માટ વેદોના ઉ ચારણ માટ છંદ ુ ં ાન જ ર છે. યોિતષ : યોિતષ વેદ ુ ુ ષના ખના પમાં છે. વેદોમાં ય ો ુ ં સવાિધક મહ વ છે. કાળ રચનાની ગણતર યોિતષમાં કરવામાં આવે છે. કોઈપણ કાય નો ારં ભ કયા કાળમાં કયા સમયે કરવો તેની ગણતર અને તે ુ ં ાન એટલે યોિતષ વેદાંગ. કોઈપણ ય િનયત ઋ ,ુ પ , િતિથ , ુ ત ૂ જોઈને સંપા દત કરવામાં આવે છે અને તેની સાચી ગણના અને હોની ચાલ ુ ં ાન છે તે યોિતષ છે. ુ ાણ: ર સં ૃ ત સા હ યમાં રુ ાણો ુ ં થાન અ યંત ગૌરવમય છે. અ ટાદશ િવ ાઓની ગણનામાં ુ ાણો પણ િનદિશત છે. યા કાચાયના મત અ સ ર ુ ાર ુ ાણ એટલે ર ાચીન થઈને પણ ન ુ ં છે.पुराणं क मात ् ? पुरा नवं भवित।' (िन 3.19). ુ ાણનો સામા ય અથ જો કરવામાં આવે તો ર ાચીન કાળની ઘટનાઓ છે તેને કથા વ પે સિવ તાર વણન કરવામાં આ ુ હોય તે ુ ાણ છે. ર છાંદો ય ઉપિનષદમાં રુ ાણને પંચમ વેદના પમાં વીકારવામાં આ યા છે. ુ ાણોની રચનાનો ર ેય મહિષ યાસને આપી શકાય. રુ ાણ 18 છે. ૧૮ ુ ાણના નામ (ભાગવત ર રુ ાણ ૧૨/૭/૨૩-૨૪ અ સ ુ ાર) ૧. ૨. ⁠પ ૩. ⁠િવ ુ ૪. ⁠િશવ ૫. ⁠ લગ ૬. ⁠ગ ુ ડ ૭. ⁠નારદ ૮. ⁠ભાગવત ૯. ⁠અ ન ૧૦. ⁠ ક દ ૧૧. ⁠ભિવ ય ૧૨. ⁠ વૈવત ૧૩. ⁠માકડય ૧૪. ⁠વામન ૧૫. ⁠વરાહ ૧૬. ⁠મ ય ૂ ૧૭. ⁠ મ ૧૮. ાંડ ુ ાણોમાં સામા ય ર તે પાંચ િવશેષતાઓ હોય છે. ર ુ ાણોમાં ૧) ર ૃ ટ યા ુ ં વણન છે ૨) ચાર કારના લોયો ુ ં વણન છે. ૩) િવ ભ રા ઓની વંશ પરં પરા ુ ં વણન છે. ૪ ) 14 મનવંતરો ુ ં વણન છે તથા ૫) રા ઓના ઇિતહાસ ુ ં વણન છે. યાય: યાય ષડદશનમાંથી એક છે. યાય દશનના વતક મહિષ ગૌતમ છે. યાય શા ના ુ ાર - माणैरथपर ભા યકાર વાત યાયન અ સ णं यायः।' ( यायभा य-1.1.1) ભ ભ માણ ારા વ ુ વ ુ ં પર ણ યાય છે. ાચીન યાય અને ન ય યાય એમ બે ભાગમાં િવભ ત છે. યાય દશન ુ ં ૂળ ં યાય થ ૂ છે. માં 5 અ યાય અને લગભગ 500 ૂ છે. મીમાંસા: મીમાંસા શ નો અથ છે ‘િવચાર’. કોઈ પણ વ તના િવષયમાં િવચાર કરવો એટલે મીમાંસા.આ શા ને 'િવચાર શા ' પણ કહવામાં આવે છે. મીમાંસાના બે કાર છે ; ૂવ મીમાંસા અને ઉ ર મીમાંસા. ૂવ મીમાંસામાં કમ (ધમ) જ ાસા ુ ય િવષય છે જયાર ઉ ર મીમાંસામાં જ ાસા ુ ય િવષય છે. મીમાંસા એક આ તક દશનશા છે , સં ૂણપણે વેદો પર આધા રત છે. તેમાં વેદના કમકાંડની મીમાંસા કરવામાં આવે છે. હક કતમાં આ દશનશા નો િવકાસ કમની વા તિવ તા એટલે ક હવન, ય , બ લ વગેરના મહ વને સા બત કરવા માટ કરાયો હતો. તેના વતનક ઋિષ િમની હતા, મણે મીમાંસા ૂ માં આ દશનશા ની પ ટ પરખા આપી હતી. આ દશનશા ૃ વી ઉપરાંત આ મા, વગ, નક, વૈ દક દવોના અ ત વનો પણ વીકાર કર છે. મીમાંસા દશનશા આ માને એક ય માને છે , ચૈત ય ુ નો આધાર છે. અનેક દવતાઓના અ ત વના વીકારને ણ કારણે મીમાંસાને અનેક રવાદ કહવાય છે. િમમાંસકોના ણ સં દાય છે.ભ સં દાય, ભાકર સં દાય, િમ સં દાય ધમશા : ભારતીય વૈ દક સં ૃ િત ુ ં થમ લ ય ધમ ુ ં િન પણ કર ુ ં છે. ધમ એટલે કોઈ િત ક પંથ નથી.અહ ધમ એટલે કત ય. ધમશા ની ગણના એક િવ ાના પમાં કરવામાં આવી છે. દરક વણ, દરક ય તના પોતાના કત ય હોય છે. મ ક િવ ાથ ફરજ, ુ ુ ની ફરજ, રા ની ફરજ ,આ ફરજ છે તે જ ધમ છે. ી ધમ, રાજ ધમ ,િવ ાથ ધમ, ધમ, ા ણ ધમ વગેર બધાની જ આ ર તે યા યા ધમ શા ોમાં કરવામાં આવી છે. મ ુ િૃ ત, યા વ કય િૃ ત, હા રત િૃ ત, શંખ ૃિત વગેરને ધમશા કહવામાં આ યા છે. ુ દ: આ વ ુ દ દવતાઓની ચ ક સા પ િત છે આ વ ું ાન માનવ ક યાણ માટ દવતાઓ ારા ધરતીના મહાન આચાય ને આપવામાં આ ુ ં હ.ુ ં આ શા ના આ દ આચાય અિ ની ુ મારો માનવામાં આવે છે , મણે દ પિત ુ ં ધડ બકરાના માથા જોડ જોડ દવા વી ચમ કા રક ચ ક સા પણ કર હતી. કહવામાં આવે છે ક અિ ની ુ મારોએ ઇ ને આ િવ ા આપી અને ઇ એ ુ દના ધનવંતર ને આ િવ ા શીખવાડ. આ વ િસ આચાય માં અિ ની ુ મારો, ધ વંતર , કાશીરાજ દવોદાસ, ન ુ લ, સહદવ , યવન, જનક, પૈલ, અગ ય , ુ ત ુ ,ચરક વગેર માનવામાં આવે છે. ુ દ: ધ વ ુ નીિત અ સ ુ ાર ધ વ ુ દ સામવેદનો જ એક ઉપવેદ છે.મહાભારતમાં તેનો ઉ લેખ આ માણે છે.धनुवद य सू ं च य सू ं च नागरम ् આ િવ ા તગત ફ િવ ા અને સૈ ય િવ ાન છે. ુ દ એ શા ધ વ છે ુ ચલાવવાની િવ ા ુ ં િન પણ છે. માં ધ ષ ાચીનકાળમાં આ િવ ા ૂબ િસ હતી. આ િવ ા ભારત િસવાય પણ ફારસ,િમ ુ ાન, રોમ , ન વા દશોમાં પણ િસ હતી. આ િવ ા ના મોટા મોટા ં રા થ ના ુ ો અને િ ય ુ મારોને ભણાવવામાં આવતા હતા.િવ ાિમ ૃ ત,વિસ ઠ, જમદ ન,વૈશા પાયન,િવ મ દ ય ૃ ત ધ વ ુ દ િસ છે. ગાંધવવેદ: ચાર ઉપવેદોમાંથી એક ઉપવેદ છે. ગાંધવવેદ સામવેદનો ઉપવેદ છે. ગાંધવવેદ તગત ભારતીય સંગીત િશ ા, રાગ, ગાયન, ૂર,વા યં નો સમાવેશ થાય છે. ભારતીય સંગીત ફ ત મનોરં જન માટ નથી એ આ યા મકતા સાથે જોડાયે ું છે. મ ુ ય વન ુ ં િતમ લ ય મો છે અને એની સાધનામાં ભારતીય સંગીત ૂબ જ અગ યનો ભગ ભજવે છે. ભારતીય આચાય ારા પંચમ વેદ ગંધવવેદ ને કહવામાં આ ુ ં છે. ભરત િુ ન ુ ં નાટ શા થમ એવો ં છે થ માં નાટક, ૃ ય, સંગીત ના ૂળ ૂત િસ ાંતો ુ ં િતપાદન કરવામાં આ ુ ં છે. અ ટાદશ િવ ા તગત અઢારમી િવ ા અથશા ુ જ યાએ થાપ ય વેદનો પણ છે. અ ક ઉ લેખ પણ મળે છે. ‘અથશા ’ સં ૃ તમાં ‘અથશા ’ શ દ રા યશા ના અથમાં યો યો છે. એમાં સવજનની ૃિ પ અથ, એટલે ક યનો ુ ુ ષાથ ન હ પણ રા ની ૃિ પ અથ એટલે ક ૃ વીના લાભ અને પાલનના ઉપાય અ ભ ેત છે. અથશા ને લગતા ં ોમાં ‘કૌ ટલીય અથશા ’ અથા ્ કૌ ટ ય- ૃ ત’અથશા ’ થ ુ િસ છે. આ ં ના કતા કૌ ટ ય તે મગધના થ િસ નંદવંશનો ઉ છે દ કરાવી તેને થાને ચં ુ ત મૌયનો રાજવંશ થપાવનાર િવલ ણ ુ ુ ષ ચાણ હોવા ુ ં મનાય છે. કૌ ટ યે આ ં કવળ મૌય થ સ ાટને માગદશન આપવા માટ લ યો નથી, પરં ુ સવસાધારણ રા ને ક માં રાખીને લખાયેલો રાજનીિતશા નો અ ૂવ ં છે. અ ક થ ુ ં ોમા અથ શા થ ના થાને થાપ યવેદ ને ગણવામાં આવે છે. થાપ યવેદ (િશ પવેદ): સં ૃ તમાં કહવા ુ ં છે ક ' ૃહ થ ય યાસવ ન િસ યંિત હૃ મ િવણા.' વા ુ ા શ એ ઘર, મહલ, મકાન અથવા મં દર બનાવવા ુ ં ાચીન ભારતીય િવ ાન છે , ને આ િુ નક િવ ાન થાપ ય ુ ં ાચીન વ પ ગણી શકાય. આપણા રો જદા વનમાં વપરાતી વ ુ ને કવી ર તે ઓ રાખવી એ પણ વા ુ શ દ પરથી જ વા ુ ી રચના થઈ છે. તેનો ઉપયોગ હ ુ થાપ યમાં થાય ન છે. દ ણ ભારતમાં વા ુનો પાયો પરં પરાગત મહાન ઋિષમય માનવામાં આવે છે અને ઉ ર ભારતમાં િવ કમાને થાપક માનવામાં આવે છે.  Chapter -2 વા ચક પરં પરા વા ચક પરં પરા અથવા મૌ ખક સં ૃ િત એ પરં પરા અથવા સં ૃ િતને સંદ ભત કર છે. માનવ ાનને એક પેઢ થી બી પીઢ માં મૌ ખક પે હ તાંત રત થાય છે. ભારતીય સં ૃ િતના િસચન માં વા ચક પરં પરાએ મહ વ ૂણ ૂિમકા િનભાવી છે. વા ચક પરં પરા વંશ પરં પરાગત ર તે પેઢ દર પેઢ માં ાન, િવ ાન, સં કાર, દનચયા, કળા, સા હ ય િસચન કર છે લે ખત પે નથી પરં ુ તે આગળ અને આગળ મૌ ખક અથવા લોકવારસા ુ પે સામા ય જન અને સમાજમાં થાિપત થ ુ ં ય છે. તેની પાછળ કોઈ એક ય ત ું ાન અથવા કોઈ એક ય તને ેય ના આપી શકાય એ સમ સમાજ રચના પર આધા રત છે. ભારતીય સા હ યમાં સૌથી પૌરા ણક જો કોઈ સા હ ય ગણવામાં આવે અથવા આદશ ુ ો જો કોઈ હોય તો તે વેદ ગણવામાં આવે છે. વેદને સા હ યનો ન ન િુ ત ં કહવામાં આવે છે. થ િુ ત નો અથ થાય છે સાંભળ.ુ ં વેદો ુ ં સંકલન અને લખવા ુ ં કાય તો બ ુ પછ થી થ ,ુ ં પણ ુ ુ િશ ય પરં પરામાં આપણા વેદો અને અ ય સા હ ય મૌ ખક પે સંર ત કરવામાં આ યા હતા. મૌ ખક પરં પરા ના ઉદાહરણ: મૌ ખક પરં પરામાં ઘણી ુદ ુ દ શૈલી સમાયેલી છે. મૌ ખક પરં પરા એક સા હ યનો જ કાર કહ શકાય મૌ ખક પરં પરામાં કિવતાઓ, ગીત, કથા, વાતા , ાથના, નાટક, બાળગીતો, કહાવતો, ુ ાિષત, કથા, ગાથાઓ, વગેરનો સમાવેશ કરવામાં આવે છે. ઉખાણા, ભજન, ક તન, લોકવાતાઓ, ભ ુ વ, િવચાર, ભાવના, સં કાર, મા યતા, પયાવરણ, ર ત રવાજ, પર આધા રત લોકોના પોતાના અ ભ હોય છે , વા ચક પરં પરા હંમેશાથી એક પીઢ થી બી પેઢ વ ચે ુ ં એક જોડાણ ર ું છે. નવી પેઢ ને હંમેશા માગદશન આપવા માટ તેમજ દશા િનદશ આપવા માટ લે ખત ન હોય તો પણ વષ વરસ િવત રાખવામાં મહ વની ૂિમકા િનભાવી છે.  નાલંદા િવ િવ ાલય આપણી સામે જવલંત ઉદાહરણ છે. બ તયાર ખીલ ારા નાલંદા િવ િવ ાલય માં આશર ૯૦ લાખ ટલા ુ તકો બાળ દવામાં આ યા હતા છતાં કહવામાં આવે છે ને ુ ાર ભારતીય સં ૃ િતને ન ટ ાનને ચોર ક ન ટ થઈ જવા જવા ુ ં ડર હો ુ ં નથી. એ અ સ કર દવા માટ બા આ મણો ારા વષ ુ ી ધ ય નો કરવામાં આ યા , ુ તકો ન ટ કરવામાં આ યા, િશલાલેખો ન ટ કરવામાં આ યા છતાં મૌ ખક પરં પરાને કારણે , વા ચક પરં પરાને કારણે ુ ુ િશ ય પરં પરા ને કારણે આ પણ એ સંજોવાયેલ છે. ભારતીય સં ૃ િતમાં ૬૪ કળાઓનો વણન આપણને મળે છે આ આ કળાઓ ું ાન છે તે આપણને લે ખત વ પે સં ૂણ ર તે નથી મળ.ુ ં કળા એક એવી વ ુ છે ુ વ ારા અને અ ભ ુ ુ ારા અથવા પ રવારમાં વંશ પરં પરાગત ર તે શીખી લેવામાં આવે છે વાચક પરં પરા ુ ં આ ૧૬ કળાઓ ુ ં ાન ુ ય ઉદાહરણ કહ શકાય િપતા ુ ને શીખવે અથવા દાદ અથવા માં પોતાની ુ ીને અથવા વ ુને શીખવે વષ ુ ી એ જ પમાં આગળ ને આગળ વધ ુ ં ધ ય છે. આમ પણ ભારતીય સં ૃ િતમાં એવા ઘણા બધા ઉદાહરણ આપણને મળ રહશે વા ચક પરં પરાઓ ના તગત આવે છે. ૧૬ સં કારો દરક પ રવાર અને દરક થાને ભારત માં જોવા મળે છે પણ એ સં કાર િવિધમાં નાના નાના પરં પરાગત મા યતાઓ અથવા રવાજો ુ દા ુ દા હોય છે. એ ૧૬ સં કારોમાં બનાવતી વાનગીઓ, પહરવામાં આવતા પોશાકો, ગવાતા ગીતો એને સંપ કરવામાં િવિવધતા છે તે વા ચક પરં પરા નો જ એક ઉદાહરણ કહ શકાય. ઘણી બધી ઉ તઓ અથવા કહવતો આપણને વારવાર સાંભળવા મળતી હોય છે સાંભળ ને આપણે ઘ ુ ં બ ુ ં સમ જતા હોય છે અથવા સામેવાળો ુ ં કહવા માંગે છે તે સમ જતા હોય છે એની પાછળ ુ ં કારણ જ અ ભ ુ વ અને વા ચક પરં પરા છે. મ ક એક કહવત છે ક- ‘ ૂ રના ુ ગ ં ર ર ળયામણા’ હવે આ કહવત ઘણા વષ ૂની હશે અને એની પાછળ આપણને લેખક અથવા એ ાં લખા ુ ં છે તેનો કોઈ જ માણ આપણા પાસે નથી હો.ું પણ આ એક વા ઘ ુ ં બ ુ ં સમ વી ય છે ક ૂ રથી વ ુ દખાય છે એના પર સો ટકા િવ ાસ ન કર શકાય કારણ ક ૂ રથી ુગ ં રો દખાય છે તે આપણને ૂબ જ ું દર લાગે છે પણ જો પાસે જઈને જોઈએ તો એ જ ુગ ં ર િત ુ ળતાવાળા હોય છે ૂ રથી જોઈને કોઈ વ ુ માટ લલચાઈ ના જ ુ ં અથવા િવ ાસ ના કર લે ુ ં એ કહવાનો આશર છે પણ આટલી મોટ વાત સમ વવા ઓછા શ દોમાં કહવત યોગમાં આવે છે તો આ વ ુ અ ક ુ શ દોમાં આપણે સમ જઈએ છે તે એની પાછળ ાંક ને ાંક આપણા પ રવારમાં વપરાતા શ દો જ હોય છે અને એમાં રહ ું ભાવના મક ાન અથવા િવચાર એ જ મહ વ ુ ં કહ શકાય. ઘણીવાર આપણને એ ુ ં લાગે ક આપણા વડવાઓ છે , તેમને ું ાન છે. એ તો ારય ભ યા જ નથી એ તો અભણ છે. પણ એમના ારા કહવામાં આવતો ઠપકો આપણને ઘ ુ ં બ ુ ં કહ ય છે ‘નળ ધીર ખોલો પાણી બદલો લેવા આવશે’. અ ને નાળામાં ના જવા દ નહ તો નાલી નો ક ડો થશે. પડ ા પડ ા ના ખવાય નહ તો મગર થવાય. એવા ઘણા વા ો આપણને રો જદા વનમાં સાંભળવા મળે છે પણ એની પાછળ ના સં કાર અથવા પયાવરણ િવશેની ચતા અથવા ુ વ આપણને સરળતાથી સમ ય ડા અ ભ ય છે. આ ર તે વા ચક પરં પરા ુ ત કયા ાન અથવા સીિમત ાન અથવા સમય માટના ાન નથી. તે પૌરા ણક ુ ાર આગળ ને આગળ વધ ુ ં ાન હોવા છતાં દર સમય અને સંજોગો અ સ ાન છે. સરળતા ૂવક આગળ વધારવામાં આવે છે. રામાયણની કથાઓ અને ભાગવત કથાઓ ુ ં આયોજન આપણે યાં આ પણ થાય છે. યાર તેની ુ તકો આપણને દરક ભાષામાં મળ આવે છે એની પાછળ ુ ં કારણ વા ચક પરં પરા જ છે કારણ ક ગમે તેટ ું ુ તકમાં ાન હોય પરં ુ અ ક ુ ય તઓ ુ અસર કરતી હોય છે અને એ અસર સમાજમાં, ારા કહવામાં આવેલી બાબતો અ ક િવચારોમાં સં કારોમાં પ રવતન લાવવામાં મહ વ ૂણ ૂિમકા અદા કર છે. એક જ વા હોય છે પણ એને કહવાની ર ત અને કહવાવાળા ય ત પર પણ આધા રત હોય છે એટલે જ વા ચક પરં પરા એટલી જ અસરકારક છે. અને આ િુ નક ુ માં પણ એ ગ ભાવશાળ છે.  Chapter -3 ભારતીય ાન પરં પરા ની વૈિ ક આવ યકતા. ભારતીય ાન પરં પરા ાચીન કાળથી િશ ા ણાલી, પરં પરાઓ અને માનવતાને ો સા હત ું કર છે. અ શાસન આ મિનભરતા અને બધા માટ વૈિ ક ૂ યો વા સ માન પર ભાર આપે છે. વેદોમાં િવ ાને જ માનવતાનો ે ઠ આધાર માનવામાં આ યો છે. ૂળતઃ ભારતીય ાન ણાલીમાં વેદોની ફલોસોફ અને યવહા ુ િશ ણ, કળા-કૌશ ય, કાર ગર , ૃ િષ, આરો ય, િવ ાન, થાપ ય, ખગોળ-શા વા અનેક િવષયોનો સમાવેશ થાય છે. નો અ યાસ આ િુ નક વનમાં અ ુ ુ લન સાધી એક કરણ કરવા સાથે પ રવતનની દશામાં દોર ય છે. તેમાં પરં પરાગત દવા, યોિતષ, યોગ, યાન, ુ કળા, સ ૂહ- વન સ હત પેઢ ઓ માંથી પસાર થતાં ાચીન ાન િવ ાનની િવશાળ ેણીનો સમાવેશ થાય છે. ભારતીય સં ૃ િત અને ઇિતહાસમાં મહ વની ૂિમકા ધરાવે છે. આ બધાના ુ ય તંભોમાં વૈ દક સા હ ય છે. ભારતીય સં ૃ િત અને આ યા મકતા નો સમાવેશ થાય છે. વૈ દક સા હ ય દશનીક ઉપદશો, નૈિતક િસ ાંતો અને યવહારો શાળપણ તેમજ ાચીન ભારતની ડ સમજણ અને ાનની તર ટ આપીને સા હ ય, કલા, સંગીત થાપ ય અને શાસન સા હ યના િવિવધ ે ે ભાિવત કયા છે હ રો વષ થી ભારતીય વન શૈલીને આકાર આપી ર ા છે. આ શાર રક માનિસક અને આ યા મક ઉ તીમાં યોગ અને યાનની ૂિમકા વૈિ ક તર ઓળખાય છે. ભારતીય શ દ દશન આ મ િનર ણનો અનોખો પ રપે ર ૂ કર છે. યાય ફલોસોફ તક અને ાન શા પર ક ત કર છે. યાર વૈશેિષક ફલોસોફ અને તેમના સંયોજનના િવ લેષણ ારા ૃ િત વા તિવકતા ની શોધ કર છે. સં યા, યોગ, િમમાંસ અને વેદાંત ફલોસોફ એમ ગહન ફલોસોફ નો પાયો ના યો. આયભ અને ુ ત વા ાચીન ભારતીય ગ ણતશા ીએ કગ ણત બીજ ગ ણત અને ૂિમિતમાં મહ વ ૂણ શોધ કર હતી. ૂયમંડળના ૂય ક ીય મંડળ ુ ં આયભ ું ાન સમય કરતા. * વૈિ ક સમ યાઓ * ુ ુ ંબ િવ છે દ  * આતંકવાદ * વૈિ ક મહામાર * ૂ ષણ * ટાચાર * લોબલ વોિમગ * ગર બી * માનિસક તણાવ ૨૧ મી સદ એટલે આ િુ નકતાની સદ ૨૧ મી સદ આ િુ નકતાની સદ એટલે િવ ાન અને ટકનોલો ગિતએ િવ આગળ વધે છે તે ર તે ચો સ િવકાસ તો થયો જ છે પરં ુ ભૌિતક િુ વધાઓની સાથે કટલીક સમ યાઓ પણ ઉદભવી છે જો આ સમ યાઓનો યો ય ઉકલ ન આ યો તો િવકાસ ધીમે પડશે. મ ુ યની ૂળ ખોજ શાંિત માટની છે તેને આ સમ યાઓને કારણે ાંય મળશે નહ. * ુ ુબ ં િવ છે દ ભારતીય પરં પરામાં ુ ુ ંબજ એક માનવતા માં આવે છે માં ય તગત ક અલગ થવાની ભાવના િવકિસત નથી. માં એક ય ત ક ત િવચાર નથી પરં ુ ુ ુ ંબનો હત સમાજનો હત રા હત અને િવ નો હ તની ટ નો િવચાર છે અને આ જ િવચારથી ભારતીય ૃ ટ અ યથી અલગ અને ે ઠ છે. આખા િવ ને એક ુ ુ ંબ તર ક ુ એ છે ભારતના નાગ રકોને પોતાનો જ પ રવાર ભાઈ બહન ની ટએ ુ એ છે. * આતંકવાદ સમ િવ ને યજવતી સૌથી મોટ સમ યા આતંકવાદ છે અમે રકાના વ ડ ડ સે ટર ઉપરનો ુમલો એ સમ િવ પરનો ુમલો કહવાય. ભારતમાં ુ ં ઈની તાજ હોટલ સંસદ ભવન બ તથા ુ રાતના અ રધામ મં દરમાં થયેલ ુમલાએ ભારત ને હત ણ કર ના જ ુ ં છે.  િવ આ અનેક સરહદોમાં વહચાયે ું છે ધમ અને સં ૃ િત િવિવધ ભાગલાઓમાં વહચાતા આતંકવાદ વા ૂ ષણ ફલાયા છે. ભારતીય િુ ત અને િૃ ત ં ોમાં ધમના 10 લ ણો થ ૃિત મા દયા અ તેય ઇ ય િમ ુ િવ ા સ ય ૃ ત સોચ વગેર ધમના લ ણોનો પાલન કરવાથી વા દ ુ વ ુ ુ ંબકમની ભાવના કળવાય છે. ુ થર થાય અને કોઈ ય ત ક ધમ યે ુ િવચાર ષ ે ક હસા ઉ વ થશે નહ. * માનિસક તણાવ ૂળ ૂત ાન અને િશ ા ુ ણાલી એ િનસગ અને વા યને અ લ ીને તૈયાર કરવામાં આવેલી હતી. ું લ ય વ થ ુ ડ સં કાર અને િવધવતા ભય સમાજ પેદા કરવાનો ઘ હતો. માં ય ત એક સ ૂહનો શ અને ય તગત િવકાસ કર અને રા યના િવકાસમાં યોગદાન આપે માં ધમ અથ કામ અને મો આ ચાર મહ વના બ ુ ઓ હતા. સરવાળે ય ત શર ર અને મનથી વ થ રહ ને િવકાસ સાંધી શકતો. તેની સામે સં ૃ િત સાવ વ ક ત અને વ િવકાસને લ માં રાખી િશ ણ આપે છે. સરવાડ પિ મી આિથક ર તે િવકાસ ૂબ ઝડપથી થયો છે પરં ુ માનિસક ર તે ય ત. અને એકલવાયો થતો ય છે ય ત પાસે બ ુ ં જ હોવા છતાં પણ આ ય ત તેનાથી ુ નથી. કારણ ક ય ત પ ર થિતનો સામનો કર શકતો નથી તેના ઉકલ માટ શ ભારતીય પરં પરામાં યોગ દશન સૌથી ઉપયોગી શા છે. માં અ ટ યંગ યોગ ારા માનિસક તથા શાર રક તં ુ ર તી સાથે વનની દરક ૂ તથા અ ુ ળ િત ળ ૂ પ ર થિતનો સામનો કર અને મો પણ ા ત કર શક છે. * ૂ ષણ ( લોબલ વોિમગ) વતમાને ુ ની સૌથી મોટ સમ યાઓ માની એક સમ યા પયાવરણ અને ગ ૂ ષણ છે આ માટ ુ ર તે બેફામ ઔ ો ગકરણ તેમજ શહર કરણ અને આફત વ તી વધારો જવાબદાર છે ખ શહરો ભણી ામીણ લોકો ની ધળ દોળ અિતમા ામાં ઔ ો ગકરણ ના તાપે હવા, પાણી,તથા જમીન પરના ૂ ષણની મા ા ભયાનક હદ વટાવી કુ છે. નાં પ રણામે માનવ વન પર આરો યનો ગંભીર સંકટ હવા ુ ં ૂ ષણ અને પીવાના પાણીની સમ યાએ માઝા ૂક છે માનવ વન અને ુ દરત વ ચે ભાર અસં ુલન ની પ ર થિત સ ય છે સરવાળે અનેક પયાવરણીય તથા આરો ય િવષયક ો ઉભા થયા છે આ ગંભીર સંકટો એ માનવ વન સમ અનેક ો પેદા કયા છે.  * મ ઘવાર વૈ દક કાળમાં ભારત વષ એટ ું સ ૃ હ ુ ં ક ઘરોમાં અનાજના કોઠાર હતા શાક ફળો ભર ૂર મા ામાં ઉગતા એમ કહવાય છે ક ૂ ધ-ઘીની નદ ઓ વહતી મહનત ક છ હતી સરવાડ સૌ ુ ં વન ુ ી આનંદથી ભર ૂર હ ુ ં તેની સામે જગત દરક વ શ ુ ો વેપાર લ ી િવ તરણ ન ક ુ આથી બ રમાં મ ઘવાર અ થરતા અને અસમ લ ુ ા લ ફા યા અને ય તગત મા પોતાની તને જ ક માં રાખીને વવા લા યો ુ ે વ ુ ધન સંપાદન મહ વ ુ ં ર.ું માં વ ન આમ પારયા ય યવ થાની સામે વૈ દક ભારતીય યવ થા વ ુ યવહારો ઉદાહરણ અને સા ૂ હક ગિત લાવનાર સા બત થઈ છે. * વૈિ ક સમ યાને ઉકલ ભૌિતક ુ ોની ખ ા ત માટ દોડતો માનવી વનની ખર વા તિવકતાઓથી િવ ુ ત થયો છે અને મા સફળતાને જ લ માની નૈિતક ૂ યોને િવસર ને મનથી વ ુ ુ ઃખી અને િવ ુ ધ બ યો છે. અને નેસ ગક વન અને મનની શાંિતને ૂલી ગયો છે. યા ા ય.... િશ ણ તેને એક "બા ુ - ક ચર" નો ક સો બનાવી દ ધો છે યાર ભારતીય ાન ણાલી એક વા ય વન શાંિત ભ ુ વન અને સફળ વન આપ ુ ં િસ ુ થયેલી િશ ણ પરં પરા છે યા ા ય િશ ણ કરતાં લાખ દર સાર છે નો એહસાસ મશઃ સૌને થવા લા યો છે.  Chapter -4 ભારતીય ાન પરં પરા ાસનાં કારણો અને ુ ન ગરણ િવદશી આ મણોથી ઉ વેલ અ થતા ૧.૪.૧ સમયે મગધના સા ા યના ને ૃ વમાં ૂવ ભારતમાં એક કરણનો દોર ચાલી ર ો હતો. લગભગ એ સમયે પિ મ ભારતમાં િવક ીકરણ અને રાજક ય અ થરતા ચરમસીમાં પર હતા. દરક નાના નાના રા યો પોતાની વતં તા ળવી રાખવા આ રુ હતા. આમા બધા રા યો વ ચે આપસમાં નાના મોટા સંઘષ થતા હતા. તે સમયે એ ુ ં કોઈ શ તશાળ રા ય ક રા ન હતા. મના ભાવથી રાજનૈિતક એકતા થાપવામાં સફળતા મળે. આ રાજનૈિતક ૂ રબળતાને કારણે િવદશી આ મણકાર ઓને પોતાના િત આક યા નાથી ેરાઈને િવદશી આ મણકારો ભારતવષ ૂ કર. ભણી આગે ચ માં ુ ય વે નીચે દશાવેલ રા યો, િતઓ,ટોળ ઓ, ધમના આ મણકારોએ ભારત પર આ મણો કયા. શક, ુણ, ુ ષાણ, ીક, ઘ ુ લ, ુક,પઠાણ, ેજો,પો ુ ગીઝ,ડચ. િવદશી આ ાંતાઓ કરલા આ મણો ભારત તરફ ટ કર િવદશી આ ાંતાઓ ારા કરાયેલા આ મણોનો ુ ઉ ે ય અહ ના ખ સ ૃ ધન ભંડારો, ધા ુઓ તથા ખનીજના ભંડારો હતા. ભારતીય માણમાં શાંત, સ હ ,ુ ભોળ અને સહઅ ત વમાં માનતી ઉદાર ૃ િતની હતી. ભારત વષની ુ ૈવ હંમેશા વ ધ ુ ુ ંબકમની ભાવના સાથે મહમાનને આવકારવા વાળ હતી. નો વભાવ બનઆ મણકાર તથા ધમભી ુ તાનો હતો. ુ અને તલવારના જોર ના પ રણામે િવદશી આ મણકારોને ધમ જ ન દશો તવા આસાન બ યા. ભારત વષ પર થયેલા િવદશી આ ાંતાઓમાં ુ લીયા શાસકોએ સૌથી વ ુ વષ ઘ અિત મણ ક.ુ ઇ લાિમક આ ાંતાઓ સૌ થમ બાબરથી લઈને બહા ુ ર શાહ જફર ુ ીના ધ શાસકોનો આતંક અને ખૌફ સૌકાઓ ુ ી ર ો. આ દરિમયાન તેઓએ ભારતીય સં ૃ િતના પાયા ધ સમાન મં દરોને િનશાના બના યા. સાથે સાથે આ મણખોરોએ તલવારના જોર ઇ લામનો ફલાવો તથા ધમાતરણ કયા. ત ુ ઉપરાંત તેઓ ુ ં અ ય ુ િનશાન ભ ય ભારતીય વૈ દક સં ૃ િત અને તેની િશ ા ખ ણાલી લ ય હતા. િવ ભરમાં ની નામના હતી તેવી ત િશલા અને નાલંદા વી વૈિ ક િવ િવ ાલયો વંસ કયા. અને ભારતીય સં ૃ િતના વારસા સમાન ુ લભ ધમ થ ં ો અને ાન ં ોનો નાશ કય થ અને ભારતીય િશ ા ણાલીની શાન એવા ુ ુ ુ ળ િશ ા ણાલીને ન ટ કરવા કમર કસી. હ ુ ધમ થળોની ુ ાકાત લેતી ધાિમક લ ને થળો પર જ જયા વેરા વી કર થા નાખીને વંસ કર. આમ, િવદશી આ મણકારોએ વૈ દક ભારતીય સં ૃ િતને પોતા ુ ં િન ન તરના હ ઓ ુ સર કરવા ધાિમક, આ યા મક, સામા જક, શૈ ણક તથા સાં ૃ િતક ર તે તેના બધા જ પાસાઓ પર આ મણ કર ને ૂબ જ કુ સાન પહ ચાડ ુ હ.ુ ં ભારતીય ાન પરં પરામાં મં દરો ાન ક ની ૂિમકા ભજવતા હતા, તે વ ત થવાથી ાન પરં પરા પર નકારા મક અસર થઈ. નાલંદાની િસ લાઇ ેર માં ૯૦ લાખ કરતા વ ુ ુ તકો હતી. તે બળ ને ખાખ થઈ થી ાન પરં પરાને ુ મો ુ ં બ કુ સાન થ.ુ ં  ેજો ારા બનઔ ો ગકરણ ૧.૪.૨. ઈ લાિમક આ ાંતાઓના ભારત વષ પર કરલ ુ શાસન દરિમયાન જ ભારત વષમાં ેજો ુ ં આગમન થ ુ ં વેપાર ધંધાના બહાને આવેલા ેજોએ ભારત વષને લગભગ ૨૫૦ વષ ુ ામ લ બના યા. ઈ.સ. ૧૭૦૦ માં ભારત વષ ુ ં અથ યવ થા ુ િનયામાં ૨૭% હતી સમ રુ ોિપય ખંડ ની અથ યવ થાથી વધાર હતી. ૨૫૦ વષની ુ ામી પછ ભારતીય અથ યવ થા 3% કરતાં પણ લ ઓછ રહ ગઈ. ૧૭મી સદ માં મોગલીયા શાસકોના વળતા પાણી થતા ગયા અને નો લાભ ેજોએ લીધો. ેજોએ ભારતને ચ ુરાઈ અને આયોજન ૂવક ભારત ુ ં શોષણ ક.ુ તેમની માટ ભારત એ સોનાની ખાણ હતી. આ સમયગાળામાં ભારત textiles, gems, and Jewelry production, ધા ુનો (સો ,ુ ં ચાંદ ,લોખંડ,જસત, તાં )ુ ુ મોટો ઉ પાદક દશ હતો. ખાસ કર ને textiles અને લોખંડ બ ઉ પાદન ે ે ભારત િવ માં અ વલ દર ના થાને હ.ુ ં ભારત ુ ં કાપડ ઉ પાદન ઉ ૃ ટ ક ાના બનાવટના હતા. ટન સ હત િવ ને ને ૂબ ગમતા તેવી જ ર તે કાચા iron ore ની િનકાસ ટનમાં કર યાંથી મશીનર બનાવી ટન ૂબ કમા ું આ ુ ં જ Jewelry અને Stone ના ે ે ભારતનો ડંકો હતો. ભારતનો જહાજ ઉ પાદક ઉ ોગ િવશાખાપ નમ તથા બંગાળમાં ુ ખી યો બ હતો. યાં બનેલા જહાજો િવ માં થમ દર નાં હતા. બંગાળ િવશાખાપ નમ રુ ત દશના ુ ખ િનકાસ ક ો હતા. ાં 84 દશોના જહાજોના વાવટા ફરકતા હતા. અહ થી િવ ભરમાં અનેક ચીજ વ ુ િનકાસ થતી ભારતના વેપાર ઓનો િનકાસ વેપાર િવ ભરમાં ફલાયેલો હતો. તેમજ ભારતીય ઓ વેપાર ઓ વયં મોટા ઉ ોગ સાહિસકો અને financer હતા પાસે ધંધાની પકડ હતી. પોતાના હાથમાં ઉ ોગ ધંધાની કમાન લેવા માટ ટશરોએ ભારતીય કાપડ તથા અ ય સામ ીઓ ભાર કરવેરા લા યા. તથા િનયં ણો ૂ ા અને લે ડમાં બનતા ઉ પાદનો ક ભારતીય માલની તી ુ વતા હતા તેની સામે આકરા કરવેરાઓનો શ પધા અ ભ િવઝ ો. આ સમયે ભારતીય ૃ િષ ઉ પાદનો અને ૃ િષ યવસાય ૂબ જ સ ૃ હતા. મોટો Supply દશ િવદશમાં કરતા આની સામે ૂ ો પાસે ટશરોએ આકરા કરવેરા લા યા અને ખે ત ૂબ  ુ ાત કરવા લા યા. ાસ ૂવક વેરાની વ લ ૂ ો ક નાં બોજ હઠળ દબાવા ના પગલે ભારતીય ખે ત લા યા અને પોતાના સંતાનોને વેચવા મજ ૂર બ યા. એકંદર ટશરો ુ ય લ ય ભારતીય ુ દરતી સંસાધનો ઉપર કબજો જમાવવો, િવશાળ ં મા ામાં ભારતીય બ રોમાં પોતાના ઉ પાદનો વેચવા, ભારતમાંથી જગી Revenue - Tax ઉઘરાવવો તેમજ લાખોની સં યામાં ભારતમાં કામ કરતા ટશ કમચાર ઓના પગાર તથા અ ય ખચાઓના બોજ ભારત પર ના યો, આમ ચોતરફા ટં ૂ ુ ં સા ા ય ટશરો ારા ભારતમાં ફલાવવામાં આ.ુ ં ૧૯૪૦ ના દાયકા ુ ી ચા યો. ધ