Uygarlık Tarihi PDF

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2265 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1262 UYGARLIK TARİHİ Yazarlar Doç.Dr. Handan ÜSTÜNDAĞ (Ünite 1) Doç.Dr. Hakan SİVAS (Ünite 2, 3, 4) Öğr.Gör. Ali Fuat YILMAZEL (Ünite 5) Prof.Dr. Elif UĞURLU ÖZER (Ünite 6) Doç.Dr. Ahmet...

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2265 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1262 UYGARLIK TARİHİ Yazarlar Doç.Dr. Handan ÜSTÜNDAĞ (Ünite 1) Doç.Dr. Hakan SİVAS (Ünite 2, 3, 4) Öğr.Gör. Ali Fuat YILMAZEL (Ünite 5) Prof.Dr. Elif UĞURLU ÖZER (Ünite 6) Doç.Dr. Ahmet Tolga TEK (Ünite 7) Editör Prof.Dr. Taciser SİVAS  Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Öğretim Tasarımcısı Dr.Öğr.Üyesi Kadriye Uzun Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Doç.Dr. Nilgün Salur Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dil ve Yazım Danışmanı Öğr.Gör. Esin Gürrer Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Öğr.Gör. Dilek Polat Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dizgi ve Yayıma Hazırlama Kitap Hazırlama Grubu Uygarlık Tarihi E-ISBN 978-975-06-2407-0 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Ağustos 2018 2275-0-1-0-1902-V01  İçindekiler iii İçindekiler Önsöz................................................................................................................ viii Dünyanın Oluşumu ve Tarih Öncesi Çağlar................................. 2 1. ÜNİTE EVREN, DÜNYA VE CANLILARIN OLUŞUMU................................................... 3 Primatlar ve İlk Homininler........................................................................................ 5 ÜÇ ÇAĞ SİSTEMİ VE TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR................................................. 7 Tarihleme Yöntemleri................................................................................................... 7 PALEOLİTİK ÇAĞ (G.Ö 2.500.000-12.000)............................................................. 8 Alt Paleolitik Dönem (G.Ö 2.500.000-200.000)........................................................ 8 Homo Habilis........................................................................................................... 8 Homo Erectus......................................................................................................... 9 Homo Heidelbergensis........................................................................................... 11 Orta Paleolitik Dönem (G.Ö 200.000-40.000).......................................................... 11 Homo Neanderthalensis........................................................................................ 11 Üst Paleolitik Dönem (G.Ö 40.000-12.000)............................................................... 12 Homo Sapiens.......................................................................................................... 12 Sanatın Doğuşu....................................................................................................... 13 MEZOLİTİK (EPİPALEOLİTİK) ÇAĞ (G.Ö 12.000-10.000)................................ 15 Mezolitik........................................................................................................................ 15 Epipaleolitik................................................................................................................... 16 NEOLİTİK ÇAĞ (İ.Ö. 10.000-5.500)......................................................................... 16 Çanak Çömleksiz Neolitik Çağ................................................................................... 17 Tarım......................................................................................................................... 17 Hayvanların Evcilleştirilmesi...................................................................................... 17 Diğer Gelişmeler............................................................................................................ 18 Çanak Çömlekli Neolitik Çağ...................................................................................... 18 KALKOLİTİK ÇAĞ (İ.Ö 5500/5000-3500).............................................................. 19 UYGARLIĞIN DOĞUŞU............................................................................................ 20 Özet................................................................................................................................. 21 Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 22 Okuma Parçası............................................................................................................... 23 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 24 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 24 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 25 Eski Mezopotamya Tarihi ve Uygarlığı........................................ 26 2. ÜNİTE MEZOPOTAMYA’NIN COĞRAFİ KOŞULLARI VE TARİH ÖNCESİ............... 27 ESKİ MEZOPOTAMYA TARİHİ............................................................................... 29 Sümerler, Erken Hanedanlar Dönemi (İ.Ö. 2900-2350).......................................... 29 Akkadlar (İ.Ö. 2350-2150)........................................................................................... 30 Yeni Sümer Dönemi (III. Ur Sülalesi) (İ.Ö. 2112-2000).......................................... 31 Assurlular ve Babilliler................................................................................................. 31 Yeni Babil Devleti (İ.Ö. 612-625)................................................................................ 32 ESKİ MEZOPOTAMYA’DA DEVLET YÖNETİMİ................................................. 33 ESKİ MEZOPOTAMYA HUKUKU........................................................................... 34 Urukagina Kanunu........................................................................................................ 34 iv İçindekiler Ur-Nammu Kanunları.................................................................................................. 35 Ana-İttişu Kanunu........................................................................................................ 35 Lipit-İştar Kanunu......................................................................................................... 35 Eşnunna Kanunları....................................................................................................... 35 Hammurabi Kanunları................................................................................................. 36 ESKİ MEZOPOTAMYA DİNİ.................................................................................... 37 ESKİ MEZOPOTAMYA’DA SANAT VE KÜLTÜR................................................. 38 Mezopotamya’da Yazının Gelişimi.............................................................................. 38 Mezopotamya’da Edebiyat............................................................................................ 39 Liturjik Eserler......................................................................................................... 39 Epik (Destani) Şiirler.............................................................................................. 40 Bilim................................................................................................................................ 41 Özet................................................................................................................................ 43 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 45 Okuma Parçası.............................................................................................................. 46 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 46 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 46 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 47 3. ÜNİTE Eski Mısır Tarihi ve Uygarlığı......................................................... 48 ESKİ MISIR TARİHİNİN GENEL HATLARI VE DEVLET ÖRGÜTÜ............... 49 Coğrafi Koşullar............................................................................................................ 49 Mısır Tarihi.................................................................................................................... 50 Erken Devir (İ.Ö. 3000-2650) (1-2. Sülaleler)..................................................... 51 Eski Krallık (İ.Ö. 2650-2134) (3-8. Sülaleler)...................................................... 51 Orta Krallık (İ.Ö. 2040-1640) (11-14. Sülaleler)................................................. 52 Yeni Krallık (İ.Ö. 1550-1070) (18-20. Sülaleler)................................................. 53 Geç Dönem (İ.Ö. 712-332) (25-31. Sülaleler)..................................................... 55 Devlet Yönetimi............................................................................................................. 56 ESKİ MISIR’DA BİLİM VE YAZI............................................................................... 57 Bilim................................................................................................................................ 57 Yazı.................................................................................................................................. 57 ESKİ MISIR MİMARİSİNİN ÖZELLİKLERİ........................................................... 59 Mezarlar.......................................................................................................................... 59 Tapınaklar....................................................................................................................... 60 ESKİ MISIR DİNİ VE ÖLÜ GÖMME GELENEKLERİ.......................................... 62 Din................................................................................................................................... 62 Ölü Gömme Gelenekleri............................................................................................. 62 Özet................................................................................................................................. 65 Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 67 Okuma Parçası............................................................................................................... 68 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 69 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 69 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 70 4. ÜNİTE Eski Anadolu Uygarlıkları............................................................. 72 ANADOLU’NUN TARİH ÖNCESİ (PREHİSTORİK)........................................... 73 DÖNEMLERİ................................................................................................................ 73 Coğrafi Mekân Olarak Anadolu.................................................................................. 73 Paleolitik Çağ (Eski Taş Çağı, Yontma Taş Devri).................................................... 73  İçindekiler v (G.Ö. 600.000-12.000/11.000)..................................................................................... 73 Mezolitik Çağ (Epipaleolitik Çağ, Orta Taş Devri)................................................... 75 (G.Ö. 12.000-11.000).................................................................................................... 75 Neolitik Çağ (Cilalı Taş Çağı, Yeni Taş Çağı)............................................................ 76 (İ.Ö. 10.000- 5.500)....................................................................................................... 76 Kalkolitik Çağ (Bakır Taş Çağı) İ.Ö. 5500-3200/3000............................................. 79 ANADOLU’NUN TUNÇ ÇAĞLARI......................................................................... 80 İlk Tunç Çağı (İ.Ö. 3200/3000-2000).......................................................................... 80 Orta Tunç Çağı (İ.Ö. 2000/1900 -1500/1450)........................................................... 82 Eski Hitit Devleti........................................................................................................... 83 Son Tunç Çağı (İ.Ö.1500/1450-1200)......................................................................... 84 Hitit Uygarlığı................................................................................................................ 85 Devlet Yönetimi ve Toplum Yapısı....................................................................... 85 Din ve Ölü Gömme Gelenekleri.......................................................................... 86 Mimari ve Sanat...................................................................................................... 87 Yazı ve Edebiyat....................................................................................................... 88 ANADOLU’NUN DEMİR ÇAĞI UYGARLIKLARI............................................... 89 (İ.Ö. 1200-547/546)....................................................................................................... 89 Geç Hitit Kent Devletleri.............................................................................................. 89 Urartu Krallığı............................................................................................................... 91 Frig Krallığı.................................................................................................................... 94 Lidya Krallığı................................................................................................................. 99 Özet................................................................................................................................. 104 Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 108 Okuma Parçası............................................................................................................... 109 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 110 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 110 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 111 Orta Asya ve İran Tarihi ve Uygarlıkları....................................... 114 5. ÜNİTE HUNLARDAN ÖNCEKİ ORTA ASYA TARİHİ VE UYGARLIĞI....................... 115 Orta Asya’daki Kültür Merkezleri ve Bölgenin Kültürel Yapısı............................... 116 Hunlardan Önce Orta Asya’nın Kültürel Yapısı....................................................... 117 ASYA HUN İMPARATORLUĞU KÜLTÜR VE UYGARLIĞI.............................. 118 Asya Hun İmparatorluğu’nun Siyasi Tarihi............................................................... 118 Teoman-Mete-Kiok Dönemleri............................................................................ 118 Ki-ok’tan Sonra Asya Hun Devleti’nin Sonu....................................................... 120 Avrupa Hunları....................................................................................................... 120 HUNLARDAN SONRAKİ DÖNEMDE ORTA ASYA............................................ 121 Gök-Türklere Kadar Olan Dönem.............................................................................. 121 I. Gök-Türk Devleti....................................................................................................... 121 Gök-Türklerin İkiye Ayrılması ve Yıkılması.............................................................. 122 II. Gök-Türk Devleti.................................................................................................... 122 Uygurlar.......................................................................................................................... 123 Uygurların Yükselişi ve Düşüşü.................................................................................. 123 vi İçindekiler Sarı Uygurlar.................................................................................................................. 123 Turfan Uygurları............................................................................................................ 124 Asya Hun İmparatorluğu’nun Kültür ve Uygarlığı................................................... 124 Sosyal Yapı................................................................................................................ 124 Ekonomi................................................................................................................... 125 Devlet Yönetimi....................................................................................................... 125 Ordu.......................................................................................................................... 126 Hukuk....................................................................................................................... 127 Sanat......................................................................................................................... 127 İnanç......................................................................................................................... 128 İRAN TARİHİ............................................................................................................... 129 İran Coğrafyası.............................................................................................................. 129 Elamlılar......................................................................................................................... 129 Medler............................................................................................................................. 131 Persler............................................................................................................................. 132 İRAN UYGARLIKLARI............................................................................................... 134 Elam Uygarlığı.............................................................................................................. 134 Pers Uygarlığı................................................................................................................. 136 Devlet Örgütlenmesi............................................................................................... 136 Ordu.......................................................................................................................... 138 Din............................................................................................................................ 138 Dil ve Yazı................................................................................................................. 139 Mimari ve Sanat...................................................................................................... 139 Özet................................................................................................................................ 140 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 142 Okuma Parçası.............................................................................................................. 143 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 143 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 144 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 144 6. ÜNİTE Eski Yunan Tarihi ve Uygarlığı...................................................... 146 MİNOS UYGARLIĞI................................................................................................... 147 MİKEN UYGARLIĞI.................................................................................................. 149 KARANLIK ÇAĞ / GEOMETRİK ÇAĞ (İ.Ö. 1100-800)....................................... 150 ARKAİK ÇAĞ (İ.Ö. 800-500)..................................................................................... 153 KLASİK ÇAĞ (İ.Ö. 500-400)...................................................................................... 156 HELLENİSTİK ÇAĞ (İ.Ö. 330-30)............................................................................. 159 ESKİ YUNAN DÜNYASINDA GÜNLÜK YAŞAM VE ÖLÜ GÖMME GELENEKLERİ......................................................................................... 162 Günlük Yaşam................................................................................................................ 162 Ölü Gömme Gelenekleri.............................................................................................. 163 Özet................................................................................................................................ 165 Kendimizi Sınayalım.................................................................................................... 167 Okuma Parçası.............................................................................................................. 169 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı......................................................................... 169 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı............................................................................................. 170 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 170  İçindekiler vii Roma Tarihi ve Uygarlığı............................................................... 172 7. ÜNİTE ROMA’DA KRALİYET VE CUMHURİYET DÖNEMLERİ.................................. 173 Roma Kentinin Kuruluşu............................................................................................. 173 Roma Cumhuriyeti’nin İtalya’da Millî Birliği Sağlaması.......................................... 174 Roma Cumhuriyeti’nin Batı Akdeniz’de ve Anadolu’da Egemenliği Ele Geçirmesi................................................................................................................. 174 Roma Cumhuriyeti’nde Sosyal Yapı ve Devlet Yönetimi......................................... 175 Roma Cumhuriyeti’nde İç Karışıklık ve Cumhuriyet’in Çöküşü............................ 177 ROMA İMPARATORLUĞU....................................................................................... 179 Julius-Claudiuslar Dönemi (İ.Ö. 27-İ.S. 68).............................................................. 179 Flaviuslar Dönemi (İ.S. 69-96).................................................................................... 180 Antoninuslar Dönemi (İ.S. 98-193)............................................................................ 180 Severuslar Dönemi (İ.S. 193-235)............................................................................... 182 Asker İmparatorlar Dönemi (İ.S. 235-284)................................................................ 182 Tetrarşi Dönemi (İ.S. 284-324).................................................................................... 183 Constantinuslar Dönemi (İ.S. 324-363)..................................................................... 184 Diğer Geç Roma İmparatorları.................................................................................... 185 ROMA KÜLTÜRÜ VE UYGARLIĞI......................................................................... 186 Roma Toplumunda Din................................................................................................ 186 Roma Mimarlığı............................................................................................................ 187 Roma Heykel Sanatı...................................................................................................... 189 Roma Ordusu................................................................................................................. 189 Roma Hukuku............................................................................................................... 190 Roma Ekonomisi........................................................................................................... 191 Roma Kültürünün Günümüze Etkileri....................................................................... 192 Özet................................................................................................................................. 194 Kendimizi Sınayalım..................................................................................................... 196 Okuma Parçası............................................................................................................... 197 Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı.......................................................................... 197 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı.............................................................................................. 197 Yararlanılan Kaynaklar................................................................................................. 198 Sözlük...................................................................................... 199 viii Önsöz Önsöz Sevgili öğrenciler, Uygarlık, en genel anlamıyla tarihi süreç içinde insanların nesilden nesile aktardıkları düşünce, sanat, bilim, teknoloji ürünlerinin tamamını ifade eder. Anadolu Üniversitesi Uzaktan Öğretim kurallarına göre hazırlanan Uygarlık Tarihi kitabı da başlangıçtan bu- güne uygarlık sürecini oluşturan temel olay ve olguların ana hatları ile sizlere aktarmayı amaçlamıştır. İnsan topluluklarının yeryüzündeki geniş dağılımı dikkate alındığında nor- mal bir uygarlık tarihi kitabına girmesi beklenen birçok konunun kitap kapsamı dışında bırakıldığını göreceksiniz. Bu kitapta Batı Uygarlığı olarak tanımlanan köklü uygarlığın siyasal ve kültürel panoraması, kronolojik bir düzen içinde ana çizgileriyle sunulmaktadır. Kitabın ilk yedi ünitesi Batı Uygarlığı’nın temellerinin atıldığı, ağırlıklı olarak Akdeniz çevresindeki Eskiçağ kültürlerini ele almaktadır. Sekizinci ve dokuzuncu üniteler Ortaçağ Avrupa’sı ile Geç Roma (Bizans) İmparatorluğu’ndaki siyasi, dini, ekonomik ve kültürel gelişmeleri incelemektedir. Onuncu ünite fetihlerle İran, Kuzey Afrika ve Anadolu’ya doğru genişleyen İslam devletlerinin siyasi ve kültürel yapısını ana hatları ile değerlendir- mektedir. Onbirinci ve onikinci üniteler Yeniçağ Avrupa’sına damgasını vuran Rönesans ve Reform hareketlerini, Avrupa ile Osmanlı arasındaki etkileşimi ve Aydınlanma Çağı’nı ele almaktadır. Onüçüncü ünite modern Avrupa’yı hazırlayan Demokrasi Devrimleri ve Sanayi Devrimi’ni, ondördüncü ünite ise 20. yüzyılın en önemli olayları I. ve II. Dünya savaşları ile 21. Yüzyılın güncel kavramı olan küreselleşme konularını içermektedir. Ondört üniteden oluşan Uygarlık Tarihi ders kitabında, konuların genişliği dikkate alına- rak, ayrıntılar yerine temel olabilecek bilgilere yer verilmiştir. Kitabın eki olan Uygarlık Tarihi Zaman Dizinleri kitapçığında, her bir ünite konusunun önemli ve belirleyici özel- liklerini dönemsel bir sıra içinde ele alan ondört zaman dizini tablosu yer almaktadır. Her üniteyi ilgili zaman dizini tablosu eşliğinde çalışırsanız konuları daha iyi kavrayacaksınız. Metin içerisinde sıra sizde başlığı altında, işlenen konu ile doğrudan ilgili sorularla konu- nun pekiştirilmesi hedeflenmiştir. Ünitelerimizde birçok kavram ve terim geçmektedir. Bu sözcükler, çağlarına göre anlam kazanmaktadır. Her ünitede öğrenilmesi istenen kav- ram ve terimlerin açıklaması ilgili sayfada yana çıkıntı olarak verilmiştir. Her üniteyi oku- duktan sonra ünite sonunda verilen kendimizi sınayalım sorularını çözmelisiniz. Çözüm için gerekli çabayı harcadığınızda başarı sizinle olacaktır. Elinizdeki kitap, kalabalık bir ekibin özverili çalışmaları sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu ekibin oluşturulması ve çalışmasında her türlü desteği sağlayan Anadolu Üniversitesi Rek- törü Sayın Prof. Dr. Davut AYDIN’a ve Genel Koordinatör Prof. Dr. Levend KILIÇ’ın şah- sında kitabın hazırlanmasında emeği geçen tüm çalışanlara, editör ve yazarlar olarak en içten teşekkürlerimizi sunarız. Editör Prof.Dr. Taciser SİVAS 1 UYGARLIK TARİHİ Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra;  Ev­ren,Dün­ya ve can­lı­lar na­sıl oluş­muş­tur,  Ta­rih ön­ce­si ve er­ken ta­ri­hi çağ­lar na­sıl ve ne­ye gö­re sı­nıf­lan­dı­rı­lır,  İn­sa­nın ata­la­rı­nın özel­lik­le­ri ve Pa­le­oli­tik Çağ’da­ki ge­liş­me­ler ne­ler­dir,  Av­cı-top­la­yı­cı gö­çe­be ya­şam bi­çi­min­den yer­le­şik ya­şa­ma ne­den ve na­sıl ge­çil­ miş­tir,  Ta­rı­m ve hay­van­la­rın ev­cil­leş­ti­ril­me­si ne­re­de, na­sıl ve ne zaman baş­la­mış­tır,  Köy ti­pi yer­le­şim­ler ilk kent-dev­let­le­ri­ne na­sıl dö­nüş­müş­tür,  Uy­gar­lı­ğın do­ğu­şu­nu ha­zır­la­yan ko­şul­lar ne­ler­dir? so­ru­la­rı­na ya­nıt ve­re­bi­le­cek bil­gi ve be­ce­ri­le­re sa­hip ola­cak­sı­nız. Anahtar Kavramlar Evrim Üretim Teknoloji Uygarlık Sanat İçindekiler EVREN, DÜNYA VE CANLILARIN OLU- ŞUMU ÜÇ ÇAĞ SİSTEMİ VE TARİH ÖNCESİ ÇAĞLAR Dünyanın Oluşumu ve Tarih Uygarlık Tarihi PALEOLİTİK ÇAĞ Öncesi Çağlar MEZOLİTİK (EPİPALEOLİTİK) ÇAĞ NEOLİTİK ÇAĞ KALKOLİTİK ÇAĞ UYGARLIĞIN DOĞUŞU  Dünyanın Oluşumu ve Tarih Öncesi Çağlar EV­REN, DÜN­YA VE CAN­LI­LA­RIN OLU­ŞU­MU Ev­ren, Dün­ya ve can­lı­la­rın na­sıl oluş­tu­ğu­nu öğ­re­ne­cek­si­niz. 1 Tam ola­rak bi­lin­me­mek­le bir­lik­te, ev­re­nin ya­şı­nın yak­la­şık 15 mil­yar yıl ol­du­ğu tah­ min edil­mek­te­dir. Ev­ren, oluş­tu­ğun­dan bu ya­na sü­rek­li bü­yü­mek­te ve ev­ren­de­ki yak­la­şık 200 mil­yar ga­lak­si, sü­rek­li ola­rak bir­bir­le­rin­den uzak­laş­mak­ta­dır. Ka­nıt­lar, ev­re­nin saf ener­ji­den olu­şan kü­çük, yo­ğun ve sı­cak bir nok­ta­dan mey­da­na gel­di­ği­ni işa­ret et­mek­te­dir. Bu saf ener­ji, da­ha son­ra ev­re­nin tüm ener­ji­si­ni, uza­yı ve mad­de­yi oluş­tur­muş­tur. Za­ma­nın baş­lan­gı­cın­da, ya­ni 15 mil­yar yıl ön­ce, bu nok­ta bü­yü­me­ye baş­la­mış­tır. Bu ola­ya Big Bang ya­ni Bü­yük Pat­la­ma adı ve­ri­lir. Big Bang, ev­re­nin na­ sıl oluş­tu­ğu­nu açık­la­yan te­ori­ler ara­sın­da en çok ka­bul gö­ren te­ori­dir. Big Bang, as­lın­da ger­çek bir pat­la­ma de­ğil­dir. Bu, da­ha çok hız­la şi­şen, ener­ji ve uzay­dan olu­şan bir ba­lo­na ben­ze­ti­le­bi­lir. Big Bang’in ay­rın­tı­la­rı hâ­lâ bi­li­min en kar­ma­şık so­run­la­rın­dan bi­ri ol­ma­ya de­vam et­mek­te­dir. Ev­ren bü­yü­dük­çe so­ğu­ muş ve ener­ji yo­ğun­la­şa­rak mad­de­ye dö­nüş­müş­tür. 12 mil­yar yıl ön­ce, yer­ çe­ki­ mi gü­cü­nün yo­ğun­la­şan mad­de­yi dev kü­me­ler oluş­tur­ma­ya it­me­si­nin bir so­nu­cu ola­rak ga­lak­si­ler oluş­muş­tur. 5 mil­yar yıl ön­ce, bi­zim gü­neş sis­te­mi­miz Sa­man­yo­ lu ga­lak­si­sin­de­ki or­ta boy bir yıl­dı­zın et­ra­fın­da oluş­muş­tur. Gü­ne­ş’in yö­rün­ge­sin­de­ki ge­ze­gen­lerden bi­ri olan Dün­ya, gü­neş sis­te­mi­mi­zin oluş­ma­sın­dan 500 mil­yon yıl son­ra, ya­ni yak­la­şık 4.5 mil­yar yıl ön­ce, bir gaz ve toz bu­lu­tun­dan mey­da­na gel­miş­tir. Bu gev­şek gaz ve toz bu­lu­tu, git­tik­çe bü­zül­me­ ye ve kü­çül­me­ye baş­la­mış, ar­tan ba­sınç ve rad­yo­ak­tif ele­ment­le­rin par­ça­lan­ma­sı sı­cak­lı­ğı artır­mış­tır. Bu ısın­ma­nın so­nu­cun­da iç ta­raf akı­cı bir hâl alır­ken mad­de­ ler de ağır­lık­la­rı­na gö­re iç­ten dı­şa doğ­ru di­zil­me­ye baş­la­mış­tır. Dış yü­zey, za­man­ la so­ğu­muş ve ka­buk bağ­la­mış­tır. Litosfer adı verilen bu dış yüzeyde, zamanla Litosfer: Yer kabuğunun sert canlılık için gerekli uygun ortam oluşmuştur. Dış yüzeye çıkan gazlar ve volkanik üst kısmıdır. patlamalar ilksel atmosferi, bu atmosferin içerdiği su buharı ise zamanla soğuyup suya dönüşerek denizleri meydana getirmiştir. Yak­la­şık 4 mil­yar yıl ön­ce ilk or­ga­nik mo­le­kül­ler or­ta­ya çık­mış­tır. Pe­ki ama Dün­ya’da can­lı­lık na­sıl oluş­muş­tur? Bi­lim in­san­la­rı inor­ga­nik bi­le­şim­ler­den ol­ İnorganik: Karbon içermeyen duk­ça ba­sit bir la­bo­ra­tu­ar iş­le­mi­nin so­nu­cun­da kar­bon içe­ri­ği ba­kı­mın­dan zen­gin moleküllerdir. 4 Uygarlık Tarihi Organik: Canlı organizmaları or­ga­nik bi­le­şim­ler üret­me­yi ba­şar­mış­lar­dır. Bu so­nuç bi­ze bu sü­re­cin do­ğa­da da oluşturan moleküllerdir. Bu ger­çek­leş­miş ola­bi­le­ce­ği­ni gös­ter­mek­te­dir. Bu or­ga­nik bi­le­şim­ler, pro­te­in ya­pı taş­ moleküller hidrojen, oksijen, karbon ve nitrojen içerir. la­rı olan ami­noasit­le­ri mey­da­na ge­ti­re­bi­lir. El­bet­te bir ami­noasit, bir can­lı for­mu de­ğil­dir. Ami­noasit­le­rin can­lı form­la­ra dö­nüş­me­si yak­la­şık 500 mil­yon yıl sür­müş­ Protein: Hücreleri meydana tür. İlk ba­sit tek hüc­re­li can­lı­lar yak­la­şık 3.6 mil­yar yıl ön­ce or­ta­ya çık­mış­tır. Bu­nu getiren ve yaşamsal işlevler yerine getiren moleküllerdir. bi­li­yo­ruz; çün­kü bi­lim in­san­la­rı Grön­land’da, Af­ri­ka’nın gü­ne­yin­de ve Avus­tral­ ya’da bu za­ma­na ait fo­sil ka­lın­tı­lar bul­muş­lar­dır. Bu fo­sil­ler, tek hüc­re­li or­ga­niz­ma Fosil: Eski canlı formlarının yı­ğın­la­rı­nın kum ve bal­çık­la kap­la­nıp za­man­la taş­laş­ma­sıy­la oluş­muş­lar­dır. mineralleşmiş kalıntıları veya izleridir. Can­lı­la­rın or­ta­ya çı­kı­şı, gö­re­ce hız­lı bir bi­çim­de ol­muş­sa da bun­dan son­ra ya­ şam form­la­rı­nın ge­li­şi­mi da­ha ya­vaş ol­muş­tur. Ön­ce tek hüc­re­li­ler, da­ha son­ra da çok hüc­re­li can­lı­lar mey­da­na gel­miş­tir. Çok hüc­re­li or­ga­niz­ma­lar yak­la­şık 1.7 mil­yar yıl ön­ce or­ta­ya çık­mış­tır. Yak­la­şık 570 mil­yon yıl ön­ce Bi­rin­ci Za­man’da (Paleozoyik) kar­ma­şık çok hüc­ re­li or­ga­niz­ma­lar­ın sayısında bü­yük bir ar­tış ol­muş­tur. Bu ani ve hız­lı ar­tış Kam­ bri­yen pat­la­ma ola­rak ad­lan­dı­rıl­mak­ta­dır. Bu dö­nem­de omur­ga­lı­la­rın da dâ­hil ol­du­ğu çok hüc­re­li hay­van­la­rın ata form­la­rı ortaya çıkar. Böy­le­ce bit­ki­ler ve hay­ van­lar dün­ya­yı sar­ma­ya baş­la­mış­lar­dır. İkinci Zaman’da (Mezozoyik) di­no­zor­lar Evrim: Biyolojik türlerin 230 mil­yon yıl ön­ce ve me­me­li­ler de 220 mil­yon yıl ön­ce ev­rim­leş­miş­ler­dir. An­cak zaman içerisinde sistematik olarak değişikliğe uğramasıdır. dö­ne­min so­nun­da di­no­zor­la­rın so­yu, bü­yük ih­ti­mal­le dün­ya­ya dü­şen bir me­teo­ run ne­den ol­du­ğu ik­lim­sel de­ği­şik­lik­ler yü­zün­den tü­ken­miş­tir. Üçün­cü Zaman’da (Se­no­yo­zik) di­no­zor­la­rın or­ta­dan kalk­ma­sın­dan son­ra, me­me­li hay­van­la­rın sa­yı­sı ve tür çe­şit­li­li­ğin­de bir art­ma ol­muş­tur. Dör­dün­cü Za­man’ın (Kuvaterner) ilk ev­re­si olan Ple­is­to­sen dö­nem, gü­nü­müz­ den 2 mil­yon yıl ön­ce­sin­den 10 bin yıl ön­ce­si­ne ka­dar sür­müş­tür. Pa­le­oli­tik Çağ bu dö­ne­me rast­lar. Ple­is­to­sen’in ikin­ci ev­re­si­ne Ho­lo­sen adı ve­ri­lir. Ho­lo­sen dö­ nem, gü­nü­müz­den 10 bin yıl ön­ce, ya­ni Ne­oli­tik Çağ ile baş­la­mış­tır ve hâ­lâ de­vam et­mek­te­dir. Bü­tün bu za­man bo­yun­ca yer­kü­re­nin ken­di­si de de­ği­şim ge­çir­miş­tir. Dün­ya, 200 mil­yon yıl ön­ce bu­gün­kün­den çok fark­lı gö­rün­mek­tey­di. Ge­çen za­man içe­ ri­sin­de yer ha­re­ket­le­ri ne­de­niy­le kı­ta­la­rın yer­le­ri ve şe­kil­le­ri ol­duk­ça de­ğiş­miş­tir. Bu du­ru­ma kı­ta kay­ma­sı adı ve­ril­mek­te­dir. Di­no­zor­la­rın ve ilk me­me­li­le­rin or­ta­ ya çık­tı­ğı dö­nem­de tüm kı­ta­lar bir­lik­te tek par­ça ha­lin­de dev bir kı­tay­dı. Bu kı­ta­ya bü­tün yer­ler an­la­mı­na ge­len Pan­ge­a de­nir. Yak­la­şık 200 mil­yon yıl ön­ce Pan­ge­a par­ça­lan­ma­ya baş­la­mış ve bi­ri ku­zey ya­rı­ kü­re­de, di­ğe­ri gü­ney ya­rı­ kü­re­de yer Laurasia: Bugünkü Kuzey alan iki bü­yük kı­ta­ya bö­lün­müş­tür. Bun­lar­dan ku­zey­de­ki­ne La­ura­si­a ve gü­ney­ Amerika, Avrupa ve Asya kıtalarının birleşik bir halidir. de­ki­ne de Gond­wa­na adı ve­ri­lir. Kı­ta­la­rın par­ça­lan­ma­sı ve bir­bir­le­rin­den ay­rıl­ ma­sıy­la kı­ta­lar ara­sın­da coğ­ra­fi en­gel­ler oluş­muş ve bir çev­re­sel çe­şit­li­lik or­ta­ya Gondwana: Bugünkü Güney çık­mış­tır. Bu du­rum, can­lı­la­rın ev­ri­mi ve çe­şit­len­me­si ba­kı­mın­dan çok önem­li bir Amerika, Afrika, Hindistan, iti­ci güç ol­muş­tur. Avustralya ve Antartika kıtalarının birleşik halidir. İlk basit tek hücreli can­lı­lar ne za­man ve na­sıl or­ta­ya çık­mış­tır? İlk can­lı form­la­rı­na 1 ait ka­nıt­lar var mı­dır?  1. Ünite - Dünyanın Oluşumu ve Tarih Öncesi Çağlar 5 Resim 1.1 Gü­nü­müz­den Yak­la­şık 200 Mil­yon Yıl Ön­ce La­ura­si­a ve LAURAS IA Gond­wa­na Kı­ta­la­rı Ekvator GO ND W AN A Pri­mat­lar ve İlk Ho­mi­nin­ler Pri­mat­lar, zo­olo­jik sı­nıf­lan­dır­ma­da me­me­li­ler sı­nı­fı içe­ri­sin­de yer alan ta­kım­lar­ dan bi­ri­dir. Pri­mat­lar ta­kı­mı­nın iki alt ta­kı­mı var­dır: Pro­si­mi­yen­ler ve an­tro­po­ Prosimiyenler: Maymun id­ler. Bu­gün ya­şa­yan yak­la­şık 200 ta­ne pri­mat tü­rü var­dır. İn­san da te­mel bi­yo­ benzeri ufak primatlar olan lemurlar, lorisler, galagolar ve lo­jik özel­lik­le­ri ba­kı­mın­dan di­ğer pri­mat­lar­la bü­yük ben­zer­lik­ler gös­ter­di­ği için tarsierlerden oluşan primat alt bu ta­kı­mın bir üye­si ola­rak ka­bul edil­mek­te­dir. İn­san­la di­ğer pri­mat­lar ge­ne­tik takımıdır. ba­kım­dan da çok ya­kın­dır­lar. Bu ge­ne­tik ya­kın­lı­ğın se­be­bi, bü­tün pri­mat­la­rın or­ Antropoidler: Eski ve Yeni tak bir kö­ken­den ev­rim­leş­miş ol­ma­la­rı­dır. İlk pri­mat­lar, gü­nü­müz­den yak­la­şık Dünya maymunları, büyük 55 mil­yon yıl ön­ce Eo­sen dö­nem­de or­ta­ya çık­mış­lar­dır. Bu ta­rih­ten iti­ba­ren ge­çen maymunlar ve insanın üyesi mil­yon yıl­lar içe­ri­sin­de pek çok ye­ni pri­mat tü­rü or­ta­ya çık­mış ve her tür, ken­di olduğu primat alt takımıdır. ev­rim­sel sü­re­ci­ni iz­le­miş­tir. Bu tür­ler fi­zik­sel ve ge­ne­tik ben­zer­lik­le­ri­ne gö­re bir Hominidler: Primatlar sis­tem içe­ri­sin­de sı­nıf­lan­dı­rı­lır­. takımı içerisinde bir ailedir. Eo­sen dö­nem­de ya­şa­mış olan ilk pri­mat­lar, bu­gün­kü pro­si­mi­yen­le­re ben­ze­ Orangutan, goril, şempanze mek­te­dir. Oli­go­sen dö­nem­de ise bu­gün­kü an­tro­po­id­le­re ben­ze­yen tür­ler or­ta­ya gibi büyük maymunlar ve insan, bu ailenin üyeleridir. çık­mış­tır. Bu­gün­kü bü­yük may­mun­lar­la ben­zer­lik gös­te­ren en es­ki fo­sil­ler­ ise yak­la­şık 25 mil­yon yıl ön­ce­si­ne ait­tir. Fo­sil ka­nıt­lar, oran­gu­tan ve go­ril gi­bi bü­ Homininler (Hominini): yük may­mun­la­rın Miyo­sen dö­nem­de ev­rim­sel ola­rak di­ğer ho­mi­nid­ler­le yol­la­rı­nı Piramitlar takımının, hominidler ailesi içerisinde ayır­dık­la­rı­nı gös­ter­mek­te­dir. Mo­le­kü­ler ge­ne­tik araş­tır­ma­lar da ho­mi­nin­ler­le di­ bir tribustur. İnsanı ve insanın ğer bü­yük may­mun­la­rın ev­rim çiz­gi­si­nin en azın­dan 6 mil­yon yıl ön­ce bir­bi­rin­ atalarını kapsar. den ay­rıl­dı­ğı­nı ve ta­ma­men ay­rı yön­ler­de iler­le­di­ği­ni gös­ter­mek­te­dir. Şekil 1.1 Orang. Goril fiempanze ‹nsan Hominidler ve Homininler Hominini Hominidae 6 Uygarlık Tarihi Tribus: Biyolojik sınıflandırma Mo­le­kü­ler dü­zey­de­ki ben­zer­lik­le­re da­ya­nan bir sı­nıf­lan­dır­ma­ya gö­re in­sa­nın sisteminde bir kategoridir. ata­la­rı ve mo­dern in­san­lar Ho­mi­ni­ni adı ve­ri­len bir tri­bu­sun üye­le­ri olup kı­sa­ca Bipedalizm: İki ayak ho­mi­nin­ler ola­rak ad­lan­dı­rıl­mak­ta­dır­lar. Aus­tra­lo­pit­he­cus, Ho­mo ha­bi­lis (ve Ho­ üzerinde dik duruş ve hareket mo ru­dol­fen­sis), Ho­mo erec­tus (ve Ho­mo er­gas­ter), Ho­mo hei­del­ber­gen­sis, Ho­mo biçimidir. ne­an­dert­ha­len­sis ve Ho­mo sa­pi­ens tür­le­ri ho­mi­nin­le­ri oluş­tu­rur. Ho­mi­nin­le­ri di­ ğer pri­mat­lar­dan ayı­ran en önem­li özel­lik bi­pe­da­lizm­dir. Şekil 1.2 Homininler H. neanderthalensis H. sapiens H. heidelbergensis Milyon y›l önce 500.000 1 H. ergaster ve H. erectus 1.5 2 H. habilis ve H. rudolfensis 2.5 3 ‹ri yap›l› Australopithecus 3.5 Narin yap›l› Australopithecus 4 4.5 Aus­tra­lo­pit­he­cus­lar in­san ev­ri­mi açı­sın­dan çok önem­li bir aşa­ma­yı tem­sil et­ mek­te­dir­ler. İki ayak üze­rin­de du­ruş ve ha­re­ket bi­çi­mi­ne sa­hip ol­duk­la­rı tar­tış­ma gö­tür­me­yen Aus­tra­lo­pit­he­cus­lar, en es­ki ho­mi­nin­ler­dir. Her ne ka­dar son yıl­lar­da Af­ri­ka’da 7 ila 5 mil­yon yıl ön­ce­si­ne ta­rih­len­di­ri­len ve ho­mi­nin ben­ze­ri özel­lik­le­ re sa­hip ba­zı fo­sil­ler bu­lun­muş ol­sa da bu fo­sil­le­rin na­sıl sı­nıf­lan­dı­rı­la­cak­la­rı hâ­lâ tar­tış­ma­lı­dır. Aus­tra­lo­pit­he­cus fo­sil­le­ri gü­ney, do­ğu ve ku­zey Af­ri­ka’da ya­pı­lan ka­ zı­lar­da bu­lun­muş­tur. Bu tü­re ait en es­ki fo­sil ka­lın­tı­lar, gü­nü­müz­den 4.4 mil­yon yıl ön­ce­si­ne ve en ye­ni ta­rih­li olan­lar­sa yak­la­şık 1 mil­yon yıl ön­ce­si­ne ait­tir. Aus­tra­ Beyin hacmi: Kafatasında lo­pit­he­cus­la­rın be­yin ha­cim­le­ri kü­çük olup mo­dern in­san­la­rın be­yin­le­ri­nin an­cak beynin kapladığı alanın ölçülmesi yoluyla hesaplanır. üç­te bi­ri bü­yük­lü­ğün­de­dir. Do­la­yı­sıy­la Aus­tra­lo­pit­he­cus­la­rı ev­rim­sel açı­dan di­ğer pri­mat­lar­dan ayı­ran şey, be­yin­le­ri de­ğil­dir. Aus­tra­lo­pit­he­cus­la­rı in­san ev­ri­mi­nin bir  1. Ünite - Dünyanın Oluşumu ve Tarih Öncesi Çağlar 7 par­ça­sı ola­rak ka­bul et­me­mi­ze ne­den olan tek şey, bi­pe­da­liz­mi işa­ret eden is­ke­let ya­pı­la­rı­dır. Aus­tra­lo­pit­he­cus­la­rın taş alet­ler yap­tık­la­rı­nı gös­te­ren bir ka­nıt yok­tur. Aus­tra­ lo­pit­he­cus­la­rın sa­de­ce do­ğa­da bu­lu­nan taş, ağaç da­lı gi­bi nes­ne­le­ri alet gi­bi kul­ lan­dık­la­rı tah­min edil­mek­te­dir. Bu bul­gu, bi­ze iki ayak üze­rin­de du­ru­şun, bey­nin ge­li­şi­min­den ve alet ya­pı­mı­nın baş­la­ma­sın­dan ön­ce ger­çek­leş­ti­ği­ni gös­ter­mek­te­ dir. Bi­pe­da­liz­min ne­den or­ta­ya çık­tı­ğı hâ­lâ tam ola­rak bi­lin­me­mek­te­dir. An­cak bel­li bir do­ğal çev­re­de bir grup pri­ma­ta birta­kım ya­şam­sal avan­taj­lar sağ­la­dı­ğı için or­ta­ya çık­tı­ğı var­sa­yıl­mak­ta­dır. Bun­lar­dan bi­ri, ayak­tay­ken da­ha uza­ğı gö­re­ bil­me; böy­le­ce hem be­sin kay­nak­la­rı­nı hem de teh­li­ke­le­ri da­ha ko­lay far­k et­me avan­ta­jı ola­bi­lir. Ho­mi­nin ne de­mek­tir? İlk ho­mi­nin­ler ne za­man ve ne­re­de ev­rim­leş­miş­ler­dir? 2 ÜÇ ÇAĞ SİS­TE­Mİ VE TA­RİH ÖN­CE­Sİ ÇAĞ­LAR Ta­rih ön­ce­si ve er­ken ta­ri­hi çağ­la­rın na­sıl ve ne­ye gö­re sı­nıf­lan­dı­rıl­dı­ 2 ğı­nı öğ­re­ne­cek­si­niz. Ta­rih, ya­zıy­la baş­la­tı­lır. Ya­zı sa­ye­sin­de ta­ri­hin kay­dı­nın tu­tul­ma­ya baş­la­ma­sı, bir dö­nüm nok­ta­sı ola­rak ka­bul edi­lir. Bu­na gö­re ya­zı­nın keş­fin­den son­ra­sı ta­ri­hî dö­ nem­ler, ya­zı­nın keş­fin­den ön­ce­ki za­man­lar­sa ta­rih ön­ce­si (pre­his­tor­ya) ola­rak ad­ lan­dı­rı­lır. Bu sı­nıf­lan­dır­ma­dan baş­ka, ar­ke­olog­lar ve Es­ki­çağ ta­rih­çi­le­ri ta­ra­fın­dan kul­la­nı­lan ve Üç Çağ Sis­te­mi de­nen bir sı­nıf­lan­dır­ma da­ha var­dır. Üç Çağ Sis­te­mi, ta­ri­h ön­ce­si ve er­ken ta­ri­hî çağ­la­rın, araç ge­reç ya­pı­mın­da kul­la­nı­lan ham mad­de­ le­ri esas ala­rak üç ev­re­ye bö­lün­me­si­dir. Bu üç ev­re şöy­le ad­lan­dı­rıl­mak­ta­dır: Taş Ça­ğı, Tunç Ça­ğı, De­mir Ça­ğı. Da­ni­mar­ka­lı ar­keo­log Chris­ti­an Jür­gen Thom­sen, 1819’da Da­ni­mar­ka Ulu­sal Mü­ze­si’nde­ki eser­le­ri sı­nıf­lan­dı­rır­ken ilk de­fa bu Üç Çağ Sis­te­mi­ni kul­lan­mış­tır. John Lub­bock 1865’te, Pre­his­to­rik Çağ­lar ad­lı ki­ta­bın­da Taş Ça­ğı’nı Pa­le­oli­tik (Es­ ki­taş) ve Ne­oli­tik (Ye­ni­taş) ola­rak iki ev­re­ye ayır­mış­tır. Pa­le­oli­tik Çağ: Alt, Or­ta ve Üst ola­rak üç alt ev­re­ye bö­lün­müş­tür. Da­ha son­ra bu sı­nıf­lan­dır­ma­ya Me­zo­li­tik (Or­ta­taş Ça­ğı) ek­len­miş­tir. Böy­le­ce ta­ri­h ön­ce­si ve er­ken ta­ri­hî çağ­lar, beş ev­re­ye bö­lün­müş olur: Pa­le­oli­tik, Me­zo­li­tik, Ne­oli­tik, Tunç ve De­mir Çağ­la­rı. Ba­zı böl­ ge­ler­de ar­ke­olo­jik bu­lun­tu­lar Ne­oli­tik ve Tunç Ça­ğı ara­sı­na Kal­ko­li­tik (Ba­kır Ça­ğı) ev­re­si­nin ek­len­me­si­ni ge­rek­tir­miş­tir. Pa­le­oli­tik, Me­zo­li­tik, Ne­oli­tik ve Kal­ko­li­tik Çağ­lar; ta­ri­h ön­ce­si ya­ni ya­zı­dan ön­ce­ki çağ­la­rı tem­sil eder. Gü­nü­müz­de tek­no­lo­ji­ye ve kul­la­nı­lan ham­ mad­de­ye da­ya­lı bu sı­nıf­lan­dır­ma­ nın, sa­de­ce bel­li top­lum­la­rın ge­li­şim ev­re­le­ri­ni tem­sil et­ti­ği ve bun­lar dı­şın­da­ki top­lum­la­rın kül­tü­rel ev­re­le­ri­ni ta­nım­la­ma­da ye­ter­siz kal­dı­ğı dü­şü­nül­mek­te­dir. Dün­ya­nın ço­ğu ye­rin­de­ki kül­tür­ler, Üç Çağ Sis­te­mi­’nin ge­li­şim ev­re­le­ri­ne uy­ma­ Prehistorik arkeoloji: mak­ta­dır­lar. Ör­ne­ğin es­ki Ma­ya­lar, ma­te­ma­tik ve as­tro­no­mi­yi bi­li­yor­lar­dı; ama Tarih öncesi arkeolojisidir. taş alet­ler yap­ma­ya ve kul­lan­ma­ya de­vam et­miş­ler­di. Yazının bulunuşundan önceki toplumlara ait, toprak altında kalmış maddi kültür Ta­rih­le­me Yön­tem­le­ri unsurlarını kazılar yaparak Ta­ri­h ön­ce­si çağ­la­ra ait ta­rih­ler hak­kın­da na­sıl bu ka­dar ke­sin ko­nu­şa­bi­li­yo­ruz? Pre­his­ ortaya çıkaran, bu buluntuları to­rik ar­ke­olo­ji­de çe­şit­li ta­rih­le­me yön­tem­le­rin­den fay­da­la­nıl­mak­ta­dır. Ya­zı­nın bu­lun­ inceleyerek eski kültürler hakkında bilgi elde etmeye ma­sın­dan son­ra­ki ta­ri­hî çağ­lar için ya­zı­lı kay­nak­lar önem­li bir bil­gi kay­na­ğı oluş­tur­mak­ çalışan bilim dalıdır. 8 Uygarlık Tarihi ta­dır. Bu­nun­la bir­lik­te ya­zı­lı kay­nak­lar her za­man ye­ter­li ol­ma­ya­bi­lir. Bu yüz­den Arkeometri: Fizik, kimya, ar­ke­olo­jik ve ar­ke­omet­rik ola­rak bir­bi­rin­den ayı­ra­bi­le­ce­ği­miz çe­şit­li ta­rih­le­me jeoloji gibi bilim dallarının yön­tem­le­ri ge­liş­ti­ril­miş­tir. Ta­ba­ka­lan­ma ve ti­po­lo­ji ar­ke­olo­jik ta­rih­le­me yön­tem­ yöntemleriyle arkeolojik buluntuların ve yerleşimlerin le­ri­dir. Ta­ba­ka­lan­ma, bir yer­le­şim ye­ri­nin uzun za­man bo­yun­ca is­kan edil­me­si tarihlendirilmesidir. so­nu­cu üst üs­te bi­ri­ken kat­man­la­rın ait ol­du­ğu kül­tür çağ­la­rı­nın ayırt edil­me­si­ dir. Ti­po­lo­ji, piş­miş top­rak kap-ka­cak­lar gi­bi mad­di kül­tür ürün­le­ri­nin tek­nik ve üs­lup­la­rı­na ba­ka­rak ya­pıl­dık­la­rı dö­ne­min be­lir­len­me­si­dir. Kar­bon 14, Po­tas­yum- ar­gon ve Ter­mo­lü­mi­ne­sans ise ar­ke­omet­rik ta­rih­le­me yön­tem­le­rin­den ba­zı­la­rı­dır. Can­lı­la­rın bün­ye­le­rin­de bu­lu­nan ve can­lı­nın ölü­mün­den son­ra bel­li bir hız­la azal­ ma­ya baş­la­yan Kar­bon 14 izo­top­la­rı­nın mik­ta­rı­na ba­ka­rak or­ga­nik ka­lın­tı­la­rın ta­rih­len­di­ril­me­si­ne Kar­bon 14 (C14) yön­te­mi de­nir. Vol­ka­nik ka­yaç­lar­da bu­lu­nan rad­yo­ak­tif po­tas­yu­mun ar­go­na dö­nüş­me hı­zı­nın öl­çül­me­si­ne ise Po­tas­yum-ar­gon yön­te­mi adı ve­ri­lir. Ter­mo­lü­mi­ne­sans adı ve­ri­len yön­tem­se mad­de­de bi­ri­ken rad­ yas­yon ener­ji­si­nin mik­ta­rı­nın öl­çül­me­si­ne da­ya­nır. Üç Çağ Sis­te­mi han­gi öl­çü­te da­ya­lı bir sı­nıf­lan­dır­ma­dır ve bu sı­nıf­lan­dır­ma­da ev­re­ 3 ler na­sıl ad­lan­dı­rı­lır­? PA­LE­OLİ­TİK ÇAĞ (G.Ö 2.500.000-12.000) İn­sa­nın ata­la­rı­nın özel­lik­le­ri­ni ve Pa­le­oli­tik Çağ’da­ki ge­liş­me­le­ri öğ­ 3 re­ne­cek­si­niz. Pa­le­oli­tik (Es­ki Taş) Ça­ğ, in­san elin­den çı­kan ilk ürün­ler olan taş alet­le­rin ya­pıl­dı­ ğı çağ­dır. Bu taş alet­ler, en es­ki tek­no­lo­ji­yi tem­sil eder. Pa­le­oli­tik Çağ in­san­la­rı­nın tek­no­lo­ji­le­ri, çak­mak ta­şı ve di­ğer iş­le­ne­bi­lir taş­lar­dan, ay­rı­ca hay­van ke­mik­le­ri ve boy­nuz­lar­dan ya­pı­lan alet­ler­den iba­ret­tir. Bu alet­ler ara­sın­da el bal­ta­la­rı, taş bı­çak­lar, ka­zı­yı­cı­lar, ok ve mız­rak uç­la­rı sa­yı­la­bi­lir. Pa­le­oli­tik Çağ’ın so­nu­na doğ­ru çok da­ha in­ce iş­çi­lik gös­te­ren ve pek çok fark­lı iş için üre­til­miş alet­ler ge­liş­miş­tir. Ay­rı­ca yi­ne bu son dö­nem­ler­de ilk sa­nat ürün­le­ri or­ta­ya çık­mış­tır. İn­san­lar ma­ğa­ ra du­var­la­rı­na re­sim­ler çiz­miş, kü­çük hey­kel­cik­ler ve ta­kı­lar yap­mış­lar­dır. Pa­le­oli­tik Çağ in­san­la­rı, av­cı­lık ve be­sin top­la­yı­cı­lı­ğı ile ge­çi­nen gö­çe­be top­lu­ luk­lar­dır. Bu top­lu­luk­lar, sa­de­ce ge­çi­ci ko­nak yer­le­rin­de ika­met et­miş­ler­dir. Bu ko­ nak yer­le­ri ge­nel­lik­le do­ğal ola­rak ko­ru­nak­lı ma­ğa­ra­lar ve ka­ya al­tı sı­ğı­nak­la­rı­dır. Pa­le­oli­tik Çağ üç ev­re­ye ay­rıl­mak­ta­dır: Alt Pa­le­oli­tik, Or­ta Pa­le­oli­tik ve Üst Pa­ le­oli­tik. Pa­le­oli­tik Çağ, ilk yer­le­şim­le­rin or­ta­ya çık­ma­ya baş­la­dı­ğı Me­zo­li­tik ve­ya Epi­pa­le­oli­tik Çağ’ın baş­la­ma­sıy­la so­na erer. Alt Pa­le­oli­tik Dö­nem (G.Ö 2.500.000-200.000) Alt Pa­le­oli­tik, gü­nü­müz­den yak­la­şık 2.5 mil­yon yıl ilâ 200 bin yıl ön­ce­si­ni kap­sa­ yan dö­nem­dir. Bu dö­nem­de Ho­mo ha­bi­lis (ve Ho­mo ru­dol­fen­sis), Ho­mo erec­tus (ve Ho­mo er­gas­ter) ve ilk in­san­lar ya­şa­mış­lar­dır. Ho­mo Ha­bi­lis Gü­nü­müz­den 2.5 ilâ 1.5 mil­yon yıl ön­ce­sin­de Gü­ney ve Do­ğu Af­ri­ka’da ya­şa­mış Homo genusu: İnsan olan Ho­mo ge­nu­su­nun ilk üye­si ya­ni ilk in­san tü­rü­dür. Bu­nun­la be­ra­ber Ho­mo türlerini kapsayan cinstir. ha­bi­lis­ler mor­fo­lo­jik özel­lik­le­ri ba­kı­mın­dan in­san­dan çok Aus­tra­lo­pit­he­cus­la­ra ben­zer­ler. Ho­mo ha­bi­lis­ler or­ta­la­ma 1.3 met­re bo­yun­da ufak can­lı­lar­dır, be­yin ha­ cim­le­riy­se Aus­tra­lo­pit­he­cus­la­rın­kin­den sa­de­ce bi­raz faz­la­dır (590-650cm3).  1. Ünite - Dünyanın Oluşumu ve Tarih Öncesi Çağlar 9 Ho­mo ha­bi­lis­ler taş alet­ler yap­mış­lar­dır ve bu ne­den­le ilk in­san tü­rü ola­rak ka­bul edil­mek­te­dir­ler. Ho­mo ha­bi­lis “be­ce­rik­li in­san” an­la­mı­na gel­mek­te­dir. İn­ san elin­den çı­kan en es­ki taş alet­ler, di­ğer bir de­yiş­le in­san ya­ra­tı­cı­lı­ğı­nın en es­ ki ürün­le­ri, yak­la­şık ola­rak 2.5 mil­yon yıl­lık­tır. Bu taş alet­ler Af­ri­ka kıtasındaki Tan­zan­ya, Eti­yop­ya, Zai­re ve Ma­la­wi’de bu­lun­muş­tur. Ho­mo ha­bi­lis­le­rin yap­tı­ğı taş alet­ler, Ol­do­wan taş alet tek­no­lo­ji­si ola­rak ad­lan­dı­rıl­mak­ta­dır. Bu alet­ler ça­kıl taş­la­rı­nın ba­sit bir yön­tem­le yon­tul­ma­sı esa­sı­na da­ya­nır. 2.5 mil­yon ilâ 1.8 mil­yon yıl ön­ce­si­ne ta­rih­len­di­ri­len bir grup fo­sil, ba­zı araş­tır­ ma­cı­lar ta­ra­fın­dan Ho­mo ru­dol­fen­sis adıy­la ay­rı bir tür ola­rak ta­nım­lan­mak­ta­dır. Ho­mo ru­dol­fen­sis­ler, Ho­mo ha­bi­lis­ler­den ba­zı ana­to­mik özel­lik­le­ri ba­kı­mın­ dan, ör­ne­ğin da­ha bü­yük bir be­yin ve diş­le­re sa­hip ol­ma­la­rıy­la ay­rıl­mak­ta, an­cak bu­nun dı­şın­da Ho­mo ha­bi­lis­le­re ben­ze­mek­te­dir­ler. Şekil 1.3 Homo Rudolfensis (solda) ve Homo Habilis. (sağda) Kaynak: Lewin, R., R. A. Foley. (2004). Principles of Human Evolution. Blackwell Publishing, Malden. s.295. Ho­mo Erec­tus Ho­mo erec­tus, gü­nü­müz­den 1.9 mil­yon yıl ön­ce­sin­den 100 bin yıl ön­ce­si­ne ka­dar Af­ri­ka, As­ya ve Av­ru­pa’da ya­şa­mış bir in­san tü­rü­dür. Fo­sil­ler Af­ri­ka’da, Çin’de, En­ do­nez­ya’nın Ja­va Ada­sı’nda, Fran­sa’da ve İs­pan­ya’da bu­lun­muş­tur. 1.9 ilâ 1.6 mil­yon yıl ara­sı­na ta­rih­le­nen Ho­mo erec­tus fo­sil­le­ri, ge­nel­lik­le ay­rı bir tür ola­rak ta­nım­lan­mak­ta ve Ho­mo er­gas­ter ola­rak ad­lan­dı­rıl­mak­ta­dır. Ho­mo erec­tus­la­rın be­yin ha­cim­le­ri, 950 ve 1100 cm3 arasındadır. Boy­la­rı uzun olup böl­ge­sel fark­lı­lık­lar gös­ter­mek­le bir­lik­te or­ta­la­ma 1.60-1.70 m ol­du­ğu söy­le­ne­bi­lir. Ho­mo erec­tus fo­sil­le­ri, Af­ri­ka kı­ta­sı dı­şın­da bu­lu­nan ilk in­san ka­lın­tı­la­rı­nı tem­sil eder.­ Gür­cis­tan’da bu­lu­nan er­ken Ho­mo erec­tus (Ho­mo er­gas­ter) fo­sil­le­ri 1.8 mil­yon yıl ön­ce­si­ne ta­rih­len­mek­te­dir. Bu türün önce Af­ri­ka’da ev­rim­leş­tik­le­ri, son­ra As­ya ve Av­ru­pa’ya doğ­ru ya­yıl­dık­la­rı ka­bul edil­mek­te­dir. 10 Uygarlık Tarihi Resim 1.2 Af­ri­ka Tur­ka­na’da Bu­lu­nan Uzun Boy­ lu Genç Bir Ho­mo Er­gas­te­re Ait Fo­sil Ho­mo erec­tus­lar, Ac­he­ule­an tek­no­lo­ji­si adı ve­ri­len taş alet­ler yap­mış­lar­dır. Ac­ he­ule­an tek­no­lo­ji­si, gü­nü­müz­den 1.4 mil­yon yıl ön­ce baş­lar ve 500 bin yıl ön­ce­ye dek var­lık gös­te­rir. Bu teknoloji bir bal­ta­nın uç kıs­mı­nı ha­tır­lat­tı­ğı için el bal­ta­sı de­nen, iki yü­zü de iş­len­miş, si­met­rik, ge­nel­lik­le dam­la bi­çim­li alet­ler­den oluş­ mak­ta­dır. Çok iş­lev­li olan bu el bal­ta­la­rı kes­mek, ka­zı­mak, par­ça­la­mak gi­bi pek çok iş için kul­la­nıl­mıştır. Resim 1.3 Ho­mo erec­tus­la­rın grup ha­lin­de ör­güt­le­ne­rek Ac­he­ule­an El av­cı­lık yap­tık­la­rı­nı gös­te­ren ka­nıt­lar var­dır. Bu Bal­ta­sı sa­ye­de bir av­cı­nın tek ba­şı­na av­la­ya­ma­ya­ca­ğı bü­ yük hay­van­la­rı av­la­mış­lar­dır. Kaynak: Thomas, Ho­mo erec­tu­sun bü­yük bey­ni ve ge­liş­miş alet H. (1995). The tek­no­lo­ji­si, ay­rı­ca bü­yük hay­van­la­rı av­la­dık­la­rı First Humans. The ör­güt­lü bir grup av­cı­lı­ğı tek­ni­ği ge­liş­tir­miş ol­ma­ Search for Our Origins. Thames la­rı, bu in­san­la­rın ile­ti­şim be­ce­ri­le­ri­nin ge­liş­miş and Hudson Ltd, ol­du­ğu­nu gös­ter­mek­te­dir. Bü­yük ih­ti­mal­le Ho­ London. s.79. mo erec­tus­lar ko­nu­şa­bi­li­yor­lar­dı. An­cak ko­nuş­ ma di­li­nin ne za­man ge­liş­ti­ği­ni be­lir­le­mek çok zor bir iş­tir. Ay­rı­ca di­lin ge­li­şi­mi, bey­nin ge­li­şi­ min­de iti­ci bir güç ya­rat­mış ol­ma­lı­dır. Ho­mo erec­tus­la­ra öz­gü çok önem­li bir ye­ni­ lik de ate­şin in­san­lar ta­ra­fın­dan bi­linç­li ola­rak kul­la­nıl­ma­ya baş­lan­ma­sı­dır. En es­ki ateş iz­le­ri, yak­la­şık 1.5 mil­yon yıl­lık­tır ve Af­ri­ka’da bu­lun­ muş­tur.  1. Ünite - Dünyanın Oluşumu ve Tarih Öncesi Çağlar 11 Ho­mo Hei­del­ber­gen­sis Gü­nü­müz­den 500 bin ilâ 200 bin yıl ön­ce­si­ne ta­ Resim 1.4 rih­len­di­ri­len Ho­mo hei­del­ber­gen­sis fo­sil­le­ri Av­ru­ Ho­mo Erec­tus­lar ve pa, As­ya ve Af­ri­ka’da bu­lun­muş­tur. Homo hei­del­ Ateş ber­gen­sis­le­rin be­yin ha­cim­le­ri ol­duk­ça bü­yük­tür. Kaynak: Wolf, 1100-1400 cm3 ara­sın­da­ki be­yin hac­mi, mo­dern (1991). Menschen in­sa­nın­ki ile ne­re­dey­se ay­nı­dır. Av­ru­pa’da bu­lu­ der Urzeit. Die nan Homo hei­del­ber­gen­sis­le­rin Ho­mo ne­an­dert­ Entwicklung des ha­len­si­sin ata­sı ol­du­ğu ka­bul edil­mek­te­dir. Lebens auf unserer Erde. Weltbild Verlag. s.71. Or­ta Pa­le­oli­tik Dö­nem (G.Ö 200.000-40.000) Gü­nü­müz­den yak­la­şık 200 bin ilâ 40 bin yıl ön­ce­ sin­de ya­şan­mış­tır. Bu dö­nem­de Ho­mo ne­an­dert­ ha­len­sis ya­şa­mış­tır. Ho­mo Ne­an­dert­ha­len­sis Ho­mo ne­an­dert­ha­len­sis ve­ya ne­an­der­tal in­sa­nı ola­rak ad­lan­dı­rı­lan bu in­san­la­rın fo­sil­le­ri, gü­nü­müz­den 200 bin ilâ 30 bin yıl ön­ce­si­ne ta­rih­len­di­ril­mek­te­dir. Ne­ an­der­tal­ler Av­ru­pa’da, Ya­kın Do­ğu’da ve Or­ta As­ya’da ya­şa­mış­lar­dır. Ne­an­der­tal fo­sil­le­ri­nin bu­lun­du­ğu yer­ler Al­man­ya, Fran­sa, Hır­va­tis­tan, İtal­ya, Irak, İs­ra­il ve Öz­be­kis­tan’dır. Bu­zul Ça­ğ’ın­da ya­şa­mış olan Ne­an­der­tal­le­rin Resim 1.5 ana­to­mik ya­pı­la­rı, so­ğuk ik­li­me uyum sağ­la­dık­la­ Ölü­le­ri­ni Gö­men rı­nı gös­ter­mek­te­dir. Ör­ne­ğin, kı­sa ka­lın bir vü­cut Ne­an­der­tal­le­ri ya­pı­sı, kı­sa kol, ba­cak­lar ve bü­yük be­yin; so­ğuk Gös­te­ren Bir Be­tim­ le­me ik­li­me uy­gun fi­zik­sel özel­lik­ler­dir. Bu özel­lik­ler, ku­tup­la­ra ya­kın böl­ge­ler­de ya­şa­yan gü­nü­müz in­ Kaynak: Wolf, J. san­la­rın­da da gö­rül­mek­te­dir. Ne­an­der­tal­le­rin be­ (1991). Menschen yin ha­cim­le­ri mo­dern in­san­la­rın­ki ka­dar bü­yük­ der Urzeit. Die Entwicklung des tür. Boy­la­rıy­sa or­ta­la­ma ola­rak 1.55-1.60 m’dir. Lebens auf unserer Ke­mik­le­rin­de­ki kas ya­pış­ma yer­le­ri, güç­lü kas­la­ra Erde. Weltbild sa­hip ol­duk­la­rı­nı gös­ter­mek­te­dir. Ka­fa­tas­la­rın­da Verlag. s.91. alın böl­ge­si ba­sık­tır ve kaş­la­rın bu­lun­du­ğu yer­de­ ki ke­mik çı­kın­tı­lı bir ya­pı­ya sa­hip­tir. Bu dö­ne­min taş alet tek­no­lo­ji­si­ne, ilk bu­lun­ du­ğu ye­re at­fen Mo­us­te­ri­an adı ve­ril­mek­te­dir. Mo­us­te­ri­an tek­no­lo­ji­si, ön­ce­den ha­zır­lan­mış bir taş­tan yon­ga adı ve­ri­len par­ça­lar Yonga: Bir taş parçasından başka bir taş yardımıyla çı­kar­tıl­ma­sı ve bu par­ça­la­rın tek­rar şe­kil­len­di­ri­le­rek alet ola­rak kul­la­nıl­ma­sı­dır. kopartılarak elde edilen, boyu eninin iki katından az olan parçadır. 12 Uygarlık Tarihi Ne­an­der­tal­ler, ilk de­fa ölü­le­ri­ni göm­müş olan in­san­lar­dır. Ölü­ler, me­za­ra an­ne kar­nın­da­ki ce­ni­nin du­ru­şu­na ben­zer şe­kil­de, ba­cak­la­rı ka­rı­na doğ­ru çe­kil­miş ve el­le­ri çe­ne­nin al­tın­da bir­leş­ti­ril­miş bir bi­çim­de yer­leş­ti­ril­miş­tir. Ölü­nün ya­nı­na taş alet­ler ve şi­fa­lı bit­ki­ler kon­muş­tur. Ölü göm­me dav­ra­nı­şı­nın ge­liş­me­si, Ne­an­der­tal­ le­rin ya­şa­mı ve ölü­mü dü­şün­dük­le­ri, ölü­me bir an­lam yük­le­dik­le­ri ve ölen soy­daş­la­ rı­na özen gös­ter­dik­le­ri­ni gös­ter­mek­te­dir. Ölüm­le ku­ru­lan bu bağ, in­san­lık ta­ri­hin­de ilk kez Ne­an­der­tal­ler­le bir­lik­te or­ta­ya çık­mış ve bun­dan son­ra da hep var ol­muş­tur. Ne­an­der­tal in­san­la­rı­nın so­yu gü­nü­müz­den yak­la­şık 30 bin yıl ön­ce­sin­de tü­ ken­miş­tir. Ne­an­der­tal­ler gi­bi yük­sek be­yin ha­cim­li, ge­rek alet tek­no­lo­ji­le­ri ge­ rek­se ma­ne­vi dün­ya­la­rı ge­liş­miş, Bu­zul Ça­ğ’ı­nın zor ko­şul­la­rın­da ha­yat­ta kal­ma­yı ba­şar­mış ve ol­duk­ça ya­kın za­ma­na ka­dar ya­şa­mış olan bu tü­rün ne­den or­ta­dan kalk­tı­ğı tam ola­rak bi­lin­me­mek­te­dir. En çok ka­bul gö­ren açık­la­ma­lar­dan bir ta­ne­ si, hem fi­zik­sel özel­lik­le­ri hem de kül­tür­le­ri ba­kı­mın­dan so­ğuk ik­lim ko­şul­la­rı­na faz­la­sıy­la uyum sağ­la­mış olan Ne­an­der­tal­le­rin, Bu­zul Ça­ğ’ı­nın bi­ti­şiy­le de­ği­şen ye­ni ik­lim ko­şul­la­rı­na uyum sağ­la­ya­ma­ma­la­rı­dır. Ne­an­der­tal fo­sil­le­rin­den el­de DNA: Genetik kodu taşıyan edi­len DNA’nın ana­li­zi, Ho­mo sa­pi­ens ile Ne­an­der­tal in­san­la­rı­nın iki ay­rı tür moleküldür. ol­du­ğu­nu or­ta­ya koy­muş­tur. Ne­an­der­tal­ler or­ta­dan kal­kar­ken Ho­mo sa­pi­ens­ler dün­ya­da­ki tek in­san tü­rü ha­li­ne gel­miş­ler­dir. Üst Pa­le­oli­tik Dö­nem (G.Ö 40.000-12.000) Gü­nü­müz­den yak­la­şık 40 bin ilâ 12 bin yıl ön­ce­ki dö­nem­dir. Bu dö­nem­de Ho­mo sa­pi­ens­ler ya­şa­mış­tır. Üst Pa­le­oli­tik dö­nem­de Au­rig­na­ci­an, Gra­vet­ti­an, So­lut­re­an ve Mag­da­la­ni­an kül­tür­le­ri ve ilk sa­nat ürün­le­ri gö­rü­lür. Ho­mo Sa­pi­ens Ho­mo sa­pi­ens son in­san tü­rü, ya­ni mo­dern in­san­dır. Bu­gün dün­ya üze­rin­de ya­ şa­yan bü­tün in­san­lar bu tü­rün üye­si­dir­ler. Bu ne­den­le Ho­mo sa­pi­en­sin kö­ke­ni en çok me­rak edi­len ve en çok tar­tı­şı­lan bi­lim­sel ko­nu­lar­dan bi­ri­dir. Ho­mo sa­pi­en­sin kö­ke­ni­ni açık­la­yan iki ay­rı mo­del bu­lun­mak­ta­dır: Af­ri­ka’dan çı­kış mo­de­li ve çok mer­kez­li ev­rim mo­de­li. Af­ri­ka’dan çı­kış mo­de­li­ni sa­vu­nan bi­lim in­san­la­rı­nın ba­ şın­da Chris Strin­ger gel­mek­te­dir. Bu mo­de­le gö­re ana­to­mik açı­dan mo­dern in­san­ lar olan Ho­mo sa­pi­ens­ler, yak­la­şık 200 ilâ 150 bin yıl ön­ce Af­ri­ka’da or­ta­ya çık­mış ve da­ha son­ra Af­ri­ka dı­şı­na ya­yıl­mış­lar­dır. Ho­mo sa­pi­ens­ler, fark­lı çev­re­sel ko­şul­la­ra ge­rek ana­to­mik ge­rek­se kül­tü­rel özel­lik­le­ri sa­ye­sin­de da­ha iyi uyum sağ­la­ya­bil­dik­ le­ri için Ho­mo ne­an­dert­ha­len­sis­le­rin ye­ri­ni al­mış­lar­dır. Çok mer­kez­li ev­rim mo­de­li ise en çok Mil­ford Wol­poff ta­ra­fın­dan sa­vu­nul­mak­ta­dır. Bu mo­de­le gö­re Ho­mo sa­pi­ens­le­rin kö­ke­ni çok da­ha es­ki­ye, yak­la­şık 2 mil­yon yıl ön­ce­si­ne da­yan­mak­ta­dır. 2 mil­yon yıl ön­ce or­ta­ya çı­kan Ho­mo erec­tus­lar; Af­ri­ka, As­ya ve Av­ru­pa’ya ya­yıl­ mış­lar­dır. Bu ta­rih­ten iti­ba­ren in­san grup­la­rı, bu­lun­duk­la­rı böl­ge­ler­de ya­ni bir­çok mer­kez­de böl­ge­sel ev­rim­ler ge­çir­miş­ler­dir. Neandertaller ve Homo sapiensler bu sürecin sonunda evrimleşmişlerdir. An­cak bu in­san grup­la­rı ara­sın­da­ki bağ, hiç­bir za­man tam ola­rak kop­ma­mış, gen alış­ve­ri­şi her za­man de­vam et­miş­tir. Bu iki mo­del, iki bil­gi kay­na­ğın­dan bes­len­mek­te­dir: Ge­ne­tik araş­tır­ma­lar ve fo­sil bu­lun­tu­lar. Son yıl­lar­da in­san DNA’sıy­la il­gi­li araş­tır­ma­lar, in­san ev­ri­miy­le il­gi­li çok önem­li bil­gi­ler sağ­la­mış­tır. Bü­tün dün­ya­da­ki in­san top­lu­luk­la­rı­nın DNA ör­nek­le­ri in­ce­len­di­ğin­de ge­ne­tik açı­dan en bü­yük çe­şit­li­li­ğin Af­ri­ka kı­ta­sın­da ol­ du­ğu an­la­şıl­mış­tır. Bi­lim in­san­la­rı­na gö­re bu bil­gi, mo­dern in­sa­nın en uzun sü­re Mutasyon: DNA’da meydana Af­ri­ka’da ya­şa­dı­ğı­nı ya­ni Af­ri­ka’da ev­rim­leş­ti­ği­ni gös­ter­mek­te­dir. Ev­rim, mu­tas­ gelen değişimdir. yonlar­so­nu­cun­da olu­şan ge­ne­tik de­ği­şim­ler sa­ye­sin­de ger­çek­le­şir. İki tür ve­ya ay­nı  1. Ünite - Dünyanın Oluşumu ve Tarih Öncesi Çağlar 13 tür içe­ri­sin­de­ki iki grup ara­sın­da­ki ge­ne­tik Resim 1.6 fark­lı­lık­lar, iki tür/grup bir­bi­rin­den ay­rıl­dık­ Üst Pa­le­oli­tik Dö­ tan son­ra kaç mu­tas­yo­nun ger­çek­leş­ti­ği­ne ne­m’e Ait Taş ve bağ­lı­dır. Eğer mu­tas­yon­la­rın ne ka­dar sü­re­ Ke­mik Alet Tür­le­ri de oluş­tu­ğu­nu bi­lir­sek bir tü­rün/gru­bun di­ Kaynak: Thomas, ğe­rin­den ne ka­dar za­man­dır ay­rı ol­du­ğu­nu H. (1995). The da an­la­ya­bi­li­riz. Mu­tas­yon hı­zı­nın he­sap­lan­ First Humans. The ma­sı­na da­ya­nan bu yön­te­me mo­le­kü­ler sa­at Search for Our Origins. Thames den­mek­te­dir. Ge­ne­tik çe­şit­li­lik ve mu­tas­yon and Hudson Ltd, hı­zı­na da­ya­na­rak Ho­mo sa­pi­ens­le­rin gü­nü­ London. s.81. müz­den yak­la­şık 150-200 bin yıl ön­ce­sin­de Af­ri­ka’da ev­rim­leş­ti­ği öne sü­rül­mek­te­dir. Af­ri­ka’nın çe­şit­li yer­le­rin­de bu­lu­nan en es­ki Ho­mo sa­pi­ens fo­sil­le­ri, yak­la­şık ola­rak gü­nü­müz­den 130 bin ilâ 100 bin yıl ön­ce­si­ne ta­rih­len­di­ril­mek­te­dir. Bu bu­lun­tu­lar Af­ri­ka’dan çı­kış mo­de­li­ni des­tek­ler gö­rün­ Moleküler saat: mek­te­dir. Or­ta­do­ğu’da­ki fo­sil ör­nek­ler yak­la­şık 90 bin yıl ön­ce­si­ne, Av­ru­pa’da­ki­ Mutasyonların ortaya çıkma ve birikme süresinin ler­se 40 bin yıl ön­ce­si­ne ait­tir. hesaplanmasıdır. Ho­mo sa­pi­ens­le­ri di­ğer tür­ler­den ayı­ran ana­to­mik özel­lik­le­ri; ge­niş ve dik bir alın ya­pı­sı, yüz­de kaş­la­rın bu­lun­du­ğu kıs­mın çı­kık ol­ma­ma­sı, yü­zün fır­lak de­ ğil yas­sı ol­ma­sı, alt çe­ne­nin ön kıs­mın­da ile­ri doğ­ru bir çı­kın­tı­nın bu­lun­ma­sı ve diş­le­ri­nin de kü­çük ol­ma­sı­dır. Ho­mo sa­pi­ens­le­rin be­yin ha­cim­le­ri or­ta­la­ma 1350 cm3’tür. Boy­la­rı uzun, vü­cut ya­pı­la­rı ise na­rin­dir. Sı­cak ik­lim­de ya­şa­ma­ya uy­gun bir be­den ya­pı­sı­na sa­hip­tir­ler. Ho­mo sa­pi­ens top­lu­luk­la­rı sa­de­ce Af­ri­ka, As­ya ve Av­ru­pa’ya de­ğil Avus­tral­ya ve Ame­ri­ka kı­ta­la­rı­na ­ka­dar ya­yıl­mış­lar­dır. Ho­mo sa­pi­ens­ler yak­la­şık 50-60 bin yıl ön­ce Avus­tral­ya kı­ta­sı­na göç et­miş­ler­dir. Ame­ri­ka kı­ta­sı­na ulaş­ma­ları ise bü­yük ih­ti­mal­le gü­nü­müz­den 20 bin ilâ 15 bin yıl ön­ce­sin­de ger­çek­leş­miş­tir. Bu ge­çi­şin As­ya’nın ku­ze­yin­den Ame­ri­ka’nın ku­ze­yi­ne, Si­bir­ya ile Alas­ka ara­sın­da­ki Be­ring Bo­ğa­zı’nı aşa­rak ger­çek­leş­ti­ği­ni gös­te­ren ka­nıt­lar var­dır. O dö­nem­de de­niz se­vi­ye­ si­nin dü­şük ol­ma­sı bu ge­çi­şi ko­lay­laş­tır­mış­tır. Üst Pa­le­oli­tik Dö­nem’­de alet çe­şit­le­ri art­mış; dil­gi­ler, ok ve mız­rak uç­la­rı, ol­ta Dilgi: Boyu eninin iki katından daha uzun olan taş yongadır. ve zıp­kın­lar, bı­çak­lar ve iğ­ne­ler gi­bi çe­şit­li alet­ler or­ta­ya çık­mış­tır. Bu dö­nem­de alet ya­pı­mın­da ham ­mad­de ola­rak ta­şın ya­nı sı­ra ke­mik ve fil­ di­şin­den de ya­rar­la­nıl­ mış­tır. Üst Pa­le­oli­tik’te özel­lik­le Av­ru­pa’da böl­ge­sel ola­rak ge­liş­miş tek­no­lo­ji­ler var­ dır. Bun­lar çe­şit­li taş alet tip­le­ri­ni ve tek­nik­le­ri­ni, hat­ta ki­mi za­man sa­nat­sal ürün­ le­ri de kap­sa­dık­la­rı için bi­rer tek­no­lo­ji­den çok kül­tür ola­rak ad­lan­dı­rıl­mak­ta­dır. Sa­na­tın Do­ğu­şu Gü­nü­müz­den yak­la­şık 35 bin yıl ön­ce­sin­den iti­ba­ren Av­ru­pa’da, Af­ri­ka’da ve Avus­ tral­ya’da in­san­lık ta­ri­hi­nin ilk sa­nat­sal ürün­le­ri or­ta­ya çık­mış­tır. Bun­lar ara­sın­da gü­ney­ba­tı Fran­sa ve ku­zey İs­pan­ya’da bu­lu­nan ma­ğa­ra re­sim­le­ri özel bir öne­me sa­hip­tir. Re­sim­le­ri­n bu­lun­du­ğu ma­ğa­ra­lar­dan ba­zı­la­rı şun­lar­dır: Las­ca­ux (Fran­sa), Nia­ux (Fran­sa), Tro­is Fre­res (Fran­sa) ve Al­ta­mi­ra (İs­pan­ya). Bu ma­ğa­ra­la­rın iç kı­ 14 Uygarlık Tarihi sım­la­rın­da du­var­la­ra ge­nel­lik­le bi­zon, ma­mut, ya­ba­ni at, ge­yik, as­lan, ayı ve ya­ban ke­çi­si gi­bi hay­van fi­gür­le­ri res­me­dil­miş­tir. Hay­van be­tim­le­me­le­ri çok do­ğal ve ger­ çek­çi­dir. Ay­rı­ca hay­van be­tim­le­me­le­ri dı­şın­da spiraller, zik­zak­lar, düz pa­ra­lel çiz­ gi­ler gi­bi çe­şit­li geo­met­rik şe­kil­ler de res­me­dil­miş­tir. Re­sim­ler, ol­duk­ça ba­şa­rı­lı bir tek­nik­le ve çe­şit­li do­ğal bo­ya­lar kul­la­nı­la­rak ya­pıl­mış­tır. Re­sim­le­rin ma­ğa­ra­la­rın ya­şa­nan kı­sım­la­rın­da de­ğil de güç­lük­le ula­şı­la­bi­len de­rin ve ka­ran­lık kı­sım­la­rın­da ya­pıl­mış ol­ma­la­rı il­ginç­tir. Ma­ğa­ra re­sim­le­ri­nin ne amaç­la ya­pıl­dı­ğı ve ne­yi sim­ge­ le­dik­le­ri uzun yıl­lar­dır tar­tı­şıl­mak­ta­dır. Ba­zı araş­tır­ma­cı­lar bu re­sim­le­rin bir tür av bü­yü­sü ama­cıy­la ya­pıl­dı­ğı­nı öne sür­müş­tür. Üst Pa­le­oli­tik Dö­nem in­san­la­rı­nın ava çık­ma­dan ön­ce, avın iyi geç­me­si ama­cıy­la bu re­sim­le­rin bu­lun­du­ğu yer­ler­de bü­yü­ sel ayin­ler yap­tık­la­rı tah­min edil­mek­te­dir. Bazı araştırmacılar bu re­sim­le­ri ya­pan in­san­la­rın dü­şün­ce dün­ya­la­rı­na dik­kat çek­miş ve re­sim­le­rin doğ­ru­dan bu hay­van­ la­rı de­ğil, bu hay­van­la­rın çağ­rış­tır­dı­ğı dü­şün­ce­le­ri tem­sil et­ti­ği­ni sa­vun­muş­tur. Resim 1.7 Ma­ğa­ra­sı’ndan Bir Du­var Res­mi Üst Pa­le­oli­tik Dö­nem­’de ma­ğa­ra