Maatschappij en gezondheid - Les 21 oktober PDF

10/21/2024 Les 1: 24 sept Les 2: 21 okt Maatschappij Le...

10/21/2024 Les 1: 24 sept Les 2: 21 okt Maatschappij Les 3: 25 okt en gezondheid Les 4: 28 okt Les 5: 13 nov M. De Winter 1 2 Waar hebben we het de vorige keer over Ziekte en sterfte door de gehad? eeuwen heen… Jager-verzamelaars: goden en geesten Hippocrates: natuurlijke oorzaken De miasma-theorie – bad airs 3 4 Geesten Hippocrates en miasma’s Gezondheidsindicatoren De grote epidemieën Evolutie naar kiemtheorie Geschiedenis (Gezonde) levensverwachting Blue zones Infectieziekten (Voor leeftijd gecorrigeerde)  chronische ziekten: sterftecijfers en doodsoorzaken leefstijl! Subjectieve gezondheid en levenskwaliteit Levensstijl en chronische ziekten Gezondheidsindicatoren Psychisch welbevinden 5 6 1  10/21/2024 Indicatoren van de volksgezondheid IND: Doodsoorzaken De belangrijkste doodsoorzaken in België: Vragen uit vorige les Tumoren (25%) Op 1 bij mannen Hart- en vaatziekten (24%) Op 1 bij vrouwen COVID-19 (9%) 7 8 Input cardiologe, vrt nws (2022) https://www.vrt.be/vrtnws/nl/2022/02/11/hartziekte-vrouwen/ 7 hoofdstukken Vrouwen overlijden meer aan hart- en vaatziekten omdat het ziekteproces bij hen te laat ontdekt wordt. 1. Ziekte en sterfte in de geschiedenis 2. Indicatoren van de volksgezondheid 3. Perspectieven op gezondheid 4. Gezondheid, een gedeelde verantwoordelijkheid 5. Preventie en gezondheidsbevordering 6. Kwaliteitsvolle gezondheidsbevordering 7. De Preventieve gezondheidszorg in Vlaanderen 9 10 Perspectieven op gezondheid Wat is gezondheid? Hoofdstuk 3 Ongeveer 1 390 000 hits. 11 12 2  10/21/2024 Wie is hier gezond? Het biomedisch model Complex Variabel Relatief 13 14 Achtergrond biomedisch model Concept gezondheid in biomedisch model Negatieve definitie van gezondheid: 16de – 17de E: De christelijke kerk stond toe dat er wetenschap werd beoefend: ‘Gezondheid is de afwezigheid van ziekte of  Snijden in lichamen was toegestaan ziekterisico’s’  Mechanische visie op het lichaam: het lichaam als ‘omhulsel’ van de ziel ‘Klassiek’ wetenschappelijk model Scheiding lichaam en ziel Unicausaal verklaringsmodel “…a weak and imperfect vessel for the transfer of the soul from this world to the Focus: pathogenese next" = de stappen, het biologisch proces De inhoud op deze slide staat niet in de cursus, maar dit is achtergrondinfo. waardoor ziekte ontstaat 15 16 Indicatoren van de volksgezondheid Indicatoren van de volksgezondheid Kenmerken van het biomedisch model. Toepassing van het biomedisch model. Zeer goed toepasbaar bij (bacteriële) infectieziekten 1. Elke ziekte heeft biomedische etiologie  Iets veroorzaakt schade  Oorzaak = kiem 2. Elke ziekte kan gericht en medisch behandeld worden  Focus: pathogenese van infectie, indringers bestrijden, ziekte  Lichaam is machine voorkomen  Ziekte = schade aan de ‘machine’ 3. Genezing is afhankelijk van biomedische technologie.  Behandeling: medisch = antibiotica, ZV slikt een pil  Arts : verantwoordelijke voor genezing  ZV: passieve rol  Genezing: afhankelijk van werking AB Resultaat: beterschap, herstel 17 18 3  10/21/2024 (Enge) toepassing van biomedisch model bij pijn Kritiek… Biomedisch model = onvolledig? De ervaring van lichamelijke klachten varieert – Biomedische model: iedereen zou dezelfde klachten moeten hebben ( bij dezelfde afwijking). – Maar wat met volgende situaties: Weefselschade Pijn Mensen met geen of minieme biomedische afwijkingen en toch ernstige lichamelijke klachten hebben: bijv. CVS, spanningshoofdpijn, prikkelbare darm, fybromyalgie Mensen zonder lichamelijke klachten en toch biomedische afwijkingen: bijv. kanker, diabetes, hypertensie, hoge cholesterol, … Weefselschade Pijn Ook de hinder die ervaren wordt door lichamelijke klachten varieert tussen personen met dezelfde lichamelijke klachten. – Mensen met minimale lichamelijke klachten, kunnen toch ernstige hinder ervaren. – Hinder is dus een persoonlijke ervaring (hinder pijnlijke knie voor onderwijzer versus ballerina). 19 20 Maar… Trage evolutie in de tijd… Welke factoren kunnen nog een rol spelen? 16de, 17deE 20steE! 21 22 In de marge: Florence Nightingale Britse vpk (1820-1910) Het biopsychosociaal Grondlegger ‘holistische verpleegkunde’ model Een zorgvrager = uniek persoon, méér dan zijn aandoening alleen De inhoud op deze slide staat niet in Oog hebben voor ALLE de cursus, maar dit is noden van de achtergrondinfo. zorgvrager 23 24 4  10/21/2024 Wat is ‘gezondheid’? Organisatie binnen Verenigde Naties. Coördinatie mbt gezondheid en welzijn 1948: https://www.who.int/about/governance/constitution Health is a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity.” 25 26 Biopsychosociaal model Alle elementen in het model zijn te onderscheiden, maar niet te scheiden, van G. Engel (1977) alles hangt samen, alles heeft invloed Aanleg, erfelijkheid, Gezondheid Fysiek Biologische ziekten, voeding, conditie, factoren … = resultaat van complexe Psychologische Gedachten, emoties, persoonlijkheid, GEDRAG, … interactie factoren Voeg gedrag toe in de cursus! Sociaal Mentaal Sociale factoren Opvoeding, relatie, werk, geldzaken, … 27 28 Biopsychosociaal model bij PIJN Synoniemen met ≠ betekenissen van ziekte Past in biomedisch model Disease Focus: pathologie (Universitair pijncentrum Illness Standpunt van de ZV Subjectieve, gevoelsmatige Maastricht, aspecten 2019)) Bij ongeveer 20% van de zorgvragers is er geen Sickness Consequenties Rol in de fysiologische oorzaak van rugpijn te vinden. maatschappij 29 30 5  10/21/2024 Perspectieven op gezondheid(szorg) Biomedisch versus biopsychosociaal model Biomedisch model Biopsychosociaal model Oorzaak Interne en externe medische factoren Biologische, psychologische en sociale factoren Holistisch perspectief Verantwoordelijk voor ziekte ZV = in rol van slachtoffer Actief betrokken Behandeling Medisch Medisch, maar ook aandacht voor: gedragsverandering, opvattingen, coping, therapietrouw Verantwoordelijk voor behandeling Arts Patiënt en hulpverlener Relatie tussen ziekte en gezondheid 2 aparte concepten Continuüm Relatie tussen lichaam en geest 2 aparte concepten Complexe interactie tussen lichaam en geest Rol van de psychologie Behandeling van psychologische gevolgen Niet alleen de gevolgen, ook oorzaken 31 32 Jaren ‘70 en ’80: input new age Oefening Anna is een vrouw van 30 jaar en heeft 2 jonge kinderen. Ze leeft al jaren met ernstige chronische rugpijn en neemt veel medicatie. Ze kan niet x meer gaan werken en moeilijk voor haar kinderen Holos = geheel = meer dan som van zorgen... de delen Fysieke aspecten: - Aandoening aan de wervelkolom - Pijn Gezondheid = balans tussen - Pijnmedicatie verschillende aspecten in het leven Sociale aspecten: - Zit veel thuis, ziet weinig vrienden Bouwt verder op het - Mist haar collega’s biopsychosociaal model Emotionele aspecten: - Voelt zich triestig, depressief - Gefrustreerd Existentiële waarden  Zingeving Spirituele aspecten: - Voelt zich schuldig omdat ze niet  Religie voor de kinderen kan zorgen Belangrijk voor de verpleegkundige  Spiritualiteit - Voelt zich nutteloos beroepspraktijk! - Heeft geen doel meer in het leven - Geen zingeving… Seksualiteit 33 34 WHO-definitie van gezondheid: Naar een positieve definitie van gezondheid 1948: Health is a state of complete physical, mental and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity.” 35 36 6  10/21/2024 Stellingen Wat missen we hier? Als je als hartfalenpatiënt sterk beperkt bent in je dagelijkse functioneren (snel kortademig door slechte pompfunctie van het hart), maar een sterke mate van therapietrouw toont en tevreden bent met je dagelijkse functioneren, mag je jezelf dan als gezond ervaren? Als je als 80 jarige tgv arthrose en rugpijn met een looprek moet wandelen, maar nog zelfstandig kan wonen en dagelijks contact hebt met de buren, mag je jezelf dan als gezond ervaren? Als je een aangeboren afwijking hebt (bijvoorbeeld geboren zonder linkerarm) en je werkt als 30-jarige als psycholoog, mag je jezelf dan als gezond ervaren? 37 38 Wat kan en wil deze Salutogenese meneer zelf? Tegenhanger van pathogenese (= ontstaan van ziekte) Patient = “Salutogenesis, the exploration of the origin of health, Patientia (Latijns) emphasising human strengths and not just weaknesses, Patient (Eng) human capacities and not just limits, well-being and Patience (Fr) not just illness.” (Antonovsky, 1996) = Volharding, geduld Focus op: welbevinden, eigen regie en hulpbronnen van de zorgvrager 39 40 Naar een alternatieve definitie van gezondheid… 41 42 7  10/21/2024 Machteld Huber (NL) Concept positieve gezondheid Dynamische invulling van gezondheid Gezondheid= veel méér dan ‘niet ziek zijn’ Alternatieve definitie van gezondheid (2012) Focus Veerkracht ‘Gezondheid is het vermogen van Hulpbronnen: vermogen om met uitdagingen in leven mensen om zich aan te passen en om te gaan een eigen regie te voeren, in het Wat is nog mogelijk om een betekenisvol leven te leiden? licht van fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het Wat is de eigen stem van de zorgvrager, leven.’ welke overtuigen heeft die? 43 44 Van definitie naar concept Onze verpleegkundige rol 45 46 Pauze Gezondheidsbevorderaar: ‘De student kan gezondheid bevorderen, zowel op individueel als maatschappelijk niveau’ Wat kan je al doen tijdens stage 1a om die rol te verkennen? 47 48 8  10/21/2024 Gezondheid, een gedeelde verantwoordelijkheid Hoofdstuk 4 Waar hebben we het tot hier toe over gehad in de cursus? 49 50 Les 1: Gezondheid/ziekte wordt sterk beïnvloed door: Les 2, deel 1: de definitie van gezondheid is voor discussie vatbaar Tijdsgeest: evolutie van overtuigingen en geneeskunde (miasma  germs) Negatieve versus alternatieve definitie Sociaal/maatschappelijke factoren: de invloed van gezondheid van de manier waarop de maatschappij is gestructureerd voor individuen en groepen Pathogenese versus salutogenese  bijvoorbeeld: sociale ongelijkheid, voldoende voedsel, inkomen, organisatie van Definitie WHO (complete well-being) de gezondheidszorg Concept positieve gezondheid Fysieke omgeving/milieu: behuizing, sanitaire voorzieningen, zuiver water, verontreiniging, werkmilieu. 51 52 Er zijn heel wat factoren die onze gezondheid bepalen. Heel lang heeft men in de gezondheidszorg de focus gelegd op medische vooruitgang en het uitbouwen van een goed curatief aanbod om de gezondheid van Health field concept mensen te verbeteren. Maar… ondanks dit alles, zijn er toch nog veel ziekten en vroegtijdige sterfte. Er spelen ook andere zaken mee… Health-field concept van Lalonde 53 54 9  10/21/2024 Het health-field concept van Lalonde Marc Lalonde, een Canadese minister Toelichting van Gezondheid en Welzijn. 1974: hij werkte een model uit: de ‘determinanten van gezondheid’ Input: op basis van een onderzoek naar de oorzaken van ziekte en overlijden in Canada: – Biologische factoren – Organisatie van de gezondheidszorg + … Meer aandacht voor factoren om ziekte en vroegtijdig overlijden te voorkomen, zoals leefstijl en omgeving. 55 56 Het health-field concept van Lalonde. Het health-field concept van Lalonde. Biologische factoren Organisatie van de gezondheidszorg – Organisatie, – zowel fysiek als psychisch, – Kwaliteit, – biologisch bepaald, erfelijk of verworven – Toegankelijkheid, Biologisch: leeftijd, geslacht, hormonen. Curatieve gezondheidszorg: zorg en behandeling Erfelijke factoren: genetische aanleg voor bepaalde (Bijv. door ziekenhuizen, gespecialiseerde instellingen, aandoeningen. artsen, vpk…) Verworven factoren: hoge bloeddruk, obesitas, … Preventieve gezondheidszorg: beschermen, behouden, bevorderen van gezondheid (= tgv de leefstijl of de omgeving). (Bijv: vaccinaties, bevolkingsonderzoek,…). 57 58 Het health-field concept van Lalonde. Het health-field concept van Lalonde. Omgevingsfactoren: Organisatie van de gezondheidszorg – Fysieke omgeving (veilig en niet-verontreinigd – veel maatschappelijke inspanningen, drinkwater, schone lucht, industrie… ) – veel financiële middelen, – Sociale omgeving (opleidingsniveau, inkomen, de gezinssituatie, vrienden,…). – grote bedragen voor aandoeningen die voorkomen kunnen worden! = Extern = Weinig of geen controle door individu. 59 60 10  10/21/2024 Toepassing van het model van Lalonde op het ontstaan van borstkanker Biologie Het health-field concept van Lalonde. Bij ongeveer 20% van de vrouwen die borstkanker hebben, in Leefstijl leeftijdscategorie 50 - 70 jaar oud, komt borstkanker frequenter voor in de familie dan – Chronische aandoeningen = vermijdbaar! verwacht wordt op basis van toeval. We spreken dan van een – Gedrag van individu staat centraal familiale vorm van borstkanker. Uitdaging G’zorg: beïnvloeden van gedrag Health field concept van Lalonde (Lalonde, 1974) Bij 2% van de vrouwen met Drijfveren voor gedrag borstkanker, wordt er een – Individuele verantwoordelijkheid duidelijke genetische erfelijke oorzaak gevonden. 61 62 Toepassing van het model van Lalonde op het ontstaan van borstkanker Toepassing van het model van Lalonde op het ontstaan van borstkanker Biologie Omgevingsfactoren Bij ongeveer 20% van de vrouwen Canadese onderzoekers analyseerden de gegevens van 89.247 vrouwen die tussen die borstkanker hebben, in 1980 en 1985 hadden deelgenomen aan de leeftijdscategorie 50 - 70 jaar Canadian National Breast Screening Study. oud, komt borstkanker Na correctie voor persoonlijke risicofactoren en andere relevante variabelen, vonden de frequenter voor in de familie dan onderzoekers bij de premenopauzale verwacht wordt op basis van vrouwen een verband tussen lage toeval. We spreken dan van een concentraties NO2 (verkeer) en een hogere familiale vorm van borstkanker. incidentie van borstkanker. Andere onderzoekers vermoeden dat ook Health field concept van Lalonde (Lalonde, 1974) Bij 2% van de vrouwen met fijnstof of roet als oorzaak van deze borstkanker, wordt er een borstkankers kan verklaren. duidelijke genetische erfelijke (Verweire, 2019) oorzaak gevonden. 63 64 Toepassing van het model van Lalonde op het ontstaan van borstkanker Toepassing van het model van Lalonde op het ontstaan van borstkanker Omgevingsfactoren Canadese onderzoekers analyseerden Organisatie van de de gegevens van 89.247 vrouwen die gezondheidszorg tussen 1980 en 1985 hadden Curatieve geneeskunde: goede deelgenomen aan de Canadian onderzoekstechnieken en behandelingsmethoden. National Breast Screening Study. = kwaliteit van de gezondheidszorg is goed Na correctie voor persoonlijke risicofactoren en andere relevante Preventieve screening: deelname aan bevolkingsonderzoek minder door vrouwen met variabelen, vonden de onderzoekers bij een lagere socio-economische status de premenopauzale vrouwen een = toegankelijkheid tot de gezondheidszorg verband tussen lage concentraties kan/moet nog beter NO2 (verkeer) en een hogere incidentie van borstkanker. Andere onderzoekers vermoeden dat ook fijnstof of roet als oorzaak van deze (Verweire, 2019) borstkankers kan verklaren. 65 66 11  10/21/2024 Oefening: Pas het model van Lalonde toe op het ontstaan van borstkanker Toepassing van het model van Lalonde op het ontstaan van borstkanker Organisatie van de Leefstijl gezondheidszorg Curatieve geneeskunde: goede 1 op de 7 vrouwen in Nederland krijgt te maken onderzoekstechnieken en behandelingsmethoden. met borstkanker. Borstkanker heeft diverse = kwaliteit van de gezondheidszorg is goed oorzaken. Uit meerdere wetenschappelijke onderzoeken blijkt echter dat leefstijl een Preventieve screening: deelname aan belangrijke bijdragende factor is. Met name een bevolkingsonderzoek minder door vrouwen met BMI boven de 25 vergroot de kans op de ziekte. een lagere socio-economische status = toegankelijkheid tot de gezondheidszorg Te weinig vrouwen weten dat leefstijl een kan/moet nog beter risicofactor is die kan bijdragen aan het ontwikkelen van borstkanker. (Universitair medisch centrum Maastricht, 2021) 67 68 Oefening: Pas het model van Lalonde toe op het ontstaan van borstkanker Leefstijl 1 op de 7 vrouwen in Nederland krijgt te maken met borstkanker. Borstkanker heeft diverse oorzaken. Uit meerdere wetenschappelijke Health for all onderzoeken blijkt echter dat leefstijl een belangrijke bijdragende factor is. Met name een BMI boven de 25 vergroot de kans op de ziekte. Te weinig vrouwen weten dat leefstijl een risicofactor is die kan bijdragen aan het ontwikkelen van borstkanker. (Universitair medisch centrum Maastricht, 2021) 69 70 WHO – Health For all Vaststelling: rijke landen = goede gezondheidszorg maar toenemend aantal ‘welvaartsziekten’. In 1977 lanceert de WHO ‘Health For All 2000’. Dit door in te zetten op een betere gezondheidsbevordering. Elk land moest programma’s ontwikkelen, met als doel een aantoonbare verbetering van de gezondheidstoestand in 2000, de zogenaamde ‘gezondheidswinst’. 71 72 12  10/21/2024 Primary care concept: toelichting DOEL: TOEGANKELIJKE ZORG VOOR IEDEREEN Health for all: de uitwerking Betaalbaar Bereikbaar 2 uitgangspunten: Laagdrempelig 2) Het Primary Health Care-concept HOE? ACTIEPUNTEN: 1) Het health field concept - Multisectorale samenwerking - Geïntegreerde gezondheidsdiensten - Aansluiten bij de leefwereld Deze slide mag je zien als - Los van eigen referentiekader vervanging van de inhoud in - Kennis leidt immers niet spontaan tot cursus op blz. 36, 2e deel. (vanaf: gedragsverandering. Dikwijls zijn er andere uitleg PHC) motieven. - Werken met intermediairen - Bijv.: jeugdwerkers staan met 1 been in de volwassen wereld, met het andere in de leefwereld van jongeren - Actieve betrokkenheid van de doelgroep. 73 74 Deze slide mag je zien als  Ottawa charter: 1986  Ottawa charter (1986) vervanging van de inhoud in cursus op blz. 37, 2e deel. (vanaf: impact) Na tien jaar werden de wereldwijde lessen verzameld, geanalyseerd en Ontstaan van geordend in Ottawa, Canada. ‘gezondheidspromotie’ (of het huidige: De conclusies van die wereldwijde gezondheidsbevordering’ ervaringen met het werken aan gezondheidsbeleid vormden in 1986 de = basis voor het Ottawa-charter. een proces dat mensen, Ottawa charter = document organisaties en gemeenschappen in staat stelt controle te verwerven Internationale overeenkomst die over de factoren die hun werd ondertekend tijdens gezondheid beïnvloeden, zodat zij de eerste internationale conferentie hun gezondheidssituatie kunnen over gezondheidsbevordering, verbeteren. georganiseerd door de Wereldgezondheidsorganisatie Nog steeds relevant voor (WHO) in Ottawa (Canada). hedendaagse uitdagingen 75 76 Deze slide mag je ook zien  Ottawa charter (1986) Deze slide mag je zien als vervanging van de inhoud in Ottawa charter als vervanging van de inhoud in cursus op blz. 37, cursus op blz. 37, 2e deel. 2e deel. (vanaf: impact) (vanaf: impact) 3 belangrijke strategieën: Vertalen van de principes van gezondheidspromotie Pleiten: beïnvloeden van via beleidsmakers en publiek, steun en middelen losmaken, 5 actieterreinen: BWZ verhogen 1. Het opstellen van een gezond overheidsbeleid Bemiddelen: tussen 1. (“Health in all policies” ) verschillende steakholders, 2. Het creëren van een omgeving die gezondheid en gezond samenwerking in verschillende gedrag ondersteunt sectoren 3. Het versterken van acties vanuit de gemeenschap 4. Het ontwikkelen van persoonlijke vaardigheden In staat stellen: de gezonde 5. Een heroriëntatie van gezondheidszorgvoorzieningen keuze faciliteren, barrières wegnemen 77 78 13  10/21/2024 SDG’s SDG’s Say what? 79 80 Sustainable development goals Sinds 2015 - Lidstaten van de Verenigde Naties - Samenwerken aan een betere toekomst - Wereldwijd actieplan, een soort ‘kompas’ - 17 duurzame ontwikkelingsdoelen  Gezondheid = 1 van die doelstellingen - Armoede - Klimaatopwarming - Op internationaal niveau: strijd aan gaan met mondiale uitdagingen - Ongelijkheid - … - Gezondheid 81 82 Ziekte en gezondheid: verschillende modellen biomedisch model biopsychosociaal model holistisch perspectief concept positieve gezondheid Samenvatting van de dag Gezondheid: negatieve & positieve definitie Health field concept (Lalonde): oorzaken van zieke & overlijden - biologische factoren - organisatie van de gezondheidszorg = (zorg)voorzieningen - omgevingsfactoren - leefstijl Health for all  Ottawa charter: ontstaan gezondheidsbevordering SDG’s: Gezondheid en welzijn voor iedereen wordt gezien als een belangrijke doelstelling voor een betere toekomst. 83 84 14  10/21/2024 Link naar filmpjes Concept positieve gezondheid Machteld Huber: https://www.youtube.com/watch?v=kmteH_b3v Vk Health field model: https://www.youtube.com/watch?v=VmFb95aku So 85 86 15