خلاصه کتاب درآمدی بر روانشناسی دین PDF

‫خالصه کتاب درآمدی بر روانشناسی دین‬ ‫نویسنده‪:‬‬ ‫مسعود آذربایجانی‬ ‫سید مهدی موسوی‬ ‫‪1‬‬  ‫فصل اول‪ :‬کلیات‬ ‫...

‫خالصه کتاب درآمدی بر روانشناسی دین‬ ‫نویسنده‪:‬‬ ‫مسعود آذربایجانی‬ ‫سید مهدی موسوی‬ ‫‪1‬‬  ‫فصل اول‪ :‬کلیات‬ ‫درس اول‪ :‬تعریف روانشناسی دین‬ ‫‪ ‬روانشناسی دین‪ ،‬یکی از رشته های فرعی روانشناسی بوده که به مطالعه علمی دین از منظر روانشناختی میپردازد‪.‬‬ ‫‪ ‬بنظر تاولس‪ ،‬مطالعه روانشناختی درباره دین‪ ،‬درصدد درک رفتار دینی از را بکار بستن اصول روانشناختی بدست آمده‬ ‫از مطالعه رفتار غیر دینی است‪.‬‬ ‫‪ ‬از نظر پالتوزیان‪ ،‬روانشناسی دین‪ ،‬گستره ای است که به مطالعه باورها و اعمال دینی از دیدگاه روانشناختی میپردازد‪.‬‬ ‫‪ ‬در اینجا هدف‪ ،‬درک فرآیندهای روانشناختیای است که رفتارها و تجربههای دینی را تحت تاثیر قرار میدهند‪.‬‬ ‫‪ ‬روانشناسی دین عبارتست از مطالعه علمی درباره مسائل مربوط به دین و دینداری از دیدگاهی روانشناختی‪.‬‬ ‫‪ ‬مقصود از تحلیل روانشناختی‪ ،‬پیدایش‪ ،‬رشد‪ ،‬تبیین‪ ،‬آسیبشناسی و پیامدهای موضوعات دینی است‪.‬‬ ‫تحلیل روانشناختی در ‪ ۵‬حوزه قابل پیگیری است‪:‬‬ ‫الف) مفاهیم انسانشناختی‪ :‬مفاهیمی نظیر هلوع‪ ،‬جزوع‪ ،‬منوع‪ ،‬ظلوم‪ ،‬جهول و ‪...‬‬ ‫ب) مفاهیم اعتقادی‪ :‬مفاهیمی نظیر ایمان که جزء محوری ترین مفاهیم اعتقادی دین است و تفاوت آن با مفاهیمی نظیر امید‪،‬‬ ‫اعتماد‪ ،‬عشق و ‪...‬‬ ‫ج) مفاهیم ارزشی و اخالقی‪ :‬مفاهیمی نظیر توبه‪ ،‬تواضع‪ ،‬حسد و ‪...‬‬ ‫د) مناسک و شعائر دینی‪ :‬مفاهیمی نظیر نماز‪ ،‬روزه‪ ،‬حج‪ ،‬زیارت و ‪...‬و نیز سیر تکوین و عوامل پیدایش حالتهای خاصی که به‬ ‫هنگام انجام این اعمال در فرد ایجاد میشود‪.‬‬ ‫✓ مراسم سوگواری امام حسین‪ ،‬نمونه مناسبی برای چنین تحلیلهای روانشناختی است‪.‬‬ ‫ه) گزارههای دینی‪ :‬گزارههایی نظیر ذکر خدا موجب آرامش دلهاست و نماز‪ ،‬انسان را از گناه و انحراف باز میدارد نمونههایی‬ ‫مناسب برای این نوع تحلیل هستند‪.‬‬ ‫✓ برخی روانشناسان دین‪ ،‬دین را اینگونه تعریف کردهاند‪ :‬منظومه ای از اعتقاد به قدرت خدایی یا فوق بشری و عبادت یا‬ ‫آیینهای دیگری که بسوی چنین قدرتی جهتگیری شدهاند‪.‬‬ ‫✓ تعریف فوق‪ ،‬تعریف دینداری و اعتقاد به دین است‪.‬‬ ‫✓ آنچه برای روانشناسی اهمیت دارد‪ ،‬اعتقاد به دین و موضوعات مربوط به آن است نه دین بعنوان پدیدهای مستقل از‬ ‫وجود انسان‪.‬‬ ‫✓ وقتی از روانشناسی دین استفاده میشود‪ ،‬بیشتر تحقق دین در روان بشر و تدین و دینداری منظور است‪.‬‬ ‫✓ روانشناسی دینی‪ ،‬شاخه ای از اعم دینی است که باورهای مذهبی به منزله اصل و منبع قرار میگیرند و روانشناسی در‬ ‫چارچوب آن سنت ایمانی جستجو میشود‪.‬‬ ‫‪2‬‬  ‫درس دوم‪ :‬تاریخچه روانشناسی دین‬ ‫‪ ‬تامالت روانشناختی درباره دینداری انسان‪ ،‬سابقهای طوالنی داشته و در کتابهای مقدس ادیان بزرگ و کتابهای شبه‬ ‫دینی که برای تربیت معنوی تدوین شده اند نظیر کتاب اعترافات آگوستین قدیس و مثنوی مولوی و برخی کتابهای‬ ‫غزالی نظیر احیاء علوم الدین از این دستهاند‪.‬‬ ‫‪ ‬نوشته های برخی فیلسوفان نظیر جاناتان ادواردز‪ ،‬فردریش شالیرماخر و سورن کرکگور نیز درباره دینداری انسان‬ ‫میباشد‪.‬‬ ‫‪ ‬به اعتقاد ائوهمروس در ‪ ۳‬قرن قبل از میالد‪ ،‬خدایان همان حاکمان نوع بشرند که مردم بتدریج‪ ،‬لباس الوهیت بر تن آنان‬ ‫پوشانیدهاند‪.‬‬ ‫‪ ‬به اعتقاد وی‪ ،‬همه خدایان‪ ،‬زنان و مردان برجسته روزگار خویشند که به هنگام حیات‪ ،‬تکریم و پس از مرگ‪ ،‬پرستش‬ ‫شدهاند‪.‬‬ ‫‪ ‬لوکرتیوس‪ ،‬شاعر رومی و مفسر برجسته اپیکوری‪ ،‬یک قرن قبل از میالد‪ ،‬اندیشه نشات یافته دین را در خوف و خشیت‬ ‫به شعر التین در آورد‪.‬‬ ‫‪ ‬به اعتقاد لوکرتیوس‪ ،‬خدایان از دل تصاویر رویایی و ترس از قدرت تخریبگر طبیعت سر برآوردهاند‪.‬‬ ‫‪ ‬به اعتقاد فویرباخ (قرن ‪ ،)19‬خدایان‪ ،‬فرافکنی طبیعی آرمانی انسان اند که بعنوان ابزار ناهوشیار در خودشناسی و‬ ‫دستیابی به ماورای خود عمل میکنند‪.‬‬ ‫‪ ۲ ‬روند بنیادی گرایش توصیفی که رویکرد درون دینی دارد و گرایش تبیینی که از بیرون به دین نگاه میکند‪ ،‬همواره از‬ ‫ویژگیهای روانشناسی دین بوده است‪.‬‬ ‫سنت انگلیسی – آمریکایی‪:‬‬ ‫✓ عمدهترین عامل در پیدایش روانشناسی دین‪ ،‬موفقیتهای بزرگی بود که علوم طبیعی در قرن ‪18‬میالدی بدست آورد‪.‬‬ ‫✓ مهمترین افراد شاخص روانشناسی دین عبارتند از گالتون‪ ،‬هال‪ ،‬استارباک‪ ،‬لوبا‪ ،‬کو‪ ،‬ویلیام جیمز و جیمز پرت‪.‬‬ ‫گالتون‪:‬‬ ‫✓ نخستین مطالعات علمی در زمینه روانشناسی دین را فرانسیس گالتون انجام داده است‪.‬‬ ‫✓ وی‪ ،‬بنیانگذار روانشناسی تفاوتهای فردی است‪.‬‬ ‫✓ وی‪ ،‬نخستین کسی بود که از روشهای آماری همبستگی در این زمینه استفاده کرد‪.‬‬ ‫✓ مهمترین پژوهش وی‪ ،‬تحقیق در مورد کارایی عینی دعا و نیایش است‪.‬‬ ‫✓ از نظر گالتون‪ ،‬تردیدی وجود نداشت که دعا و نیایش‪ ،‬دارای آثار مثبت باطنی است‪.‬‬ ‫استنلی هال‪:‬‬ ‫✓ بنیانگذار روانشناسی دین در آمریکاست‪.‬‬ ‫✓ زمانی پیشنهاد کرد برای منطبق کردن دین با نیازها و مقتضیات شخصی و اجتماعی دنیای مدرن‪ ،‬از روانشناسی بعنوان‬ ‫وسیلهای برای بازسازی دین بهره گرفته شود‪.‬‬ ‫✓ وی‪ ،‬بنیانگذار تنها دانشکده روانشناسی دین در دانشگاه کالرک آمریکاست‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫✓ دو نفر از شاگردان برجسته هال‪ ،‬ادوین استارباک و جیمز لوبا بوده که ایمان آوری را بعنوان نخستین موضوع تحقیق‬ ‫خود برگزیدند‪.‬‬ ‫✓ پس از هال‪ ،‬جرج کو به همراه استارباک و جیمز لوبا‪ ،‬تاثیرات بزرگی بر سیر تکاملی روانشناسی دین در آمریکا بر جای‬ ‫نهادند‪.‬‬ ‫✓ در میان آثار هال و شاگردانش‪ ،‬کتاب استارباک‪ ،‬شایستگی بیشتری دارد که نماینده مکتب کالرک و خط مشیهای آن‬ ‫باشد‪.‬‬ ‫ادوین استارباک‪:‬‬ ‫✓ نخستین کسی ا ست که کتابی در زمینه روانشناسی دین منتشر و نتایج تحقیقات خود در مورد همزمانی بین بلوغ‪،‬‬ ‫اسکیزوفرنی و رویکرد به دین ارائه کرد‪.‬‬ ‫✓ بروز واقعی زندگی معنوی غالبا بطور متعارف در خالل سالهای رشد فیزیولوژیک و به ویژه بلوغ جنسی رخ میدهد‪ ،‬اما‬ ‫استارباک تاکید دارد که در این دوران‪ ،‬صرفا فرصت و موثع بیداری مذهبی است نه علت آن‪.‬‬ ‫✓ استارباک عمیقا معتقد بود با فهم و ارتقای شخصیت و منش کودک‪ ،‬میتوان به تامین صلح جهانی و نجات بشریت‬ ‫کمک کرد‪.‬‬ ‫✓ استارباک برای تحقیق در مورد پیدایش مفهوم خدا در میان اقوام بدوی از روش گردآوری مواد و مطالب زندگینامهای‪،‬‬ ‫دروننگری‪ ،‬تامل شخصی و پرسشنامه استفاده کرد‪.‬‬ ‫✓ به اعتقاد وی‪ ،‬دین یک راز است و علم‪ ،‬هرگز همه ابعاد آن را نخواهد شناخت‪.‬‬ ‫✓ تحقیقات استارباک بدلیل تمرکز بر رشد دینی و ایمان آوری که منعکس کننده مهمترین عالیق هال و شاگردان وی‬ ‫است‪ ،‬نماینده مکتب کالرک است‪.‬‬ ‫✓ تعهد استارباک به جمع آوری بیشترین حقایق ممکن و سپس کمی کردن آنها بعنوان ابزاری برای مشخص کردن‬ ‫روندهای کلی‪ ،‬به ویژگی متمایز مکتب کالرک و روانشناسی دین آمریکا تبدیل شده است‪.‬‬ ‫✓ عالقه وی به تعلیم و تربیت دینی‪ ،‬انعکاس دهنده عالیق استاد او یعنی هال است‪.‬‬ ‫جیمز لوبا‪:‬‬ ‫✓ برخالف هال که به پژوهشهای عینیتر گرایش داشت‪ ،‬از مصاحبههای شخصی برای گردآوری دادهها استفاده میکرد‪.‬‬ ‫✓ چالش دینی لوبا با سنت دینی ‪ ۲‬جنبه دارد‪ :‬از یک سو درصدد نشان دادن تجربه عرفانی بصورتی رضایتبخش با‬ ‫فرآیندهای روانی – فیزیولوژیک بود و از سوی دیگر‪ ،‬شواهدی مبنی بر عدم اعتقاد دانشمندان به خدای متشخص‬ ‫(انسانوار) یا جاودانگی گردآوری کرد‪.‬‬ ‫✓ وی معتقد به میل ذاتی و فطری به نیکی اخالقی سطح باالتر بود که بنظرش‪ ،‬اساسیترین ویژگی انسان است‪.‬‬ ‫✓ به اعتقاد وی‪ ،‬فقط معرفت علمی و نه تفسیر خام و سادهلوحانه از تجربه عرفانی‪ ،‬میتواند بصورت کارآمد به جستجوی‬ ‫ارزشهای اخالقی و الهامات دگرگونکننده جهت دهد‪.‬‬ ‫✓ وی‪ ،‬منشا رشد و نقش مفاهیم کلیدی دینی را در روح انسان مطالعه کرد‪.‬‬ ‫✓ وی‪ ،‬ردپای باور را در شیفتگی ذهن انسان به تبیینهای علی و نیاز به حفظ تعادل روحی در بحبوحه تنازعات حیات پی‬ ‫گرفت‪.‬‬ ‫جرج کو‪:‬‬ ‫‪4‬‬  ‫✓ شهرت وی بدلیل کاربرد گونهشناسی منش اخالقی در تجزیه و تحلیل رویکرد دین و ایمانآوری است‪.‬‬ ‫✓ نتایج پرسشنامههای وی‪ ،‬الهامبخش بسیاری از آزمون های شخصیت است که امروزه روانشناسان از آن بهره میگیرند‪.‬‬ ‫ویلیام جیمز‪:‬‬ ‫✓ شناختهشدهترین روانشناس در گرایش توصیفی به دین است‪.‬‬ ‫✓ وی در آغاز کتاب انواع تجربه دینی که یکی از بزرگترین آثار کالسیک در زمینه روانشناسی دین است‪ ،‬بر ضد‬ ‫ماتریالیسم پزشکی اعالم موضع میکند و آن را نمیپذیرد‪.‬‬ ‫✓ به اعتقاد وی‪ ،‬ارزیابی نهایی یک عقیده یا تجربه را فقط در سایه ثمربخشی ن در زندگی فرد میتوان انجام داد‪.‬‬ ‫✓ او بجای نمونهگیری گسترده‪ ،‬از موارد نسبتا نادر بعنوان آزمودنیهای اولیه خود بهره میگرفت و از توانایی تشخیص و‬ ‫بصیرت استثنائی خود استفاده میکرد‪.‬‬ ‫✓ کتاب انواع تجربه دینی بعنوان مهمترین کتاب در زمینه روانشناسی دین شناخته میشود‪.‬‬ ‫جیمز پرت‪:‬‬ ‫✓ تاثیر برانگیزاننده ویلیام جیمز بر آثار وی‪ ،‬قابل تشخیص بوده و در سال ‪ 1905‬پایاننامه دکترای خود را زیر نظر وی به‬ ‫اتمام رساند‪.‬‬ ‫✓ عمده ترین اثر پرت در زمینه روانشناسی دین‪ ،‬کتاب آگاهی دینی بوده که مطالعهای صرفا توصیفی از مجموعهای از‬ ‫جلوههای دینی است‪.‬‬ ‫✓ پرت در تاریخ ادیان بخصوص ادیان هند و بودایی‪ ،‬صاحبنظر است‪.‬‬ ‫سنت آلمانی‪:‬‬ ‫✓ روانشناسی دین در آمریکا‪ ،‬عمدتا توسط رواشناسان گسترش داده شد در حالی که در آلمان‪ ،‬زمینه کار در قلمروی‬ ‫بحث فیلسوفان و عالمان الهیات بود‪.‬‬ ‫✓ در آثار شالیرماخر‪ ،‬دیدگاه روانشناختی در مقایسه با موضع الهیاتی‪ ،‬در درجه دوم اهمیت قرار داشت‪.‬‬ ‫✓ ظهور آثار دانشمندان آمریکایی با ترجمه آثار جیمز و استارباک‪ ،‬روانشناسی دین در آلمان‪ ،‬نیرو و جهت جدیدی‬ ‫گرفت‪.‬‬ ‫ویلهلم وونت‪:‬‬ ‫✓ بنیانگذار روانشناسی تجربی بشمار میرود‪.‬‬ ‫✓ دردرون نگری کنترل شده تجربی پیشگام بود اما اعتقاد داشت فرآیندهای عالیتر روانی که در نمادهای فرهنگیای‬ ‫نظیر زبان‪ ،‬اسطوره و دین عینیت مییابند‪ ،‬تنها با استفاده از روانشناسی عامه میتوان درک کرد‪.‬‬ ‫✓ فنون روانشناسی فردی را که مورد استفاده آمریکاییهاست برای هر نوع روانشناسی دین واقعی‪ ،‬بیفایده دانست‪.‬‬ ‫✓ وی درصدد بود دین را از طریق بازسازی گذشته بعید آن و با مبنا قرار دادن فرآیندی تحولی‪ ،‬تبیین کند که در حوادث‬ ‫ذهنی ابتدایی و غیر دینی ریشه دارد‪.‬‬ ‫✓ به اعتقاد وی‪ ،‬دین عبارتست از این احساس که دنیای ما‪ ،‬بخشی از دنیای بزرگتر و فوق طبیعی است که در آن‪ ،‬اهداف‬ ‫واالتر تالش انسانی به ثمر نشسته و تحقق مییابد‪.‬‬ ‫فروید‪ ،‬یونگ و دیگر تحلیلگران‪:‬‬ ‫‪5‬‬  ‫✓ روانشناسی عمقی به مطالعه پدیدههای ناخودآگاه میپردازد‪.‬‬ ‫✓ فروید‪ ،‬دین را توهم‪ ،‬نورز جهانشمول و مخدر مینامد و امیدوار است که نوع بشر بتواند بر آن چیره شود‪.‬‬ ‫✓ یونگ‪ ،‬آدلر و دیگر هواداران نخستین تحلیلگری‪ ،‬ارزش روانشناختی باورهای دینی را پذیرفتهاند‪.‬‬ ‫✓ آنچه یونگ را از فروید جدا کرد‪ ،‬تعلق خاطر وی به دین‪ ،‬اسطوره و سنتهای باطنی و نمادین نبود بلکه نقطه جدایی‬ ‫این دو‪ ،‬ارزیابی مثبت یونگ از دین بعنوان نمایانگر ابعاد روح بنحوی ژرفتر و جامعتر از سائقهای جنسی به شمار‬ ‫میرود‪.‬‬ ‫✓ منتقدان دین‪ ،‬فروید را پشتوانه بهتری برای اعتراضهای خود میدانند‪.‬‬ ‫اریکسون‪:‬‬ ‫✓ از برحستهترین شاگردان فروید بوده و نظریه مرحله ای وی در مسیر زندگی‪ ،‬ارزیابی مثبتی از نقش دین در سالمت‬ ‫روانی بدست میدهد‪.‬‬ ‫✓ در بین کسانی که از آدلر جدا شدند و مکتب مستقل خویش را بنا نهادند‪ ،‬ویکتور فرانکل بدلیل معنا درمانی که رویکرد‬ ‫و رهیافت دینی دارد‪ ،‬برجستهتر از همه است‪.‬‬ ‫✓ معنا درمانی‪ ،‬بسیاری از اندیشهها و روش های مربوط به روانپزشکی وجودگرا را گرد آورده است‪.‬‬ ‫سنت توصیفی آلمان‪:‬‬ ‫✓ در سنت توصیفی‪ ،‬روشهای گوناگونی از قبیل زندگینامهها‪ ،‬اسناد شخصی مختلف نظیر اعترافات‪ ،‬زندگینامههای‬ ‫خودنوشت‪ ،‬دفترچههای یادداشت‪ ،‬نامهها‪ ،‬اشعار و نیز مصاحبهها‪ ،‬مقاالت و انشاهای موظفی میتوانند نمودهای فردی‬ ‫تجربههای دینی را نشان دهد‪.‬‬ ‫✓ روانشناسان آلمانی بجای ارزیابی و استنتاج آماری که مورد عالقه پژوهشگران آمریکایی است از توصیف‪ ،‬تحلیل و‬ ‫طبقهبندی کیفی استفاده میکنند‪.‬‬ ‫✓ شناختهشده ترین مطالعات توصیفی آلمانی در خارج از محافل آلمانی زبان عبارتست از کتاب مفهوم امر قدسی از‬ ‫رودولف اتو و کتاب نیایش از فردریش هیلر‪.‬‬ ‫✓ اتو معتقد بود که هسته اصلی دین‪ ،‬تجربه عاطفی غیرعقالنی از امر قدسی است‪.‬‬ ‫✓ وی‪ ،‬مقصود خود از عامل غیرعقالنی در الوهیت یا دین را‪ ،‬عنصر فرا عقالنی یا همان جنبه شهودی‪ ،‬عرفانی و قلبی دین‬ ‫میداند نه آنکه دین حاوی عنصری خالف عقل و عقلستیز باشد‪.‬‬ ‫✓ ات و در مورد دین‪ ،‬بر احساس در برابر مفهوم تاکید کرده و احساس را بیشتر از مفهوم‪ ،‬به حقیقت دین نزدیک میداند‪.‬‬ ‫✓ اتو‪ ،‬ضد فلسفه یا حتی عقلگرایی نیست بلکه سعی در نیامیختن فلسفه با دین دارد‪.‬‬ ‫سنت فرانسوی‪:‬‬ ‫✓ عمده تالش روانشناسان فرانسوی در زمینه روانشناسی دین‪ ،‬در حیطه روانشناسی مرضی بوده است‪.‬‬ ‫ژان مارتین شارکو‪:‬‬ ‫✓ بزرگترین عصبشناس عصر خود بوده و معتقد بود جن زدگی‪ ،‬چیزی بیش از نوع خاصی از هیستری نیست‪.‬‬ ‫✓ به اعتقاد وی‪ ،‬شفای دین را میتوان از راه تلقین به خود و سرایت ویژگیهای روانی در گروه‪ ،‬تبیین و درک کرد‪.‬‬ ‫‪6‬‬  ‫پیر ژانه‪:‬‬ ‫✓ وی‪ ،‬پیشکسوت روانشناسی فرانسه و شناختهشده ترین شاگرد و همکار شارکو است که به یاری روانشناسی دین آمده‬ ‫است‪.‬‬ ‫✓ موردپژوهیهای وی درباره حالتهای استثنائی دینی بسیار شناخته شده است‪.‬‬ ‫✓ برجستهترین مطالعه ژانه‪ ،‬مربوط به بیماری به نام مادلین است‪.‬‬ ‫✓ وی در مطالعه مادلین متوجه شد در پس حاالت متغیر عرفانی وی‪ ،‬اختالل ضعف روانی قرار دارد که امروزه‪ ،‬به اختالل‬ ‫وسواس فکری – عملی معروف است‪.‬‬ ‫تئودور فلورنو‪:‬‬ ‫✓ فرانسه در عالقه به حالتهای استثنائی روانی شهرت دارد و در آثار وی نیز متجلی است‪.‬‬ ‫✓ همراه وونت به تحقیق پرداخته و ریاست مرکز روانشناسی تجربی دانشگاه ژنو را بدست آورد‪.‬‬ ‫✓ مطالعات گسترده وی درباره احضار ارواح‪ ،‬به فهم رو به رشد فعالیت ضمیر ناخودآگاه بسیار کمک کرد‪.‬‬ ‫✓ فلورنو همانند جیمز‪ ،‬عالقهای جانبدارانه به دین داشت‪.‬‬ ‫✓ وی بدلیل ارائه ‪۲‬اصل بنیادین برونداشت امور متعالی و تفسیر زیستشناختی معروف شده است‪.‬‬ ‫✓ براساس اصل برون داشت امور متعالی‪ ،‬روانشناسان دین باید در مورد وجود مستقل موضوعات دینی نه انکار و طرد‬ ‫اتخاذ کنند و نه موضع تایید‪.‬این قلمرو صالحیت آنان است که احساس تعالی را به رسمیت بشناسند و ظرایف و انواع‬ ‫آن را بدقت بررسی کنند‪.‬‬ ‫✓ بر پایه اصل تفسیر زیستشناختی‪ ،‬روانشناسی دین ‪ ۴‬ویژگی دارد‪ :‬الف) دریافتن شرایط ارگانیک برای پدیدارهای‬ ‫دینی (فیزیولوژیک) ب) بررسی دقیق عوامل درونی و بیرونی در سیر تحولیشان (ژنتیک یا تحولی) ج) حساسیت به‬ ‫تفاوتهای فردی (تطبیقی) و د) به رسمیت شناختن اینکه زندگی دینی‪ ،‬فرآیندی زنده و بسیار پیچیده و مشتمل بر‬ ‫تعامل با بسیاری از عوامل است (پویا)‪.‬‬ ‫✓ وی در جایگاه صاحبنظری قابل احترام در سنت التقاطی پروتستان که در ژنو مرکزیت دارد نیز شناخته میشود‪.‬‬ ‫✓ روانشناسان سنت التقاطی پروتستان تحت تاثیر روانشناسیهای عمقی و متاثر از تحقیقات جدیدی هستند که درباره‬ ‫رشد شناختی انجام شده است‪.‬‬ ‫ژرژ برژه‪:‬‬ ‫✓ مهمترین شخصیت سنت التقاطی پروتستان‪ ،‬برژه است‪.‬‬ ‫✓ اصل توازی دین و روانشناسی‪ ،‬مکمل اصل برونداشت امور متعالی فلورنو است‪.‬‬ ‫✓ از نظر اصل فوق‪ ،‬پدیده دینی دارای ‪۲‬جنبه متناظر حالتهای روانشناختی و معنای عینی است‪.‬‬ ‫✓ بنظر وی‪ ،‬روانشناسی دین تنها صالحیت پرداختن به حالتهای روانشناختی را دارد‪.‬‬ ‫✓ به اعتقاد وی‪ ،‬به تفسیر روانشناختی‪ ،‬الهیات ایمانی و تکلیف اخالقی نیز باید افزوده شود‪.‬‬ ‫✓ جالبترین اثر برژه‪ ،‬مطالعه وی درباره حضرت عیسی است‪.‬‬ ‫ژان پیاژه‪:‬‬ ‫✓ وی مستقیما به سنت التقاطی فرانسه کمک رسانده است‪.‬‬ ‫‪7‬‬  ‫✓ وی با تایید اصول فلورنو‪ ،‬اذعان داشت که روانشناسی نمیتواند به تنهایی درباره ارزشهای دینی داوری کند‪.‬‬ ‫✓ پیاژه‪ ،‬دو نوع نگرش بنیادین را از هم متمایز می کند‪ :‬نگرش تعالی ماورائی و نگرش حضور همه جایی خداوند‪.‬‬ ‫✓ به اعتقاد پیاژه‪ ،‬افراد هنگامی به تعالی و اخ الق فرمانبرداری گرایش دارند که در کودکی به آنان تعلیم شده باشد به‬ ‫بزرگترها‪ ،‬احترام یکجانبه داشته باشند‪.‬‬ ‫✓ گرایش به اعتقاد به حضور همه جایی خداوند و اخالق خودمختارانه‪ ،‬هنگامی است که نگرش فرد‪ ،‬احترام متقابل مبتنی‬ ‫بر برابری و روابط متقابل باشد‪.‬‬ ‫افول روانشناسی دین‪:‬‬ ‫✓ با ظهور مکتب رفتارگرایی‪ ،‬روانشناسی دین بعنوان یک رشته تحقیقی برای روانشناسان‪ ،‬از صفحه روزگار محو شد‪.‬‬ ‫✓ در دوران افول‪ ،‬افرادی نظیر آلپورت‪ ،‬مازلو‪ ،‬اریک فروم و اش‪ ،‬کتاب یا مقاالتی درباره رفتار دینی نوشتند‪.‬‬ ‫✓ بعضی ا فراد‪ ،‬افول روانشناسی دین را به استیالی رفتارگرایی بر روانشناسی آمریکا و بعضی دیگر ناشی از ظهور الهیات‬ ‫اگزیستانسیالیسم و توسعه روانشناسی کشیشی میدانند‪.‬‬ ‫✓ آثار آلپورت به شناخت آثار دیدگاه دینی بر زندگی کمک کرد و باعث شد تاکیدهای اولیه بر فرآیندهای روانشناختی‬ ‫بعنوان ریشههای دین‪ ،‬بسمت مطالعه زمینههای رشد و تحول دینداری تغییر جهت دهند‪.‬‬ ‫✓ دلیل دیگر افول‪ ،‬به نهادهای دینی بر می گردد که در ابتدای پیدایش این رشته‪ ،‬به آن روی خوش نشان ندادند و در‬ ‫خصوص بررسی علمی دین‪ ،‬بازخورد مثبتی نداشتند‪.‬‬ ‫احیای روانشناسی دین در اواخر قرن بیستم‪:‬‬ ‫✓ پژوهش زمینهیابی گرونباخ نشان میدهد روانشناسان دین معاصر‪ ،‬به آثار اولیهای که در این زمینه وجود دارد‪ ،‬بسیار‬ ‫وابستهاند‪.‬‬ ‫روششناسی‪:‬‬ ‫✓ در یک طرف طیف روشها‪ ،‬روش آزمایشی و در طرف دیگر‪ ،‬روش تاریخی – مردمشناسی قرار دارد‪.‬‬ ‫✓ دیدگاههای کمی‪ ،‬به دین بعنوان رفتاری قابل مشاهده نگاه میکنند که باید بصورت علمی و برحسب علت و معلول‬ ‫تبیین شوند‪.‬‬ ‫✓ دیدگاههای کیفی‪ ،‬دین را فرآیندی درونی میپندارند که باید همدالنه و براساس ساختار معناییاش درک شود‪.‬‬ ‫✓ کسانی که در روانشناسی معاصر آموزش دیدهاند‪ ،‬دیدگاه کمی و کسانی که مطالعات دینی دارند‪ ،‬دیدگاه کیفی را‬ ‫میپسندند‪.‬‬ ‫✓ پیشینه رویکرد ک می در روانشناسی معاصر دین‪ ،‬به گالتون در انگلیس و هال و مکتب کالرک در آمریکا بر میگردد‪.‬‬ ‫✓ رویکرد کیفی‪ ،‬در ذوانسنایب دبن نسبتا قدیمیتر است و به ویلیام جیمز و شاگردش جیمز پرت بر میگردد‪.‬‬ ‫✓ روانشنا سی تحلیلی فروید‪ ،‬یونگ و پیروانشان‪ ،‬روانشناسی پدیدارشناختی و اگزیستانسیالیستی و نیز روانشناسی‬ ‫انسانگرای آمریکا در رویکرد کیفی جای میگیرد‪.‬‬ ‫✓ ابزارهای اندازه گیری مورد استفاده روانشناسان عبارتند از تجزیه و تحلیل گزارشات و دروننگریهای شخصی‪،‬‬ ‫مشاهدات بالینی‪ ،‬مشاهدات طبیعی همراه با شرکت در گروه‪ ،‬بکارگیری زمینهیابیها‪ ،‬پرسشنامهها و مصاحبههای‬ ‫‪8‬‬ ‫شخصی عمیق‪ ،‬تجزیه و تحلیل اسناد و مدارکی نظیر دفتر خاطرات و زندگینامههای خودنوشت افراد مذهبی‪ ،‬استفاده‬ ‫از آزمونهای شخصیت‪ ،‬بررسی اسناد و مدارک دینی و کتابهای مقدس و نیز بهرهگیری از فنون آزمایشی‪.‬‬ ‫‪9‬‬  ‫فصل دوم‪ :‬نظریههای روانشناسان درباره دین‬ ‫درس سوم‪ :‬نظریه ویلیام جیمز درباره دین‬ ‫‪ ‬ویلیام جیمز‪ ،‬خود را فردی معتقد و دین دار معرفی کرده و ایمان را عنصری حیاتی و اساسی در زندگی میداند‪.‬‬ ‫‪ ‬تولستوی‪ ،‬ایمان را جزء دستهای از نیروها میشمارد که آدمی با آن زندگی میکند و میگوید‪ :‬فقدان ایمان‪ ،‬سکوت‬ ‫کامل زندگی است‪.‬‬ ‫‪ ‬به اعتقاد جیمز‪ ،‬دین انسان‪ ،‬عمیقترین و خردمندانهترین چیز در حیات اوست‪.‬‬ ‫‪ ‬رهیافت جیمز‪ ،‬بیشتر بالینی بوده و مهمترین ثمره عمرش را تدوین آزمون انتقادی مصلحتاندیشانه (پراگماتیک) برای‬ ‫سنجش تجربه دینی میداند‪.‬‬ ‫‪ ‬کتاب اصول روانشناسی جیمز‪ ،‬اثری کالسیک بوده و میان روانشناسی فلسفی قرن نوزدهم و روانشناسی قرن بیستم‬ ‫نوعی ارتباط برقرار میکند‪.‬‬ ‫‪ ‬جیمز‪ ،‬نخستین آزمایشگاه روانشناسی را در آمریکا و در دانشگاه هاروارد برپا کرد‪.‬‬ ‫‪ ‬کتاب پراگماتیسم وی‪ ،‬نظریهای درباره حقیقت پیش مینهد که با مالحظات روانشناختی در هم تنیده است‪.‬‬ ‫‪ ‬دیدگاه جیمز درباره دین و تحلیل های روانشناختی وی درباره پدیدارهای دین‪ ،‬از اندیشههای فلسفی وی در باب‬ ‫پراگماتیسم نشات میگیرد‪.‬‬ ‫‪ ‬جیمز‪ ،‬پراگماتیسم را راهی برای وحدت بخشیدن به علم و دین میداند‪.‬‬ ‫‪ ‬از دیدگاه پراگماتیسم‪ ،‬آزمون هر عقیده ای این است که ببینیم آن عقیده‪ ،‬چه تغییری در زندگی شخصی بوجود می‪-‬‬ ‫آورد‪.‬‬ ‫‪ ‬شالیرماخر در مقابل نظر کانت مبنی بر یکسانانگاری دین و اخالق‪ ،‬عواطف دینی را مقدم میداند‪.‬‬ ‫‪ ‬نمایندگان سنتی که تجربه دینی را عمدتا تجربهای عاطفی و متمایز از عقل و اراده میداند عبارتند از جاناتان ادواردز‪،‬‬ ‫ویلیام جیمز و رودولف اتو‪.‬‬ ‫‪ ‬افراد فوق در این نکته باهم موافقند که شکل اصیل و ویژه دین‪ ،‬حس یا احساسی است که نباید با عقیده یا عمل‪ ،‬یکی‬ ‫انگاشته شود‪.‬‬ ‫‪ ‬به اعتقاد جیمز‪ ،‬احساس‪ ،‬منبع ژرفتر دین است و ابعاد فلسفی و کالمی‪ ،‬جنبه ثانوی دارند‪.‬‬ ‫دیدگاههای اساسی جیمز درباره دین‪:‬‬ ‫‪.1‬دین‪ ،‬پدیدهای همگانی در نوع انسان است‪.‬‬ ‫‪.۲‬حیات دینی و گرایشهای مربوط به آن‪ ،‬یکسان نیستند‪.‬‬ ‫‪.۳‬همه ادیان‪ ،‬افزون بر تعیین اشکال هدایت و عبادت‪ ،‬ما را به جهانی متعالی رهنمون میسازند‪.‬‬ ‫‪. ۴‬حقانیت باور کردن‪ ،‬بر این اصل مبتنی است که یک باور تا چه حد بتواند تغییرات مطلوب را در رفتار ایجاد کند‪.‬‬ ‫‪. 5‬حقیقت‪ ،‬یکی از انواع خیر است و باورها باید در معرض آزمون نتیجهبخش تا گستردهترین حد قرار گیرند‪.‬‬ ‫‪.6‬احساس متعالی‪ ،‬از امری نهانی نشات میگیرد‪.‬‬ ‫‪ ‬ویلیام جیمز‪ ،‬علم و دین را در اهداف و روش ها مشترک و مشابه دانسته و استفاده از یکی را مانع بهره بردن از دیگری‬ ‫نمیداند‪.‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪ ‬این حقیقت برتر که ما در تجربههای دینی با آن مرتبط میشویم‪ ،‬از وجود فردی ما بیرون است ولی ضمیر ناهوشیار در‬ ‫درون وجود ما‪ ،‬در ارتباط با او است‪.‬‬ ‫‪ ‬جیمز‪ ،‬دلیل وجود عالم ماورای طبیعت و خداوند را تاثیر آن در این عالم و نیز انگیزههای ناهوشیار میداند‪.‬‬ ‫‪ ‬روش جیمز عمدتا براساس بررسی تجربی است‪.‬‬ ‫‪ ‬جیمز‪ ،‬ژرفترین منابع و ابعاد دین را عواطف دانسته و دین را از مقوله عواطف میداند‪.‬‬ ‫‪ ‬هسته مشترک همه ادیان که برای آن دلیل اقامه می کنند دو چیز است‪ :‬احساس اینکه نقصی در ما هست و احساس‬ ‫اینکه این نقص با ارتباط با یک قدرت برتر که از آن آگاهیم‪ ،‬برطرف میشود‪.‬‬ ‫‪ ‬مهمترین و زیربناییترین مبنای جیمز‪ ،‬چارچوب پراگماتیسم است که بعنوان یک مکتب فلسفی از آن طرفداری‬ ‫میکرد‪.‬‬ ‫‪ ‬به اعتقاد وی‪ ،‬حقیقت بودن هر چیز در گروی مطلوبیت آن عمل است‪.‬‬ ‫‪ ‬در این گفته جیمز که حقیقت در جریان تجربه ساخته میشود‪ ،‬یک نسبیگرایی اساسی وجود دارد‪.‬‬ ‫‪ ‬تغییرپذیری‪ ،‬خصلتی مربوط به حدس حقیقت است نه خود حقیقت‪.‬‬ ‫‪ ‬اتو در کتاب مفهوم امر قدسی‪ ،‬از این دیدگاه جیمز که ابعاد احساسی و عاطفی را بر جنبه معرفتی دین اولویت میداند‬ ‫انتقاد میکند‪.‬‬ ‫‪ ‬انسان در مورد آفریدگار خویش‪ ،‬علم حضوری دارد ولی در اثر ضعف مرتبه وجودی و نیز در اثرتوجه به بدن و امور‬ ‫مادی‪ ،‬این علم بصورت ناآگاهانه در میآید‪.‬‬ ‫‪ ‬علم حضوری‪ ،‬نوعی مواجهه مستقیم و بیواسطه با معلوم است‪.‬‬ ‫‪ ‬جیمز برخالف شالیرماخر‪ ،‬احساس و شهود را باهم جمع نمیکند بلکه احساسات را عبارت از ادراک تغییراتی در وضع‬ ‫جسمانی میداند‪.‬‬ ‫‪ ‬به اعتقاد جیمز‪ ،‬عقاید دینی‪ ،‬الیه سطحی ایمانی است که بهترین مشخصهاش‪ ،‬عاطفی بودن آن است‪.‬‬ ‫‪ ‬حالت ایمانی‪ ،‬نوعی توکل یا اعتماد است که زمینه اطمینان دینی را بوجود میآورد و منابع عمیقتر دین‪ ،‬در عواطف‬ ‫نهفتهاند نه در عقل‪.‬‬ ‫‪11‬‬  ‫درس چهارم‪ :‬نظریه زیگموند فروید درباره دین‬ ‫✓ ‪ ۴‬کتاب فروید در تحلیل روانشناختی دین عبارتست از توتم و تابو‪ ،‬آینده یک پندار‪ ،‬تمدن و ناخرسندیهای آن و‬ ‫موسی و یکتاپرستی‪.‬‬ ‫✓ فروید کتاب تعبیر رویا را در سال ‪ 1900‬منتشر کرد‪.‬‬ ‫✓ برای فروید‪ ،‬تحلیل روی هسته اصلی تکنیکهایی بود که در تحلیل روانی استفاده میکرد‪.‬‬ ‫✓ به اعتقاد فروید‪ ،‬تصعید (واالیش) لیبیدوی ارضا نشده‪ ،‬مایه تولید هنر و ادبیات است‪ ،‬یعنی میپنداشت که هنرمندان‬ ‫مسائل جنسی خود را در کودکی با تبدیل آنها بصورتهای غیر غریزی‪ ،‬تخلیه میکنند‪.‬‬ ‫✓ فروید در کتابهای هذیان و رویا در گردیوای ینسن‪ ،‬لئوناردو داوینچی و خاطره کودکیاش و مقالههای موسای میکل‬ ‫آنژ و داستایوسکی و پدرکشی‪ ،‬آفرینشهای هنری این نوابغ را به انگیزههای جنسی ارجاع میدهد‪.‬‬ ‫✓ فروید به نوعی علمزدگی افراطی که از دیدگاه اثباتگرایی نشات میگیرد و شناخت جهان را صرفا از طریف علم میسر‬ ‫میداند‪ ،‬اعتقاد دارد‪.‬‬ ‫✓ فلسفه بدبینی شوپنهاور و سلطه نفسانیات و هیجانات بر انسان‪ ،‬یکی از مبانی فلسفی فروید است‪.‬‬ ‫✓ نظریه منادشناسی الیبنیتز که بعدها بوسیله هربارت و فخنر گسترش یافت‪ ،‬به رشد تفکر ناخودآگاه کمک کرد‪.‬‬ ‫✓ اصل سودگرایی جرمی بنتام بر این موضوع تاکید دارد که انسان از اساس میکوشد با کسب لذت‪ ،‬از درد بپرهیزد‪.‬‬ ‫✓ اصل حتمیت (دترمینیسم) بر جبر علی و معلولی تاکید داشته و فروید معتقد است رویدادهای روانی‪ ،‬بطور کلی تابع‬ ‫قانون های علت و معلول بوده و هیچ جایی برای اراده آزاد وجود ندارد‪.‬‬ ‫✓ فروید بیش از همه‪ ،‬تحت تاثیر داروین بوده و مفاهیم رشد‪ ،‬فرایند تغییر‪ ،‬تثبیت و بازگشت بطور مستقیم از تفکر‬ ‫تکاملی نشات گرفتهاند‪.‬‬ ‫✓ آثار فروید در زمینه روانشناسی دین‪ ،‬نشان دهنده چسبیدن محکم وی به اعتقادات اصلی مربوط به ترتیبات و تحوالت‬ ‫پویاییهای ادیپی است‪.‬‬ ‫✓ به گمان فروید‪ ،‬مشابهتهای رفتاری میان آیینهای وسواس و تشریفات دینی‪ ،‬به ماهیت واحدی بر میگردند‪.‬‬ ‫✓ دیدگاه فروید مبنی بر اینکه دین‪ ،‬تعارض و خرافه ای کودکانه و نوعی احساس انفعال است را از شالیرماخر و فویرباخ به‬ ‫ارث برده است‪.‬‬ ‫✓ به اعتقاد فروید‪ ،‬دین در ضعف و وابستگی اساسی انسان به پدر و در آرزوی برآورده نشده ما برای دسترسی به نیاز‬ ‫کودکانه ریشه دارد که به شکل خدا جلوه کرده است‪.‬‬ ‫✓ فروید در کتب توتم و تابو و موسی و یکتاپرستی که به تبیین مردمشناختی ‪ -‬روانشناختی پرداخته‪ ،‬دین را نورز‬ ‫وسواسی همگانی میپندارد‪.‬‬ ‫✓ فروید در کتب آینده یک پندار و تمدن و ناخرسندی های آن که صرفا به تبیین روانشناختی پرداخته‪ ،‬منشا دین را‬ ‫احساس درماندگی آدمی میداند‪.‬یعنی همان احساس ترس کودک و نیاز به حمایت پدر نیرومند که حالتی مستمر و‬ ‫مداوم یافته است‪.‬‬ ‫‪12‬‬  ‫درس پنجم‪ :‬دیدگاه کارل گوستاو یونگ درباره دین‬ ‫✓ آثار یونگ در زمینه روانشناسی دین عبارتست از روانشناسی و دین‪ ،‬روانشناسی و کیمیاگری‪ ،‬چهار صورت ازلی و‬ ‫ایون (به بررسی شخصیت حضرت مسیح از دیدگاه روانشناسی میپردازد)‪.‬‬ ‫✓ دیدگاه یونگ در مورد دین‪ ،‬تقریبا کثرتگرایانه‪ ،‬اسطورهای – رمزی (نمادین) و گوهرمدار است‪.‬‬ ‫✓ اصطالح روانکاوری یا روانتحلیل گری به روانشناسی وین و اصطالح روانشناسی تحلیلی (اصطالحی که یونگ برای‬ ‫نظریهای در نظر گرفت) به روانشناسی زوریخ مشهور شد‪.‬‬ ‫✓ روشنترین اختالف بین فروید و یونگ‪ ،‬در دیدگاههای آنان درباره دین است‪.‬‬ ‫✓ از نظر فروید‪ ،‬دین‪ ،‬پدیدهای آسیبزاست ولی یونگ‪ ،‬دین را پدیدهای شفابخش میداند‪.‬‬ ‫✓ تصورات یونگ در ابتدا‪ ،‬شبیه عقاید فروید بوده و عقاید دینی را فرافکنی تصاویر والدین میدانست اما با کشف‬ ‫ناهوشیار جمعی از سوی یونگ‪ ،‬تمام این تصورات تغییر یافت‪.‬‬ ‫✓ به اعتقاد یونگ‪ ،‬دین یک نورز نیست بلکه برای رشد و تکامل شخصیت مورد نیاز است‪.‬‬ ‫✓ به اعتقاد وی‪ ،‬دین مبتنی بر مسائل جنسی نیست زیرا لیبیدو‪ ،‬بسیار گستردهتر از امور جنسی است‪.‬‬ ‫✓ روش یونگ عبارت بود از مطالعه رویاهای بیماران و رویاهای گزارش شده تاریخی و نیز مطالعه دین اسطورهای‪.‬‬ ‫✓ به اعتقاد یونگ‪ ،‬ناهوشیار جمعی در زیر ناهوشیار فردی قرار گرفته و اطالعات ناهوشیار جمعی ممکن است هوشمندتر‬ ‫و حامل قدرت و نفوذ مقدس باشد و بنظر میرسد از خارج فرد بدست آمده و از قدرت عاطفی برخوردارند‪.‬‬ ‫✓ ناهوشیار جمعی مشتمل بر تصاویر ازلی و نخستین است که از ما قبل تاریخ بشر بدست آمده و این صورتهای ازلی‬ ‫عبارتست از آمادگی و تمایل به تجربه کردن جهان بیرونی و واکنش در برابر آن همانگونه که نیاکان انجام دادهاند‪.‬‬ ‫✓ صورتهای ازلی را نمی توان مستقیما شناخت بلکه از راه نمادها قابل شناسایی هستند و از فرهنگ و تجربه شخصی‬ ‫گرفته میشوند‪.‬‬ ‫✓ پدر‪ ،‬یک نماد است ولی نه یک فرد بلکه نمادی است از واقعیتی بسیار کلی که منبع قدرت جادویی است و بشکلهای‬ ‫گوناگون میتواند نماد باشد‪.‬‬ ‫✓ به اعتقاد یونگ‪ ،‬برای انسان امروز‪ ،‬تنها شیوه منحصر بفرد شناخت دین از راههای ناهوشیار است‪.‬‬ ‫✓ مشارکت عرفانی مورد اعتقاد لوی برول به این معناست که هرآنچه در درون روی میدهد‪ ،‬در بیرون نیز اتفاق میافتد‪.‬‬ ‫✓ شیر‪ ،‬طال و پادشاه‪ ،‬نماد خورشید هستند و خورشید‪ ،‬نشاندهنده قدرت زندگی و سالمت است‪.‬‬ ‫✓ مادر‪ ،‬به معنای اصل مراقبت و همدلی مادری‪ ،‬باروری و احیای دوباره است‪.‬‬ ‫✓ کودک‪ ،‬نماد سرچشمه های حیات‪ ،‬رشد و شکوفایی و نیز استعداد نهفته برای رشد فوقالعاده است‪.‬نمادهای کودک‬ ‫عبارتند از میمون‪ ،‬جواهر و توپ طالیی‪.‬‬ ‫✓ گنج عبارتست از خودشکوفایی یا رستگاری و کشف خود‪.‬‬ ‫✓ نفس‪ ،‬نماد خدا‪ ،‬صورت ازلی کلیت‪ ،‬انسجام و کمال شخصیت است‪.‬‬ ‫✓ یونگ‪ ،‬دین را گرایش ویژه ذهن تعریف میکند‪.‬‬ ‫✓ به اعتقاد یونگ‪ ،‬آن حقیقت روانشناختی که در وجود انسان‪ ،‬بزرگترین قدرت را اعمال میکند بعنوان خدا نمایان‬ ‫میشود زیرا خدا‪ ،‬همیشه بر مقتدرترین عامل روانی اطالق میشود‪.‬‬ ‫‪13‬‬ ‫✓ قوی ترین و موثرترین عامل در روحیه هر فرد‪ ،‬همان ایمان یا همان ترس یا همان انقیاد و اخالص را ایجاب میکند که‬ ‫خدا از بشر انتظار خواهد داشت‪.‬‬ ‫✓ یکی از مهمترین کارهای یونگ‪ ،‬گشودن دریچهای به علم کیمیاگری بعنوان حلقه واسطه میان روانشناسی و دین است‪.‬‬ ‫✓ ضمیر ناهوشیار جمعی و صورت های ازلی‪ ،‬موروثی نیستند بلکه خاصیت اساسی ساختار روان بشر هستند‪.‬‬ ‫✓ روش تحقیق یونگ‪ ،‬آمیزه ای از روش بالینی (مطالعه موردی)‪ ،‬روانتحلیلگری (روانشناسی تحلیلی)‪ ،‬پدیدار شناسی و‬ ‫مطالعه اساطیر (اسطورهشناسی) است‪.‬‬ ‫✓ روش یونگ از نظر فلسفی‪ ،‬در زمره پدیدارشناسی دین قرار میگیرد که مهمترین ویژگیهای آن عبارتست از ماهیت‬ ‫توصیفی پدیدارها‪ ،‬مخالفت با فروکاهش مفرط‪ ،‬التفات به موضوع‪ ،‬تعلیق پدیدارشناسی و شهود ذات‪.‬‬ ‫‪14‬‬