RBB Level 5 1st Paper PDF

Chapter 1. बैकिङ्ग अवधारणा र नेपालमा बैकिङ्ग विकास बैकिङ्ग अवधारणा बैंक भनेको निक्षेप प्राप्त गर्न र कर्जा प्रदानको लागि इजाजतपत्र प्राप्त कुनै वित्तीय संस्थालाइ, सामान्यतया, बैंकको रूपमा परिभाषित गरिन्छ। बैकिङ भनेको पैसाको सरु क्षित राख्ने, ऋण दिने र विभिन्न प्रकारका वित्त...

Chapter 1. बैकिङ्ग अवधारणा र नेपालमा बैकिङ्ग विकास बैकिङ्ग अवधारणा बैंक भनेको निक्षेप प्राप्त गर्न र कर्जा प्रदानको लागि इजाजतपत्र प्राप्त कुनै वित्तीय संस्थालाइ, सामान्यतया, बैंकको रूपमा परिभाषित गरिन्छ। बैकिङ भनेको पैसाको सरु क्षित राख्ने, ऋण दिने र विभिन्न प्रकारका वित्तीय सेवा प्रदान गर्ने एक प्रक्रिया हो। यसलाई एक किसिमको वित्तीय मध्यस्थता पनि भनिन्छ जसले बचतकर्ताहरूको पैसा लिएर लगानीकर्ताहरूलाई ऋण दिन्छ। बैंकले वित्तीय मध्यस्थलाई जनाउँ छ, जन ु मख् ु य रूपमा निक्षेप स्वीकार गर्ने जसले सेवा प्रदान गर्दछ र कर्जा प्रबाहकाे रूपमा कोष प्रदान गर्दछ, जसलाई कोषको आवश्यकता हुन्छ। y नेपालमा बैंकिङको इतिहास: एउटा चरणबद्ध विश्लेषण nc नेपालमा आधनि ु क बैंकिङ प्रणालीको विकास एक लामो र जटिल प्रक्रिया हो। यसको सरु ु वात प्राचीन समयका धातक ु ा मद्र ु ाबाट भए पनि, आधनि ु क बैंकिङको विकास भने २० औं शताब्दीको मध्यतिर मात्र सरु ु भएको हो। lta नेपालमा बैंकिङको इतिहासलाई निम्न चरणमा विभाजन गर्न सकिन्छ: su १. प्राचीन काल: धातक ु ा मद्र ु ा: मल्लकालमा विभिन्न धातक ु ा मद्र ु ा चलनमा थिए। तेजारथ अड्डा: रणदीप सिंहको पालामा स्थापित यो अड्डाले सरकारी कर्मचारीलाई ऋण दिने गर्थ्यो। on टकसार विभाग: सिक्का छाप्ने कामको लागि १९८९ मा स्थापना भएको थियो। lC २. आधनि ु क बैंकिङको सरु ु वात: नेपाल बैंक लिमिटे ड (१९९४): नेपालको पहिलो बैंक। यसले औपचारिक बैंकिङ सेवाको सरु ु वात गर्‍ यो। पहिलो कागजी नोट (२००२): जद् ु धशमशेर र राजा त्रिभव ु नको पालामा पहिलो कागजी नोट जारी भयो। na ३. नेपाल राष्ट्र बैंकको स्थापना र विकास: tio नेपाल राष्ट्र बैंक (२०१३): नेपालको केन्द्रीय बैंकको स्थापना भई बैंकिङ प्रणालीलाई नियमन गर्न थालियो। विकास बैंकहरूको स्थापना: औद्योगिक विकास निगम, कृषि विकास बैंक जस्ता विकास बैंकहरूको स्थापना भई विभिन्न क्षेत्रमा लगानी गर्न थालियो। a uc ४. उदारीकरण र बैंकिङ क्षेत्रको विस्तार: २०४० को दशक: बैंकिङ क्षेत्रमा उदारीकरणको नीति लागू भई धेरै नयाँ बैंकहरू स्थापना भए। Ed संयक् ु त लगानीका बैंकहरू: नेपाल अरब बैंक (अहिलेको नाबिल बैंक) जस्ता संयक् ु त लगानीका बैंकहरूको स्थापना भयो। ग्रामीण विकास बैंकहरू: ग्रामीण क्षेत्रमा वित्तीय सेवा पर्ु ‍ याउन ग्रामीण विकास बैंकहरूको स्थापना भयो। a ५. नियमन र सध ु ार: नयाँ नेपाल राष्ट्र बैंक ऐन २०५८: नेपाल राष्ट्र बैंकको कार्यसम्पादनलाई प्रभावकारी बनाउन यो ऐन जारी भयो। eg बैंक र वित्तीय संस्था ऐन २०६३: बैंकिङ क्षेत्रमा क, ख, ग र घ वर्गको वर्गीकरण गरी नियमनलाई थप व्यवस्थित बनाइयो। M मर्जर र अधिग्रहण: बैंकहरूको संख्या धेरै भएपछि मर्जर र अधिग्रहणको नीति लागू गरियो। ६. हालको अवस्था: विभिन्न वर्गका बैंकहरू: क, ख, ग र घ वर्गका गरी १५५ भन्दा बढी बैंकिङ संस्थाहरू सञ्चालनमा छन ्। वित्तीय समावेशीकरण: नेपालको करिब ६१% जनसंख्या वित्तीय सेवामा पहुँच पग ु ेको छ। अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्ड: बासेल II र III जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्ड कार्यान्वयनको प्रक्रियामा छन ्। निष्कर्ष: नेपालमा बैंकिङ क्षेत्रले उल्लेखनीय प्रगति गरे को छ। तर, अझै पनि वित्तीय समावेशीकरण, जोखिम व्यवस्थापन, प्रविधि उपयोग जस्ता क्षेत्रमा थप सध ु ार गर्न आवश्यक छ। All Right @Mega Educational Consultancy, Kalanki 13 syuchatar chowk,Kathmandu 1 Chapter 2.नेपालमा हालको बैंकिङ अवस्था: एक विस्तत ृ विश्लेषण नेपालको बैंकिङ क्षेत्रले पछिल्ला वर्षहरूमा उल्लेखनीय प्रगति गरे को छ। बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूको सङ्ख्यामा वद्ृ धि, शाखा सञ्जालको विस्तार र वित्तीय पहुँचमा सध ु ार जस्ता सकारात्मक पक्षहरू दे खिएका छन ्। यद्यपि, यस क्षेत्रमा अझै पनि धेरै चन ु ौतीहरू विद्यमान छन ्। 1. संख्यात्मक विश्लेषण y (क) तथ्यगत आधारमा चित्रण nc नेपालको वर्तमान बैंकिङ क्षेत्रको प्रमख ु परिसचू कको आधारमा निम्नानस ु ारका प्रमख ु तथ्यगत चित्रण गर्न सकिन्छ । हाल lta नेपालको बैंकिङ प्रणालीमा नेपाल राष्ट्र बैंकबाट इजाजतप्राप्त बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरुको संख्या २०८१ असार मसान्तमा ११० रहे को छ। यस मध्ये २० वाणिज्य बैंक, १७ विकास बैंक, १७ वित्त कम्पनी, ५५ लघवि ु त्त वित्तीय su संस्था र १ पर्वा ू धार विकास बैंक रहे का छन ् । बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरुको शाखा संख्या २०८० असार मसान्तमा ११,५८९ रहे कोमा २०८१ असार मसान्तमा ११,५५६ कायम भएको छ on बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरुको बैंक तथा वित्तीय संस्थाको संख्या तथा शाखा संख्या बैंक तथा वित्तीय २०७९ असार २०८१ असार २०८० असार २०८१ असार २०७९ असार २०८० असार lC संस्था मसान्त मसान्त मसान्त मसान्त मसान्त मसान्त वाणिज्य बैंक २६ २० २० ५००९ ५०४९ ५०५६ na विकास बैंक १७ १७ १७ १११८ ११२८ ११३५ tio वित्त कम्पनी १७ १७ १७ २६७ २८४ २८८ a लघवि ु त्त वित्तीय uc संस्था ६५ ५७ ५५ ५१३४ ५१२८ ५०७७ पर्वा ू धार विकास Ed बैंक १ १ १ - - - जम्मा १२६ ११२ ११० ११५२८ ११५८९ ११५५६ a यस सम्बन्धी विस्तत ृ विवरण http://emap.nrb.org.np/ मा उपलब्ध छ । eg M वित्तीय पहुँचको हिसाबले बागमती प्रदे श अग्रस्थानमा रहे को छ भनें कर्णाली प्रदे श अन्य प्रदे शभन्दा कमजोर दे खिन्छ । Debit Card, Credit Card को प्रयोग, कर्जाको विस्तार, निक्षेपको विस्तार निरन्तर रुपमा विस्तारित हुँदै गएको दे खिन्छ । बैंक तथा वित्तीय संस्थाको कुल सम्पत्तिमा वाणिज्य बैंकको हिस्सा करिब दई ु तिहाइ भन्दा बढी दे खिन्छ । बैंकिङ प्रणालीबाट कर्जा प्रवाह अर्थतन्त्रको कूल ग्राहस्थ उत्पादनको शतप्रतिशतको हाराहारीमा पग ु ेको र निक्षेप संकलन कूल ग्राहस्थ उत्पादनको करिब १२० प्रतिशतको हाराहारीमा पग ु ेको दे खिन्छ । All Right @Mega Educational Consultancy, Kalanki 13 syuchatar chowk,Kathmandu 2  नेपाल सरकारको हरे क स्थानीय तहमा वाणिज्य बैंकको कम्तीमा एउटा शाखा पऱ्ु याउने नीति अनरु ु प पछिल्लो तथ्यांक अनसु ार ७५० स्थानीय तहमा वाणिज्य बैंकको शाखा पगि ु सकेको दे खिन्छ । (ख) संरचनागत चित्रण हाल नेपालको बैंकिङ प्रणालीमा केन्द्रीय बैंकको रुपमा नेपाल राष्ट्र बैंक र यसका उपत्यका बाहिर ८ स्थानमा प्रादे शिक कार्यालयहरु रहे का छन ् भने तहगत रुपमा क वर्गको वाणिज्य बैंक, ख वर्गको विकास बैंक, ग वर्गको वित्त कम्पनीले करिब एकै प्रकारको कार्य गर्दै आएको दे खिन्छ । घ वर्गको लघवि ु त्तले दर्ग ु म स्थानमा वित्तीय पहुँच तथा विपन्न वर्ग कर्जा परिचालनको मध्यस्थकर्ताको भमि ू का खे ल े को दे खि न्छ । अर्थतन्त्रमा निजी y क्षेत्रबाट दीर्घकालीन पँज ु ी संकलन गरी पब्लिक प्राइभेट पार्टनरसिपको मोडललाई व्यवहारिक बनाई दीर्घकालीन nc राष्ट्रिय महत्वका पर्वा ू धारहरुमा लगानी गर्न पर्वा ू धार विकास बैंकको समेत संरचना दे खिन्छ । कर्जा सच ू ना के न्द्र, Credit Rating Agency तथा वित्तीय क्षेत्रका अन्य क्षेत्रहरु सहकारी क्षेत्र, विमा क्षेत्र, पँज ु ी बजार, lta गैर बैंकिङ वित्तीय संस्थाको अन्तरसम्बन्ध समेत स्थापित गर्दै नेपालको बैंकिङ संरचनालाई Universal Banking Model तर्फ नीगित रुपमा रुपान्तरण गर्ने क्रमिक प्रयासको थालनी भएको दे खिन्छ । su 2. गण ु ात्मक विश्लेषण क) बैंकिङ क्षेत्रको सदृ ु ढीकरण: on lC बैंक तथा वित्तीय संस्थाको सङ्ख्यामा वद् ृ धि: बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूको सङ्ख्यामा भएको वद् ृ धिसँगै प्रतिस्पर्धा बढे को छ जसले गर्दा बैंकिङ सेवाहरूमा विविधता र गण ु स्तरमा स ध ु ार आएको छ। शाखा सञ्जालको विस्तार: शाखा सञ्जालको विस्तारले बैंकिङ सेवाहरू ग्रामीण क्षेत्रसम्म पग ु ेको छ जसले गर्दा na वित्तीय समावेशीकरणमा टे वा पग ु े को छ। नयाँ प्रविधिको प्रयोग: बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले नयाँ प्रविधिको प्रयोग गरी आफ्ना सेवाहरूलाई अझै प्रभावकारी बनाउन खोजिरहे का छन ्। tio ख) बैंकिङ सेवाको असमान उपलब्धता: भौगोलिक असमानता: पहाडी र हिमाली क्षेत्रमा बैंकिङ सेवाको पहुँच अझै कम छ। सामाजिक असमानता: महिला, दलित र पिछडिएका वर्गका व्यक्तिहरूले बैंकिङ सेवाबाट पर्याप्त लाभ लिन a सकेका छै नन ्। uc ग) सहकारीमा तरलताको समस्या: कर्जा असल ु ीमा समस्या: सहकारीहरूले कर्जा असल ु ीमा सामना गरिरहे को समस्याका कारण तरलताको अभाव भएको छ। Ed नियमनको अभाव: सहकारी क्षेत्रमा प्रभावकारी नियमनको अभावले गर्दा यो समस्या झनै जटिल बन्दै गएको छ। घ) सीमित व्यक्तिमा कर्जा केन्द्रित: ठूला कर्जादाता: सीमित सङ्ख्याका ठूला कर्जादाताहरूले बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूबाट अधिकांश कर्जा प्राप्त a गरिरहे का छन ्। eg साना तथा मझौला उद्यमीहरूको पहुँच कम: साना तथा मझौला उद्यमीहरूले बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूबाट कर्जा प्राप्त गर्न कठिनाइ भोगिरहे का छन ्। बढ्दो निक्षेपको अवस्था: M बचतको बढ्दो प्रवत्ति ृ : नेपालीहरूमा बचत गर्ने प्रवत्ति ृ बढ्दै गएको छ जसले गर्दा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूमा निक्षेपको मात्रामा वद् ृ धि भएको छ। च) कर्जा वद् ृ धि र आर्थिक वद् ृ धिको कमजोर सम्बन्ध: अनप ु र्ति ू उत्पादनशील क्षेत्र: बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले उत्पादनशील क्षेत्रमा भन्दा पनि उपभोगमख ु ी क्षेत्रमा कर्जा प्रवाह गरिरहे का छन ् जसले गर्दा आर्थिक वद् ृ धिमा सकारात्मक प्रभाव पर्न सके को छै न। छ) विदे शी विनिमय सञ्चितिमा दबाव: आयात बढ्नु र निर्यात घट्न:ु कोभिड-१९ महामारीपछि आयात बढ्नु र निर्यात घट्नक ु ा कारण विदे शी विनिमय सञ्चितिमा दबाव परे को छ। ज) बढ्दो डिजिटल बैंकिङ: All Right @Mega Educational Consultancy, Kalanki 13 syuchatar chowk,Kathmandu 3  मोबाइल बैंकिङको प्रयोगमा वद् ृ धि: मोबाइल बैंकिङको प्रयोगमा भएको वद् ृ धिसँगै बैंकिङ सेवाहरू अझै सहज र पहुँचयोग्य भएका छन ्। झ) प्रविधिमा जोडले खर्चमा वद् ृ धि: नयाँ प्रविधिमा लगानी: बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले नयाँ प्रविधिमा लगानी बढाएका छन ् जसले गर्दा खर्चमा वद् ृ धि भएको छ। निष्कर्ष नेपालको बैंकिङ क्षेत्रले पछिल्ला वर्षहरूमा उल्लेखनीय प्रगति गरे को भए पनि यस क्षेत्रमा अझै पनि धेरै चनु ौतीहरू विद्यमान छन ्। बैंकिङ सेवाको पहुँचलाई सबै वर्गसम्म प¥ ु याउन, उत्पादनशील क्षेत्रमा कर्जा प्रवाहलाई बढावा दिन, विदे शी विनिमय सञ्चितिलाई बलियो बनाउन र डिजिटल बैंकिङलाई प्रवर्द्धन गर्न सरकार, नियामक निकाय र बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूले मिलेर काम गर्नुपर्ने दे खिन्छ। y nc lta su on lC na a tio uc Ed a eg M All Right @Mega Educational Consultancy, Kalanki 13 syuchatar chowk,Kathmandu 4  Chapter 3.तहगत बैंकिङ प्रणाली (क, ख, ग, घ वर्गीकरण) नेपालको बैंकिङ प्रणालीलाई संरचनागत रुपमा रुपान्तरण गर्न पँज ु ीगत आधारमा र कार्यको आधारमा गरिएको वर्गीकरण नै तहगत बैंकिङ संरचना हो। यो वर्गीकरण केन्द्रीय बैंक नेपाल राष्ट्र बैंकको इजाजत नीति अनस ु ार गरिएको छ। 'क' वर्ग : वाणिज्य बैंक: यी नेपालमा सबैभन्दा सामान्य प्रकारका बैंकहरू हुन ्। तिनीहरूले बचत र चालू खाता, ऋण, क्रेडिट कार्ड र विदे शी मद्र ु ा सेवाहरू सहित व्यक्तिहरू र व्यवसायहरूलाई विस्तत ृ वित्तीय सेवाहरू प्रदान गर्छन ्। उदाहरणहरू नेपाल बैंक लिमिटे ड, स्ट्यान्डर्ड चार्टर्ड बैंक र नाबिल बैंक हुन ्। चक् ु ता पँज ु ी ८ अर्ब भन्दा बढी हुनप ु र्ने y BAFIA-2073 को दफा ४९ (क) बमोजिम वित्तीय कारोवारहरू गर्ने अधिकार nc सबै प्रकारका बैंकिङ कारोवारहरू गर्ने हाल २० वटा वाणिज्य बैंक र ५०५६ वटा शाखा रहे का (२०८१ असार मसान्त) lta 'ख' वर्ग : विकास बैंक su यी बैंकहरूले कृषि, उद्योग र पर्वाू धार जस्ता विभिन्न क्षेत्रहरूमा वित्तीय सहायता प्रदान गरे र आर्थिक विकासलाई प्रवर्द्धन गर्नेमा केन्द्रित हुन्छन ्। तिनीहरूले यी क्षेत्रहरूको वद् ृ धिलाई समर्थन गर्न दीर्घकालीन ऋण र वित्तीय परामर्श सेवाहरू on प्रदान गर्छन ्। उदाहरणहरू नेपाल औद्योगिक विकास निगम (NIDC) र कृषि विकास बैंक नेपाल (ADBL) हुन ्। BAFIA 2073 को दफा 49 (ख) बमोजिमका वित्तीय कारोवारहरू गर्ने अधिकार lC खास वर्ग वा क्षेत्रको उत्थानका लागि स्थापना हाल १७ वटा विकास बैंक र ११३५ वटा शाखा रहे का (२०८१ असार मसान्त) na 'ग' वर्ग : वित्त कम्पनी यी संस्थाहरू मख् ु यतः व्यक्तिगत ऋण र वित्तीय सेवाहरू प्रदान गर्नमा संलग्न छन ्, तर वाणिज्य बैंकहरूजस्तो tio जम्मा स्वीकार गर्दैनन ्। तिनीहरू व्यक्तिगत ऋण र व्यवसाय वित्तपोषणजस्ता विशिष्ट वित्तीय आवश्यकताहरूको सेवा गर्छन ्। a चक् ु ता पँज ु ी BAFIA 2073 को दफा 49 (ग) बमोजिमको हुनप ु र्ने uc NRB बाट इजाजत पत्र प्राप्त गरी सञ्चालनमा आएका हाल १७ वटा वित्त कम्पनी र २८८ वटा शाखा रहे का (२०८१ असार मसान्त) Ed 'घ' वर्ग : लघु वित्तीय संस्था यी बैंकहरू कम आय भएका व्यक्तिहरू र साना व्यवसायहरूलाई, जसमा पारम्परिक बैंकिङ पहुँच छै न, वित्तीय a सेवाहरू प्रदान गर्न डिजाइन गरिएका छन ्। तिनीहरू गरीब समद ु ायहरूको आवश्यकतामा आधारित सानो ऋण eg र बचत उत्पादनहरूमा केन्द्रित छन ्। गरिबी, विपन्न, पिछडिएका वर्ग र क्षेत्रका जनतालाई लघु वित्तीय सेवा प्रदान गर्ने BAFIA - 2073 दफा 49 (घ) मा उल्लेखित कार्य गर्ने M राष्ट्रिय स्तरका थोक लघु कर्जा प्रदान गर्ने संस्थाको न्यन ू तम चक् ु ता पँज ु ी ६० करोड थोक र खद्र ु ा लघकु र्जा प्रदान गर्ने गरी दई ु प्रकारका हुने कार्य क्षेत्रका हिसाबले १ जिल्टो (१-३) जिल्ला, (४-१०) जिल्ला क्षेत्र र राष्ट्रिय स्तर गरी पाँच प्रकारका दे खिने हाल ५५ वटा लघु वित्तीय संस्था र ५,१२८ वटा शाखा रहे का (२०८१ असार मसान्त) यसरी नेपालको बैंकिङ प्रणालीलाई पँज ु ी र कार्यक्षेत्रका आधारमा 'क', 'ख', 'ग' र 'घ' गरी चार वर्गमा वर्गीकरण गरिएको छ। यो वर्गीकरण केन्द्रीय बैंकको नीति अनस ु ार गरिएको हो। All Right @Mega Educational Consultancy, Kalanki 13 syuchatar chowk,Kathmandu 5 तहगत बैंकिङ प्रणालीका वर्गीकरणका आधारहरू नेपालमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूलाई चार तहमा वर्गीकरण गर्नका लागि निम्न आधारहरू प्रयोग गरिएको पाइन्छ: 1. बैंकहरूले कारोबार गर्ने समय अवधि र भौगोलिक क्षेत्र बैंकहरूले कारोबार गर्ने समय अवधि (दिनभर, सातामा एक पटक, महिनामा एक पटक आदि) बैंकहरूको भौगोलिक कार्य क्षेत्र (राष्ट्रव्यापी, क्षेत्रीय, जिल्ला स्तरीय आदि) y nc 2. आकार बैंकहरूको आकार (ठूलो, मझौला, सानो आदि) lta चक् ु ता पँज ू ी (न्यन ू तम चक् ु ता पँज ू ी) su 3. कार्य प्रकृति बैंकहरूको कार्य प्रकृति (व्यापारिक बैंक, विकास बैंक, वित्त कम्पनी आदि) आदि) on कार्य विशिष्टीकरण (जस्तै व्यापारिक बैंकमा जमा संकलन, कर्जा प्रवाह, विदे शी विनिमय कारोबार lC 4. अन्य आधारहरू प्रकार (सरकारी, निजी, मिश्रित आदि) na कारोवारको किसिम (उत्पादन, व्यापार, सेवा आदि) tio अवधारणा (जस्तै सहकारी बैंक, ग्रामीण बैंक आदि) a यी आधारहरूको आधारमा नेपालमा बैंक तथा वित्तीय संस्थाहरूलाई क, ख, ग र घ गरी चार वर्गमा वर्गीकरण uc गरिएको छ। यसले बैंकिङ क्षेत्रको विकास, विस्तार र स्थायित्व प्रवर्द्धनमा सहयोग पय ु ाउँ छ Ed a eg M All Right @Mega Educational Consultancy, Kalanki 13 syuchatar chowk,Kathmandu 6 'क' वर्गका बैंक 'क' वर्गका बैंकहरू, जसलाई वाणिज्य बैंक पनि भनिन्छ, नेपालमा वित्तीय प्रणालीको महत्वपर्ण ू हिस्सा हुन ्। यी बैंकहरू सामान्यतया ठुला, सर्वव्यापी (universal) र समग्र (comprehensive) अवधारणाबाट संचालित हुने बैंकहरू हुन ्। वाणिज्य बैंकका विशेषताहरू आकार र प्रकार: 'क' वर्गका बैंकहरू आकारमा ठुला हुन्छन ् र सम्पर्ण ू बैंकिङ कारोबार गर्ने क्षमता राख्छन ्। सेवाहरू: यी बैंकहरूले विदे शी विनियम कारोबार, विदे शी मद्र ु ाको आप्रवाह, र विदे शी रे मिट्यान्स कार्य, साथै सनु र चाँदीको खरिद विक्री गर्ने कार्य पनि गर्छन ्। उद्दे श्य: वाणिज्य बैंकहरूको प्रमख ु उद्दे श्य सबै प्रकारका बैंकिङ सेवाहरू उपलब्ध गराउनु हो। y nc संख्या: हाल नेपालमा 'क' वर्गका वाणिज्य बैंकहरूको संख्या २७ रहे को छ। पँज ु ी आवश्यकता: 'क' वर्गका वाणिज्य बैंक स्थापना गर्न न्यन ू तम रु ८ अर्ब चक् ु तापँज ु ी आवश्यक छ। lta बैंक र वित्तीय संस्था सम्बन्धी ऐन su नेपालमा 'क' वर्गका बैंकहरूले बैंक तथा वित्तीय संस्था सम्बन्धी ऐन २०७३ को दफा ४९ (१) अनसु ार कार्य गर्नुपर्छ। यस ऐनले बैंकहरूको प्रबन्धपत्र र नियमावलीका आधारमा विभिन्न कार्यहरू गर्न अनमु ति दिन्छ। 'क' वर्गका बैंकका कार्यहरू on 1. निक्षेप स्वीकार गर्ने: ग्राहकबाट व्याज वा विना व्याजमा निक्षेप स्वीकार गर्न। lC 2. कर्जा प्रवाह गर्ने: विभिन्न प्रकारका कर्जा, जस्तै हायर पर्चेज, लिजिङ्ग, र हाउजिङ्ग कर्जा उपलब्ध गराउने। na 3. विदे शी विनिमय कारोबार: विदे शी मद्र ु ा कारोबार गर्ने र विदे शी रे मिट्यान्सको व्यवस्थापन गर्ने। 4. आधनि ु क बैंकिङ्ग उपकरण: विद्यत ु ीय उपकरणद्वारा निक्षेप स्वीकार गर्ने, भक् ु तानी गर्ने, र लेनदे न tio गर्ने। 5. सहवित्तीयकरण: परियोजना तथा हाइपोथिकेशन धितो राखी कर्जा दिने। a uc 6. जमानत र धितो व्यवस्थापन: ग्राहकको लागि जमानतपत्र जारी गर्ने र धितोबन्धकको सर ु क्षणमा लिएको सम्पत्ति व्यवस्थापन गर्ने। Ed 7. पँज ु ीकोषको व्यवस्थापन: शेयर, डिवेञ्चर, र ऋणपत्र जारी गर्ने। 8. सरकारी कारोबार: नेपाल सरकार वा राष्ट्र बैंकले जारी गरे को ऋणपत्र खरिद विक्री गर्ने। 9. विपन्न वर्गका लागि कर्जा: विपन्न वर्ग, न्यन ू आय भएका परिवार, र दै वी प्रकोप पीडितहरूको a आर्थिक उत्थानका लागि कर्जा प्रवाह गर्ने। eg 10. अन्य वित्तीय सेवाहरू: सन ु र चाँदीको खरिद विक्री, डिजिटल वित्तीय उपकरण जारी गर्ने, र ग्राहकको लागि सेफ डिपोजिट भल्टको व्यवस्था गर्ने। M यसरी, 'क' वर्गका वाणिज्य बैंकहरू नेपालको आर्थिक विकासमा महत्वपर्ण ू भमिू का खेल्छन ्। यिनीहरूले निक्षेप स्वीकार गर्ने, कर्जा प्रवाह गर्ने, र अन्य वित्तीय सेवाहरू प्रदान गरे र समग्र अर्थतन्त्रमा योगदान पर्या ु उँ छन ्। बैंकिङ प्रणालीको यो तहगत संरचना वित्तीय स्थिरता र विकासमा सहयोग पर्या ु उने उद्दे श्यले डिजाइन गरिएको हो। All Right @Mega Educational Consultancy, Kalanki 13 syuchatar chowk,Kathmandu 7 'ख' वर्ग बैंक ख वर्ग बैंक नेपाल राष्ट्र बैंकले वर्गीकरण गरे का वाणिज्य बैंकहरू हुन ्। यी बैंकहरूले नेपालभित्र विभिन्न प्रकारका बैंकिङ सेवाहरू प्रदान गर्दछन ्। "ख" वर्ग बैंकहरूले "क" वर्ग बैंकहरू भन्दा कम पँज ू ी आवश्यक पर्दछ, तर तिनीहरूले अझै पनि व्यापक बैंकिङ सेवाहरू प्रदान गर्न सक्छन ्। बैंकका विशेषताहरू 1. आकार र प्रकार: 'ख' वर्गका बैंकहरू आकारमा मध्यम स्तरका हुन्छन ् र 'क' वर्गका वाणिज्य बैंकहरूको तल ु नामा साना हुन्छन ्। 2. सेवाहरू: विकास बैंकहरूले Universal वा Comprehensive मान्यताअनस ु ार पर्ण ू बैंकिङ कार्य गर्ने क्षमता राख्दै नन ्। यिनीहरूले सीमित बैंकिङ कार्यहरू मात्र गर्न सक्छन ्। y 3. उद्दे श्य: यिनीहरूको मख्ु य उद्दे श्य कुनै खास वर्ग, क्षेत्र वा पेसा व्यवसायको विकास वा विस्तार गर्नु हो। nc 4. संख्या: नेपालमा विकास बैंकहरूको कार्यक्षेत्र विभिन्न प्रदे शहरूमा फैलिएको छ। हाल ३ वटा प्रदे शसम्म ५ वटा जिल्ला कार्यक्षेत्र भएको र १० जिल्लासम्मको कार्यक्षेत्र भएको विकास बैंकहरू छन ्। lta 5. पँज ु ी आवश्यकता: राष्ट्रियस्तरको विकास बैंक स्थापना गर्न रु २.५० अर्ब पज ंू ी आवश्यक छ। 'ख' वर्गका विकास बैंकहरूले निम्नलिखित कार्यहरू गर्छन ्: su 1. निक्षेप स्वीकार गर्ने: व्याज वा विना व्याजमा ग्राहकबाट निक्षेप स्वीकार गर्ने र तिनको भक् ु तानी गर्ने। 2. विद्यत ु ीय ले न दे न: विद्यतु ीय उपकरण वा साधनको माध्यमबाट निक्षे प स्वीकार गर्ने, भक् ु तानी गर्ने, र लेनदे न गर्ने। on 3. कर्जा प्रवाह: हायर पर्चेज, लिजिङ्ग, हाउजिङ्ग, र अधिविकर्ष जस्ता कर्जा उपलब्ध गराउने। 4. धितोमा कर्जा दिने: चल अचल सम्पत्तिको मल् ू यले खामेसम्मको रकम कर्जा दिने। lC 5. पनु कर्जा लिने : आवश्यकता अन स ु ार राष्ट्र बैं क वा अन्य वित्तीय संस्थाबाट पन ु कर्जा लिने। 6. परियोजना कर्जा प्रवाह: नेपाल सरकार वा अन्य विदे शी निकायबाट प्राप्त रकमबाट परियोजनाको प्रवर्द्धनका लागि कर्जा प्रवाह गर्ने। na 7. कर्जा अपलेखन: प्रचलित कर्जा अपलेखन विनियमावलीको अधिनमा रही कर्जा अपलेखन गर्ने। 8. पँज ु ीकोषको व्यवस्थापन: शेयर, डिबेञ्चर, र ऋणपत्र जारी गरे र पँज ु ीकोष परू ा गर्ने। 9. विदे शी विनिमय कारोबार: प्रचलित कानन ु को अधिनमा रही विदे श ी विनिमय कारोबार गर्ने। tio 10. जमानतपत्र जारी गर्ने: ग्राहकको तर्फ बाट जमानतपत्र जारी गर्ने र आवश्यक शर्तहरू तय गर्ने। a यी कार्यहरूले विकास बैंकहरूको संरचना र कार्यप्रणालीलाई परिभाषित गर्छन ् र आर्थिक विकासमा योगदान पर्या ु उँ छन ्। uc 'ग' वर्गका वित्त कम्पनी 'ग' वर्गका वित्त कम्पनीहरू, जसलाई वित्त कम्पनी पनि भनिन्छ, नेपालमा सानो आकारका वित्तीय संस्थाहरू हुन ्। यी Ed कम्पनीहरूले मख् ु य रूपमा व्यक्तिहरू, फर्महरू, र संस्थाहरूलाई सवारीसाधन, मेसिन, उपकरण, र घरायसी टिकाउ सामानको लागि कर्जा उपलब्ध गराउँ छन ्। हाल राष्ट्रियस्तरको वित्त कम्पनी स्थापना गर्न रु. ८० करोड पज ंू ी आवश्यक छ। 'ग' वर्गका वित्त कम्पनीहरूले 'ख' वर्गका विकास बैंकहरूको तल ु नामा सीमित बैंकिङ कार्यहरू गर्छन ् र उपभोगका लागि a उपयक्ु त कर्जा उपलब्ध गराउनेमा केन्द्रित हुन्छन ्। eg बैंकका विशेषताहरू M आकार: 'ग' वर्गका वित्त कम्पनीहरू साना आकारका हुन्छन ् र सीमित कार्यक्षेत्रमा केन्द्रित हुन्छन ्। उद्दे श्य: यिनीहरूको मख् ु य उद्दे श्य उपभोगका लागि आवश्यक कर्जा उपलब्ध गराउनु हो। पँज ु ी आवश्यकता: राष्ट्रियस्तरको वित्त कम्पनी स्थापना गर्न रु. ८० करोड पज ंू ी आवश्यक छ। सेवाहरू: यिनीहरूले सवारीसाधन, मेसिन, र अन्य चल अचल सम्पत्तिका लागि लिजिङ्ग र किस्ताबन्दी कर्जा उपलब्ध गराउँ छन ्। कर्जा प्रकार: उपभोगको लागि विशेष कर्जा, जस्तै Consumer Loan, उपलब्ध गराउने। कार्यहरू 'ग' वर्गका वित्त कम्पनीहरूले निम्नलिखित प्रमख ु कार्यहरू गर्छन ्: 1. निक्षेप स्वीकार गर्ने: व्याज वा विना व्याजमा निक्षेप स्वीकार गर्ने र तिनको भक् ु तानी गर्ने। All Right @Mega Educational Consultancy, Kalanki 13 syuchatar chowk,Kathmandu 8  2. विद्यत ु ीय लेनदे न: विद्यत ु ीय उपकरण वा साधनको माध्यमबाट निक्षेप स्वीकार गर्ने, भक् ु तानी गर्ने, र लेनदे न गर्ने। 3. धितोमा कर्जा दिने: चल अचल सम्पत्तिको मल् ू यले खामेसम्मको रकम कर्जा दिने। 4. पनु कर्जा लिने: आवश्यकता अनस ु ार राष्ट्र बैंक वा अन्य वित्तीय संस्थाबाट पनु कर्जा लिने। 5. कर्जा अपलेखन: प्रचलित कर्जा अपलेखन विनियमावलीको अधिनमा रही कर्जा अपलेखन गर्ने। 6. पँजु ीकोषको व्यवस्थापन: शेयर, डिबेञ्चर, र ऋणपत्र जारी गरे र पँज ु ीकोष परू ा गर्ने। 7. सरकारी ऋणपत्रको कारोबार: नेपाल सरकार वा राष्ट्र बैंकले जारी गरे को ऋणपत्र खरिद-विक्री गर्ने। 8. कमिशन एजेन्टको रूपमा कार्य: ग्राहकको निमित्त कमिशन एजेन्ट भई शेयर, डिबेञ्चरको जिम्मा लिन र खरिद-विक्री गरिदिने। 9. आर्थिक उत्थानमा सहयोग: विपन्न वर्ग र न्यन ू आय भएका परिवारका लागि कर्जा उपलब्ध गराउने। 10. वित्तीय उपकरणको कारोबार: विनिमयपत्र, चेक, ड्राफ्ट जारी गर्ने, स्वीकार गर्ने, भक् ु तानी दिने, र y डिस्काउन्ट गर्ने। nc यी कार्यहरूले 'ग' वर्गका वित्त कम्पनीहरूको संरचना र कार्यप्रणालीलाई परिभाषित गर्छन ् र आर्थिक विकासमा lta योगदान पर्या ु उँ छन ्। su घ' वर्गका लघवि ु त्त संस्थाहरूको परिचय 'घ' वर्गका वित्तीय संस्थाहरू, जसलाई लघवि ु त्त संस्था भनिन्छ, बैंकिङको मल ू धारमा नआएका ग्रामीण विपन्न वा पिछडिएका वर्गको उन्नति र हित अभिवद् नियमित रूपमा लघब ु चत सङ्कलन गर्ने, ृ कार्यहरू गर्छन ्। वर्तमानमा राष्ट्रियस्तरको लघवि धिका र लघ ु ु लागि व्यवसाय त्त स्थापित विकास सञ्चालन बैं क on गरिएका गर्न स्थापना छन लघ गर्न ु ्। यिनीहरूले समह कर्जा रु. १० उपलब्ध करोड र ू मा आबद्ध गराउने, गराउने थोक जस्ता प्रमख कर्जा ु कारोबार गर्नको lC लागि ६० करोड चक् ु ता पँज ू ी आवश्यक छ। बैंकका विशेषताहरू na आकार: 'घ' वर्गका लघवि ु त्त संस्थाहरू साना आकारका हुन्छन ् र सीमित कार्यक्षेत्रमा केन्द्रित हुन्छन ्। उद्दे श्य: यिनीहरूको मख् ु य उद्दे श्य ग्रामीण विपन्न वर्गको आर्थिक उन्नति र हित अभिवद् ृ धि गर्नु हो। पँज ु ी आवश्यकता: राष्ट्रियस्तरको लघवि ु त्त विकास बैंक स्थापना गर्न रु. १० करोड र थोक कर्जा कारोबार गर्नको लागि tio ६० करोड चक् ु ता पँजू ी आवश्यक छ। सेवाहरू: लघवि ु त्त संस्थाहरूले लघु व्यवसाय सञ्चालनका लागि लघु कर्जा उपलब्ध गराउँ छन ्। a सामहि ू कता: यिनीहरूले समह ू मा आबद्ध भएर काम गर्ने प्रवत्ति ृ लाई प्रोत्साहित गर्छन ्। uc कार्यहरू 'घ' वर्गका लघवि ु त्त संस्थाहरूले निम्नलिखित प्रमख ु कार्यहरू गर्छन ्: Ed 1. लघु कर्जा उपलब्ध गराउने: समह ू का सदस्यलाई लघु व्यवसाय सञ्चालन गर्न लघक ु र्जा दिने। 2. कर्जा र अनद ु ानको व्यवस्थापन: बैंक वा वित्तीय संस्थाबाट कर्जा वा अनद ु ान प्राप्त गरे र लघक ु र्जा वितरणमा प्रयोग गर्ने। 3. कार्य मल् ू यांकन: लघक ु र्जा माग भएको कार्यको मल् ू यांकन गर्ने र सम्भाव्यता पहिचान गर्ने। a 4. निक्षेप स्वीकार गर्ने: राष्ट्र बैंकको स्वीकृति लिई निक्षेप स्वीकार गर्ने र भक् ु तानी गर्ने। eg 5. पँज ु ीकोषको व्यवस्थापन: शेयर, डिबेञ्चर, र ऋणपत्र जारी गरे र पँज ु ीकोष परू ा गर्ने। 6. ग्राहक विवरणको आदानप्रदान: ऋणी वा ग्राहकको विवरण, सच ू ना वा जानकारी अन्य संस्थासँग लिने दिने। 7. कर्जा असल ु ी: लघकु र्जा समयमा असल ु उपर गर्न आवश्यक कारवाही गर्ने। M 8. अन्य कार्यहरू: राष्ट्र बैंकले तोकेको अन्य काम गर्ने। 9. सरु क्षा व्यवस्था: लघक ु र्जा दिने क्रममा चल अचल सम्पत्ति सरु क्षण वा जमानत लिने। 10. सामाजिक उत्थानमा सहयोग: विपन्न वर्ग र न्यन ू आय भएका परिवारका लागि कर्जा उपलब्ध गराउने। यी कार्यहरूले लघवि ु त्त संस्थाहरूको संरचना र कार्यप्रणालीलाई परिभाषित गर्छन ् र ग्रामीण विकासमा योगदान पर्या ु उँ छन ्। All Right @Mega Educational Consultancy, Kalanki 13 syuchatar chowk,Kathmandu 9 लघवि ु त्त विकास बैंकहरूले महिलाहरूलाई मात्र सदस्य बनाउनक ु ा प्रमख ु कारणहरू निम्नलिखित छन ्: 1. महिलाको आर्थिक स्थिति: महिलाहरूको पारिवारिक र आर्थिक जिम्मेवारीका कारण, उनीहरू गरिवीको पहिलो शिकार बनिरहे का छन ्। लघवि ु त्त विकास बैंकहरूले महिलाहरूलाई सशक्त बनाउने उद्दे श्यले कर्जा उपलब्ध गराउँ छन ्। 2. सामाजिक सशक्तिकरण: महिलाहरूलाई आर्थिक रूपमा सशक्त बनाउँ दा, उनीहरूको सामाजिक स्थिति र आत्मविश्वासमा वद् ृ धि हुन्छ, जसले समग्र समाजको विकासमा योगदान पर्या ु उँ छ। 3. सामद ु ायिक विकास: महिलाहरूको समह ू मा आबद्धता र लघब ु चत सङ्कलन गर्ने प्रवत्तिृ ले समद ु ायमा आर्थिक विकासको वातावरण सिर्जना गर्छ। 4. उत्पीडनको विरुद्ध लडाइँ: महिलाहरूलाई उत्पीडन र गरिवीबाट मक् ु त गर्न लघवि ु त्त विकास बैंकहरूको उद्दे श्य हो, जसले उनीहरूको हक र अधिकारको संरक्षण गर्छ। 5. परिवारको भलाइ: महिलाहरूको आर्थिक सशक्तिकरणले परिवारको समग्र भलाइमा सध ु ार ल्याउँ छ, जसले गर्दा छोराछोरीको शिक्षा र स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पर्छ। y 6. सरु क्षित र सल ु भ कर्जा: महिलाहरूलाई लघवि ु त्त विकास बैंकहरूले सल ु भ र सरु क्षित कर्जा उपलब्ध nc गराउँ छन ्, जसले उनीहरूको व्यवसायिक गतिविधिहरूलाई प्रोत्साहन गर्छ। 7. सामाजिक र सांस्कृतिक परिवर्तन: महिलाहरूलाई सशक्त बनाउँ दा, समाजमा सकारात्मक परिवर्तन lta ल्याउने र पारिवारिक संरचनामा सध ु ार गर्ने अवसर प्राप्त हुन्छ। 8. पारिवारिक जिम्मेवारीको सन्तल ु न: महिलाहरूको आर्थिक सशक्तिकरणले परिवारमा जिम्मेवारीको सन्तल ु न ल्याउँ छ, जसले परु ु ष र महिलाबीचको समानता बढाउँ छ। su 9. विकासका अवसरहरू: महिलाहरूलाई विशेष ध्यान दिनक ु ा कारण, उनीहरूलाई नयाँ व्यवसायिक अवसरहरूमा पहुँच दिन्छ, जसले उनीहरूको जीवनस्तरमा सध ु ार ल्याउँ छ। आर्थिक र सामाजिक विकासमा सकारात्मक प्रभाव पार्छ। on 10. दिगो विकास: महिलाहरूको सशक्तिकरणले दिगो विकासमा योगदान पर्या ु उँ छ, जसले समग्र राष्ट्रको lC यसरी, लघवि ु त्त विकास बैंकहरूले महिलाहरूलाई मात्र सदस्य बनाउनक ु ा कारणहरू महिला सशक्तिकरण र na सामाजिक विकाससँग गहिरो सम्बन्धित छन ्। tio नेपालका लघवि ु त्त विकास बैंकहरूले सामना गरिरहे का प्रमख ु समस्याहरू निम्नानस ु ार छन ्: 1. दोहोरोपन (Duplication): तराई क्षेत्रका जिल्लामा लघवि ु त्त विकास बैंकका शाखाहरू धेरै खल ु ेका छन ्, जसका a कारण विपन्न वर्गका महिलाहरूले एकभन्दा बढी लघवि ु त्त बैंकबाट कर्जा लिने प्रवत्ति ृ दे खिन्छ। यसले कर्जा uc प्रवाहमा दोहोरोपन सिर्जना गर्छ। 2. सच ू ना प्रविधिको न्यन ू प्रयोग: लघविु त्त विकास बैंकहरूले सच ू ना प्रविधिको प्रयोग सन्तोषजनक स्तरमा गरे का Ed छै नन ्। २१ औं शताब्दीमा, सच ू ना प्रविधि र आधनि ु क प्रविधिको प्रयोग नगरी बैंक सवल हुन सक्दै न। 3. थोक कर्जाको अप्र्याप्तता: लघविु त्त विकास बैंकले विपन्न वर्गबाट संकलित निक्षेपबाट माग भएजति कर्जा प्रवाह गर्न सक्दै नन ्। लघवि ु त्त विकास बैंकहरूले थोक कर्जा प्राप्त गर्न कठिनाइ भोगिरहे का छन ्। a 4. उच्च व्याजदर: लघवि ु त्त विकास बैंकहरूले विपन्न वर्गलाई २० दे खि २५ प्रतिशतको उच्च व्याजदरमा कर्जा प्रवाह eg गरिरहे का छन ्, जन ु अन्य बैंकहरूको तल ु नामा धेरै बढी हो। 5. खराब कर्जाको आकार: लघविु त्त प्रणालीमा खराब कर्जाको आकार शन् ू य वा १ प्रतिशत भित्र सीमित हुनप ु र्दछ, तर हालका दिनमा यो ५ प्रतिशतभन्दा बढी रहे को छ। M 6. थोक कर्जाको दरू ु पयोग: कतिपय लघवि ु त्त विकास बैंकहरूले थोक कर्जा प्राप्त गरे र त्यसलाई मद् ु दती खातामा राख्ने गरे को पाइन्छ, जसले दरू ु पयोगको संकेत गर्दछ। 7. असमान वितरण: लघवि ु त्त विकास बैंकहरू लामो समयसम्म तराईका सवि ु धा सम्पन्न जिल्लामा मात्र केन्द्रित थिए, जसले गरिवीको समस्या भएका पहाडी र हिमाली जिल्लामा सेवा विस्तार गर्न अवरोध पर्या ु एको छ। 8. समय सापेक्ष ऐन काननू को अभाव: लघवि ु त्त विकास बैंकको अभ्यासलाई व्यवस्थित गर्न समय सापेक्ष ऐन र नियमहरूको तर्जुमा गर्नुपर्ने आवश्यकता छ, तर यसमा प्रगति भएको छै न। 9. कर्मचारी अनश ु ासनहीनता: लघविु त्त विकास बैंकमा कर्मचारी यनि ू यनवाजी र अनश ु ासनहीन गतिविधि बढ्दै गएका छन ्, जसले बैंकको समग्र क्षमता शिथिल पार्न सक्छ। All Right @Mega Educational Consultancy, Kalanki 13 syuchatar chowk,Kathmandu 10  10. तालिम र सीप विकासको अभाव: कर्मचारीहरूको तालिम र दक्षता अभिवद् ृ धि गर्न पर्याप्त अवसर उपलब्ध छै न, जसले उनीहरूको उत्पादकत्वमा कमी ल्याउँ छ। यी समस्याहरूको समाधानका लागि लघवि ु त्त विकास बैंकहरूले सच ू ना प्रविधि, कर्जा व्यवस्थापन, व्याजदर, कर्मचारी व्यवस्थापन र तालिम जस्ता पक्षमा सध ु ार गर्नुपर्छ। नेपालमा वाणिज्य बैंक, विकास बैंक, र वित्त कम्पनीलाई एक अर्काको कार्यक्षेत्रका कामहरू गर्न दिइनकु ा प्रमख ु कारणहरू निम्नलिखित छन ्: 1. बैंकिङ्ग पहुँचको विस्तार: नेपालमा कुल जनसंख्याको करिव ६० प्रतिशतको बीचमा मात्र बैंकिङ्ग सविु धा पग ु ेको छ। बाँकी जनसंख्यामा बैंकिङ्ग सेवा विस्तार गर्नका लागि वाणिज्य बैंक, विकास बैंक, y र वित्त कम्पनीलाई एक अर्काको कार्यक्षेत्रमा काम गर्न स्वीकृति दिइएको हो। nc 2. बैंकिङ्ग आदतको विकास: नेपालको शहरी क्षेत्रमा पनि पर्याप्त मात्रामा बैंकिङ्ग आदतको विकास भएको छै न। यसलाई सध ु ार गर्न क, ख, र ग वर्गका बैंकहरूलाई एक अर्काको कार्यक्षेत्रमा कारोवार गर्न lta अनम ु ति दिइएको छ। 3. स्वस्थ प्रतिस्पर्धा: स्वस्थ प्रतिस्पर्धाले बैंकिङ्ग प्रणालीमा सध ु ार ल्याउँ छ। प्रतिस्पर्धासँगै बैंकिङ्ग क्षेत्रको गणु स्तरमा सध ु ार, लागत घटाउने, र प्रभावकारी सेवा प्रवाह गर्नका लागि यी तीनवटा वित्तीय su संस्थालाई एक अर्काको कार्यक्षेत्रमा काम गर्न दिइएको हो। 4. विविधता र सेवा सध ु ार: विभिन्न वित्तीय संस्थाहरूको एकीकृत कार्यक्षेत्रले ग्राहकलाई विविधता र सेवामा सध ु ार ल्याउँ छ, जसले ग्राहकको आवश्यकता अनस on ु ार सेवा उपलब्ध गराउन मद्दत पर्या 5. आर्थिक विकासमा योगदान: यी संस्थाहरूको सहकार्यले आर्थिक विकासमा योगदान पर्या ु उने ु उँ छ। lC उद्दे श्यले वित्तीय सेवाहरूको पहुँचलाई बढावा दिन्छ। 6. सामाजिक र आर्थिक समावेशीकरण: एक अर्काको कार्यक्षेत्रमा काम गर्न पाउँ दा, वित्तीय संस्थाहरूले गरिबी निवारण र सामाजिक समावेशीकरणमा सहयोग पर्या ु उँ छन ्। na 7. नवीनतम प्रविधिको प्रयोग: विभिन्न बैंकहरूको सहकार्यले नवीनतम प्रविधिहरूको प्रयोग र विकासमा पनि सहयोग पर्या ु उँ छ, जसले बैंकिङ्ग सेवाहरूलाई अझ प्रभावकारी बनाउँ छ। tio यसरी, नेपालमा वाणिज्य बैंक, विकास बैंक, र वित्त कम्पनीलाई एक अर्काको कार्यक्षेत्रमा काम गर्न अनम ु ति a दिनक ु ा विभिन्न कारणहरू छन ्, जसले समग्र बैंकिङ्ग प्रणालीको सध ु ार र आर्थिक विकासमा योगदान uc पर्या ु उँ छ। Ed a eg M All Right @Mega Educational Consultancy, Kalanki 13 syuchatar chowk,Kathmandu 11  Chapter 4. ग्राहकमख ु ी बैंकिङ सेवा पष्ृ ठभमि ू बैंकिङमा ग्राहकको सन्तोष अत्यन्त महत्वपर्ण ू छ। ग्राहकमख ु ी बैंकिङ सेवा ले ग्राहकको आवश्यकतामा ध्यान केन्द्रित गर्दै सेवाहरूलाई सध ु ार्ने अवसर दिन्छ। यसले ग्राहकका प्रतिक्रिया र गन ु ासो सनु ेर बैंकलाई प्रभावकारी ढं गले सेवा प्रदान गर्न मद्दत गर्दछ। यसरी, ग्राहकलाई प्राथमिकता दिँ दा बैंकले सफलतासँगै दीर्घकालीन सम्बन्ध निर्माण गर्न सक्छ। परिचय ग्राहकमख ु ी बैंकिङ सेवा भनेको बैंकको सबै गतिविधिहरू ग्राहकको आवश्यकता र प्राथमिकतामा केन्द्रित गर्ने प्रक्रिया हो। यसले ग्राहकलाई पहिलो प्राथमिकता दिँ दै नीति निर्माण, उत्पादन विकास, र y सेवा वितरणमा ध्यान दिन्छ। nc ग्राहकमखु ी बैंकिङले ग्राहकको सन्तोष र खस ु ीलाई सनिु श्चित गर्नका लागि नयाँ सेवाहरूको विकास lta र परु ाना सेवाहरूको सध ु ारमा ध्यान दिन्छ। यसरी, बैंकले ग्राहकको गनु ासो सन् ु ने र उनीहरूलाई सल्लाह दिने कार्यलाई पनि महत्त्व दिन्छ। su अन्ततः, ग्राहकमख ु ी बैंकिङले ग्राहकलाई 'राजा' मानेर सेवा प्रदान गर्ने अवधारणालाई वास्तविकता बनाउँ छ, जसले बैंकको सफलता र दीर्घकालीन सम्बन्ध सनि ग्राहकमख ु ी बैंकिङ कार्यान्वयनका लागि अपनाइने रणनीतिहरू ु श्चित गर्दछ। on lC ग्राहकमख ु ी बैंकिङ भनेको ग्राहकको विभिन्न आवश्यकतालाई मध्यनजर गरी उनीहरूलाई दिगो na सन्तष्टिु प्रदान गर्ने व्यवसायिक दृष्टिकोण हो। यसमा ग्राहकको प्रकार, आवश्यकता, र सन्तष्टि ु को स्तरलाई बझ ु रे फरक-फरक रणनीति अपनाउने गरिन्छ। यसले ग्राहक र बैंक दव ु ल ै ाई फाइदा tio परु ‍य ् ाउँ छ। प्रमख ु रणनीतिहरू निम्नानस ु ार उल्लेख गरिएको छ । a uc 1. ग्राहकलाई पहिलो स्थान: बैंकको सबै काममा ग्राहकलाई मख् ु य प्राथमिकतामा राख्ने। 2. गन ु ासो सन् ु ने : ग्राहकका ग न ु ासा ध्यानप र्व ू क सन् ु ने र समाधान गर्ने। 3. पारदर्शी काम: बैंकका सबै काम पारदर्शी बनाउने। Ed 4. विभिन्न ग्राहक, विभिन्न सेवा: फरक-फरक ग्राहकका लागि फरक-फरक सेवा दिने। 5. मस् ु कानसहितको सेवा: ग्राहकलाई सधैँ मस् ु कानका साथ सेवा दिने। 6. ग्राहक शिक्षा: ग्राहकलाई बैंकका सेवाबारे राम्रोसँग जानकारी दिने। सरल भाषा: ग्राहकसँग कुरा गर्दा सरल र बझ् ु न सजिलो भाषा प्रयोग गर्ने। a 7. 8. समान व्यवहार: सबै ग्राहकलाई समान व्यवहार गर्ने। eg 9. सरल सेवा: ग्राहकलाई सेवा लिन सजिलो बनाउने। 10. डिजिटल सेवा: बैंकका सेवाहरूलाई डिजिटल बनाउँ दै लैजाने। 11. कर्मचारी तालिम: कर्मचारीलाई ग्राहकमख ु ी सेवा दिने तालिम दिने। M 12. ग्राहक सन्तष्टिु जाँ च: ग्राहक सन्त ष्टि ु कस्तो छ भनेर नियमित जाँच गर्ने। ग्राहकमख ु ी बैंकिङ कार्यान्वयनका उपकरणहरू ग्राहकमख ु ी बैंकिङलाई प्रभावकारी बनाउन विभिन्न उपकरणहरूको प्रयोग गर्न सकिन्छ। यी उपकरणहरूले बैंकहरूलाई आफ्ना ग्राहकहरूलाई केन्द्रमा राखेर काम गर्न सक्षम बनाउँ छन ्। All Right @Mega Educational Consultancy, Kalanki 13 syuchatar chowk,Kathmandu 12 ग्राहकमख ु ी बैंकिङ कार्यान्वयनका उपकरणहरू निम्नानस ु ार उल्लेख गरिएको छ । 1. ग्राहक संरक्षण सिद्धान्तको कार्यान्वयन: यस सिद्धान्तको कार्यान्वयन गर्न पारदर्शिता, निष्पक्षता, ग्राहकको माग अनस ु ारको उत्पादनको निर्माण, सरल भाषाको प्रयोग, र नागरिक वडापत्रको कार्यान्वयन जस्ता उपकरणहरू प्रयोग गर्न सकिन्छ। 2. गन ु ासो सनु व ु ाई एकाइको व्यवस्था: बैंकका प्रत्येक शाखामा गन ु ासो सन ु व ु ाई एकाइको व्यवस्थापन गरी, उक्त एकाइमार्फ त आएका ग्राहकका गन ु ासोहरूलाई प्रभावकारी रूपमा समाधान गर्न सक्दा y ग्राहकमख ु ी बैं कि ङ कार्यान्वयन हु न सक्दछ। nc 3. Digital banking product को व्यवस्था: यसअन्तर्गत अनलाइन बैंकिङ, SMS बैंकिङ, डेबिट कार्ड, र क्रेडिट कार्ड जस्ता उपकरणहरूको प्रयोग गरे र ग्राहकलाई बैंकमा नगई सरल र मितव्ययी ढं गले lta बैंकिङ सेवाहरू उपलब्ध गराउन सकिन्छ। 4. मस् ु कान सहितको सेवा: यो ग्राहकमख ु ी बैंकिङ कार्यान्वयनको सबैभन्दा महत्वपर्ण ू उपकरण हो। लागत बिनाको ग्राहकको आधार र दायरा अभिवद् ृ धि गर्न यसलाई अत्यन्त प्रभावकारी मानिन्छ। su यसका लागि बैंकका अग्रभागका कर्मचारीहरूलाई तालिम र विक?