İbtidai Təhsil Dilində Tədris üsulunda Sertifikasiya Proqramı

**İXTİSASARTIRMA TƏLİMİ PROQRAMI** **Proqramın adı:** İbtidai təhsildə tədris dilinin tədrisi metodikası **Modul:** Peşə fəaliyyətinin ümumi əsasları **Dinləyici kateqoriyası:** Sertifikasiyada zəif nəticə göstərən müəllimlər **Həyata keçirilmə forması:** əyani **Təlim saatlarının miqdarı:** 24...

**İXTİSASARTIRMA TƏLİMİ PROQRAMI** **Proqramın adı:** İbtidai təhsildə tədris dilinin tədrisi metodikası **Modul:** Peşə fəaliyyətinin ümumi əsasları **Dinləyici kateqoriyası:** Sertifikasiyada zəif nəticə göstərən müəllimlər **Həyata keçirilmə forması:** əyani **Təlim saatlarının miqdarı:** 24 saat **Kredit sayı: 4 kredit** **İZAHAT VƏRƏQİ** **Mövzunun aktuallığı:** **2023-ci ilin avqust ayından etibarən Təhsilverənlərin sertifikatlaşdırılması prosesinin test imtahan mərhələsi baş tutmuşdur. Bu mərhələdə iştirak edən və uğursuz nəticə (30 baldan aşağı) göstərən şəxslərin iş yeri saxlanılmaqla 1 il müddətinə yenidən hazırlaşaraq təkrar sertifikasiya prosesinə cəlb edilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Bu müddətdə "Təhsilverənlərin sertifikatlaşdırılmasına dair qiymətləndirmə çərçivəsi"nə uyğun olaraq ixtisas üzrə Azərbaycan dili fənninə dair bilik və bacarıqlarının təkmilləşdirilməsi üçün ixtisasartırma təlimi təşkil olunması və bununla əlaqədar təkrar sertifikasiya imtahanında daha yüksək nəticənin əldə olunması hədəflənmişdir.** **Proqramın əsas məqsədi:** **Təkrar sertitifikasiya imtahanında iştirak edəcək təhsilverənlərin ibtidai təhsil səviyyəsində Azərbaycan dili fənninin məzmununa dair bilik və bacarıqlarının təkmilləşdirilməsidir.** **Proqramın əsas vəzifələri:** - **ibtidai təhsil səviyyəsində Azərbaycan dili fənni üzrə bilik və bacarıqların inkişaf etdirilməsi,** - **Azərbaycan dili fənninə dair metodik göstərişlərin çatdırılması** **Proqramın strukturu:** - **Proqram haqqında ümumi məlumat** - **Tematik plan** - **Mövzuların qısa xülasısi** - **Oxu materialı** - **Qiymətləndirmə vasitələri** - **İstifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı** **Proqramın əsas anlayışları:** **Fonetika, leksika, söz yaradıcılığı, morfologiya, sintaksis, mətn üzrə iş, səs, hərf, heca, vurğu, fonetik təhlil, antonim, sinonim, omonim, çoxmənalı söz, təkmənalı söz, leksik təhlil, kök, şəkilçi, əsas nitq hissələri, köməkçi nitq hissələri, durğu işarələri, morfoloji təhlil, söz birləşmələri, baş üzvlər, ikinci dərəcəli üzvlər, sadə cümlə, mürəkkəb cümlə, sintaktik təhlil, ideya, məzmun, mövzu, təhlil** **Təlimdən gözlənilən nəticələr:** - Sait və samit səsləri fərqləndirir. - Əmələgəlmə yerinə görə sait səslərin bölgüsünü müəyyən edir. - Kar və cingiltili samit səsləri fərqləndirir. - Sözün sonunda bəzi samitlərin tələffüz qaydalarını fərqləndirir. - Qoşasaitli və qoşasamitli sözlərin tələffüz qaydalarını düzgün tətbiq edir. - Bəzi şəkilçilərin tələffüz qaydalarını düzgün tətbiq edir. - Sözlərdə hecaların sayını düzgün müəyyən edir. - Ahəng qanununa tabe olan və olmayan sözləri fərqləndirir. - Fonetik təhlil aparır. - Orfoepiya və orfoqrafiya qaydalarını düzgün tətbiq edir. - Leksik və qrammatik mənalarına görə sözləri fərqləndirir. - Sözün həqiqi və məcazi mənada işləndiyini müəyyən edir. - Frazeoloji birləşmələri müəyyənləşdirir. - Təkmənalı və çoxmənalı sözləri fərqləndirir və bu fərqi izah edir. - Eyni və ya fərqli nitq hissəsinə aid olan omonimlərin leksik mənasını izah edir. - Omonim, sinonim, antonim, çoxmənalı və təkmənalı sözləri fərqləndirir. - Terminlərin leksik mənasını izah edir. - Kök və şəkilçinin fərqlərini izah edir. - Sözlərin quruluşca növlərini fərqləndirir. - Mürəkkəb sözlərin yazılış qaydalarını düzgün tətbiq edir. - Leksik və qrammatik, həmçinin omonim şəkilçiləri fərqləndirir. - Sözləri tərkibinə görə təhlil edir. - Sözləri quruluşuna görə fərqləndirir. - Eyniköklü sözləri bir sözün müxtəlif formalarından fərqləndirir. - Sözün başlanğıc formasını düzgün müəyyən edir. - Əsas nitq hissələrini məna növlərinə və quruluşuna görə fərqləndirir. - Əsas nitq hissələrini morfoloji xüsusiyyətlərinə görə fərqləndirir. - Köməkçi nitq hissələrini tanıyır,onların əsas nitq hissələrindən fərqini izah edir. - Əsas və köməkçi nitq hissələrinin düzgün yazılış qaydalarını tətbiq edir. - Əsas və köməkçi nitq hissələrini omonimlik xüsusiyyətinə görə fərqləndirir. - Söz birləşmələrinin əsas və asılı tərəflərini, həmçinin onların ifadə vasitələrini müəyyən edir. - Mürəkkəb adların düzgün yazılış qaydalarını tətbiq etməklə yazır. - Durğu işarələrindən yerində istifadə edir. - Söz, söz birləşməsi və cümlələri fərqləndirir. - Cümlələri məqsəd və intonasiyaya görə növlərini fərqləndirir. - Mürəkkəb cümlə ilə sadə cümləni fərqləndirir. - Cümlənin düzgün qurulmasında baş və ikinci dərəcəli üzvləri müəyyən edir. - Baş və ikinci dərəcəli cümlə üzvlərini ifadə vasitələrinə görə fərqləndirir. - Sintaktik təhlil aparır. - Mətndəki sözləri mənalarına görə (yaxınmnalı, əksmənalı, çoxmənalı, omonim, həqiqi və məcazi məna) fərqləndirir. - Mətndəki frazeoloji ifadələrin mənasını izah edir. - Mətndəki yeni söz və terminləri kontekstə uyğun izah edir. - Mətnin məzmununa uyğun ardıcıllığı və hadisələrin səbəb-nəticə əlaqələrini müəyyən edir. - Mətnin mövzusunu və ideyasını müəyyən edir. - **Tematik plan:** **TEMATİK PLAN** +---------+---------+---------+---------+---------+---------+---------+ | **№** | **Mövzu | **Təlim | **Təlim | **Qiymə | **Akade | **Qeyd* | | | ** | nəticəl | strateg | tləndir | mik | * | | | | əri** | iyaları | mə | saat** | | | | | | ** | starteg | | | | | | | | iyaları | | | | | | | | ** | | | +=========+=========+=========+=========+=========+=========+=========+ | **Müdav | | | | | | | | imlər** | | | | | | | +---------+---------+---------+---------+---------+---------+---------+ | **1** | **Fonet | - Sai | **BİBÖ, | **Müşah | **4 | | | | ika** | t | ümumilə | idə, | saat** | | | | | və | şdirmə, | sual-ca | | | | | - Sai | sam | təhlil* | vab, | | | | | tlər | it | * | qrafik | | | | | | səs | | orqanay | | | | | - Sam | ləri | | zerlər, | | | | | itlər | fər | | tapşırı | | | | | | qləndir | | qlar** | | | | | - Hec | ir. | | | | | | | a | | | | | | | | | - Əmə | | | | | | | - Vur | ləgəlmə | | | | | | | ğu | yer | | | | | | | | inə | | | | | | | - Ahə | gör | | | | | | | ng | ə | | | | | | | qan | sai | | | | | | | unu | t | | | | | | | | səs | | | | | | | - Orf | lərin | | | | | | | oepiya | böl | | | | | | | və | güsünü | | | | | | | orf | müə | | | | | | | oqrafiy | yyən | | | | | | | a | edi | | | | | | | nor | r. | | | | | | | maları | | | | | | | | | - Kar | | | | | | | - Söz | və | | | | | | | ün | cin | | | | | | | səs | giltili | | | | | | | tər | sam | | | | | | | kibinə | it | | | | | | | gör | səs | | | | | | | ə | ləri | | | | | | | təh | fər | | | | | | | lili | qləndir | | | | | | | | ir. | | | | | | | | | | | | | | | | - Söz | | | | | | | | ün | | | | | | | | son | | | | | | | | unda | | | | | | | | bəz | | | | | | | | i | | | | | | | | sam | | | | | | | | itlərin | | | | | | | | təl | | | | | | | | əffüz | | | | | | | | qay | | | | | | | | daların | | | | | | | | ı | | | | | | | | fər | | | | | | | | qləndir | | | | | | | | ir. | | | | | | | | | | | | | | | | - Qoş | | | | | | | | asaitli | | | | | | | | və | | | | | | | | qoş | | | | | | | | asamitl | | | | | | | | i | | | | | | | | söz | | | | | | | | lərin | | | | | | | | təl | | | | | | | | əffüz | | | | | | | | qay | | | | | | | | daların | | | | | | | | ı | | | | | | | | düz | | | | | | | | gün | | | | | | | | tət | | | | | | | | biq | | | | | | | | edi | | | | | | | | r. | | | | | | | | | | | | | | | | - Bəz | | | | | | | | i | | | | | | | | şək | | | | | | | | ilçilər | | | | | | | | in | | | | | | | | təl | | | | | | | | əffüz | | | | | | | | qay | | | | | | | | daların | | | | | | | | ı | | | | | | | | düz | | | | | | | | gün | | | | | | | | tət | | | | | | | | biq | | | | | | | | edi | | | | | | | | r. | | | | | | | | | | | | | | | | - Söz | | | | | | | | lərdə | | | | | | | | hec | | | | | | | | aların | | | | | | | | say | | | | | | | | ını | | | | | | | | düz | | | | | | | | gün | | | | | | | | müə | | | | | | | | yyən | | | | | | | | edi | | | | | | | | r. | | | | | | | | | | | | | | | | - Ahə | | | | | | | | ng | | | | | | | | qan | | | | | | | | ununa | | | | | | | | tab | | | | | | | | e | | | | | | | | ola | | | | | | | | n | | | | | | | | və | | | | | | | | olm | | | | | | | | ayan | | | | | | | | söz | | | | | | | | ləri | | | | | | | | fər | | | | | | | | qləndir | | | | | | | | ir. | | | | | | | | | | | | | | | | - Fon | | | | | | | | etik | | | | | | | | təh | | | | | | | | lil | | | | | | | | apa | | | | | | | | rır. | | | | | | | | | | | | | | | | - Orf | | | | | | | | oepiya | | | | | | | | və | | | | | | | | orf | | | | | | | | oqrafiy | | | | | | | | a | | | | | | | | qay | | | | | | | | daların | | | | | | | | ı | | | | | | | | düz | | | | | | | | gün | | | | | | | | tət | | | | | | | | biq | | | | | | | | edi | | | | | | | | r. | | | | | +---------+---------+---------+---------+---------+---------+---------+ | **2** | **Leksi | - Lek | **BİBÖ, | **Müşah | **3 | | | | ka** | sik | ümumilə | idə, | saat** | | | | | və | şdirmə, | sual-ca | | | | | - Söz | qra | təhlil* | vab, | | | | | ün | mmatik | * | qrafik | | | | | lek | mən | | orqanay | | | | | sik | alarına | | zerlər, | | | | | və | gör | | tapşırı | | | | | qra | ə | | qlar** | | | | | mmatik | söz | | | | | | | mən | ləri | | | | | | | ası | fər | | | | | | | | qləndir | | | | | | | - Söz | ir. | | | | | | | ün | | | | | | | | həq | - Söz | | | | | | | iqi | ün | | | | | | | və | həq | | | | | | | məc | iqi | | | | | | | azi | və | | | | | | | mən | məc | | | | | | | ası | azi | | | | | | | | mən | | | | | | | - Fra | ada | | | | | | | zeoloji | işl | | | | | | | bir | əndiyin | | | | | | | ləşmələ | i | | | | | | | r | müə | | | | | | | | yyən | | | | | | | - Tək | edi | | | | | | | mənalı | r. | | | | | | | və | | | | | | | | çox | - Fra | | | | | | | mənalı | zeoloji | | | | | | | söz | bir | | | | | | | lər | ləşmələ | | | | | | | | ri | | | | | | | - Omo | müə | | | | | | | nimlər | yyənləş | | | | | | | | dirir. | | | | | | | - Sin | | | | | | | | onimlər | - Tək | | | | | | | | mənalı | | | | | | | - Ant | və | | | | | | | onimlər | çox | | | | | | | | mənalı | | | | | | | - Ter | söz | | | | | | | minlər | ləri | | | | | | | | fər | | | | | | | | qləndir | | | | | | | | ir | | | | | | | | və | | | | | | | | bu | | | | | | | | fər | | | | | | | | qi | | | | | | | | iza | | | | | | | | h | | | | | | | | edi | | | | | | | | r. | | | | | | | | | | | | | | | | - Eyn | | | | | | | | i | | | | | | | | və | | | | | | | | ya | | | | | | | | fər | | | | | | | | qli | | | | | | | | nit | | | | | | | | q | | | | | | | | his | | | | | | | | səsinə | | | | | | | | aid | | | | | | | | ola | | | | | | | | n | | | | | | | | omo | | | | | | | | nimləri | | | | | | | | n | | | | | | | | lek | | | | | | | | sik | | | | | | | | mən | | | | | | | | asını | | | | | | | | iza | | | | | | | | h | | | | | | | | edi | | | | | | | | r. | | | | | | | | | | | | | | | | - Omo | | | | | | | | nim, | | | | | | | | sin | | | | | | | | onim, | | | | | | | | ant | | | | | | | | onim, | | | | | | | | çox | | | | | | | | mənalı | | | | | | | | və | | | | | | | | tək | | | | | | | | mənalı | | | | | | | | söz | | | | | | | | ləri | | | | | | | | fər | | | | | | | | qləndir | | | | | | | | ir. | | | | | | | | Ter | | | | | | | | minləri | | | | | | | | n | | | | | | | | lek | | | | | | | | sik | | | | | | | | mən | | | | | | | | asını | | | | | | | | iza | | | | | | | | h | | | | | | | | edi | | | | | | | | r. | | | | | +---------+---------+---------+---------+---------+---------+---------+ | **3** | **Söz | - Kök | **BİBÖ, | **Müşah | **2 | | | | yaradıc | və | ümumilə | idə, | saat** | | | | ılığı** | şək | şdirmə, | sual-ca | | | | | | ilçinin | təhlil* | vab, | | | | | - Söz | fər | * | qrafik | | | | | ün | qlərini | | orqanay | | | | | tər | iza | | zerlər, | | | | | kibi | h | | tapşırı | | | | | | edi | | qlar** | | | | | - Lek | r. | | | | | | | sik | | | | | | | | və | - Söz | | | | | | | qra | lərin | | | | | | | mmatik | qur | | | | | | | şək | uluşca | | | | | | | ilçilər | növ | | | | | | | | lərini | | | | | | | - Söz | fər | | | | | | | ün | qləndir | | | | | | | qur | ir. | | | | | | | uluşca | | | | | | | | növ | - Mür | | | | | | | ləri | əkkəb | | | | | | | | söz | | | | | | | - Eyn | lərin | | | | | | | iköklü | yaz | | | | | | | söz | ılış | | | | | | | lər | qay | | | | | | | | daların | | | | | | | - Söz | ı | | | | | | | ün | düz | | | | | | | baş | gün | | | | | | | lanğıc | tət | | | | | | | for | biq | | | | | | | ması | edi | | | | | | | | r. | | | | | | | | | | | | | | | | - Lek | | | | | | | | sik | | | | | | | | və | | | | | | | | qra | | | | | | | | mmatik, | | | | | | | | həm | | | | | | | | çinin | | | | | | | | omo | | | | | | | | nim | | | | | | | | şək | | | | | | | | ilçilər | | | | | | | | i | | | | | | | | fər | | | | | | | | qləndir | | | | | | | | ir. | | | | | | | | | | | | | | | | - Söz | | | | | | | | ləri | | | | | | | | tər | | | | | | | | kibinə | | | | | | | | gör | | | | | | | | ə | | | | | | | | təh | | | | | | | | lil | | | | | | | | edi | | | | | | | | r. | | | | | | | | | | | | | | | | - Söz | | | | | | | | ləri | | | | | | | | qur | | | | | | | | uluşuna | | | | | | | | gör | | | | | | | | ə | | | | | | | | fər | | | | | | | | qləndir | | | | | | | | ir. | | | | | | | | | | | | | | | | - Eyn | | | | | | | | iköklü | | | | | | | | söz | | | | | | | | ləri | | | | | | | | bir | | | | | | | | söz | | | | | | | | ün | | | | | | | | müx | | | | | | | | təlif | | | | | | | | for | | | | | | | | maların | | | | | | | | dan | | | | | | | | fər | | | | | | | | qləndir | | | | | | | | ir. | | | | | | | | | | | | | | | | - **Sual əvəzliklərinin köməyilə** - **Sual ədatlarının köməyilə** - **Yalnız sual intonasiyasının köməyilə** **ƏMR CÜMLƏSİ -** əmr, istək, arzu, xahiş, öyüd, məsləhət və s. kimi mənalar ifadə edir. - Əmr cümləsinin qrammatik göstəricisi feilin əmr şəklidir. - Adi tonal tələffüz edilən əmr cümlələrinin sonunda nöqtə işarəsi qoyulur. - Bəzən xəbəri feilin qeyri-qəti gələcək zamanında olan cümlələr əmr cümləsi ilə qarışdırılır. **NİDA CÜMLƏSİ --** Yüksək hiss-həyəcanla tələffüz edilən cümlələrə deyilir. - Nida cümlələri yeni cümlə növü deyildir. Bu cür cümlələr nəqli, sual və əmr cümlələrinin yüksək hiss-həyəcanla deyilməsindən yaranır. - Nida cümlələrinin sonunda nida işarəsi qoyulur. - Nida cümlələri iki yolla yaranır: 1. Yalnız intonasiya vasitəsi ilə 2. Nidaların köməyi ilə 3. Əmr ədatları da əmr cümləsi yarada bilər. **CÜMLƏ ÜZVLƏRİ** Cümlə üzvləri bir-biri ilə həm mənaca, həmdə qrammatik cəhətdən bağı olur və sintaktik suala cavab verir. Məsələn: Bülbül bir bir an meşənin sükutunu dinlədi -- cümləsində bülbülün hərəkəti, bu hərəkətin zamanı və obyekti ifadə olunur.\ Hər hansı söz cümlə üzvü olmaq üçün, ilk növbədə, müstəqil leksik mənaya malik olmalı və cümlədəki başqa üzvlərlə sintaktik əlaqəyə girməlidir. Məsələn: *Eldar, deyəsən sən də bu yay çox işləmisən* -- cümləsində **Eldar** və **deyəsən **sözləri daxil olduğu cümlənin üzvləri ilə mənaca bağlı olsada, qramatik cəhətdən bağlı deyil. Ona görə də belə sözlər cümlə üzvü sayılmır. Birinci söz (Eldar) xitab, ikinci söz (deyəsən) ara söz hesab olunur. \ Cümlə üzvləri əsas nitq hissələri ilə ifadə olunur. İsim daha çox mübtəda və tamamlıq vəzifəsində, sifət, say, daha çox təyin, zərf -- zərflik, təsriflənən fellər xəbər vəzifəsində işlənir. Məsələn: Siz Məhəmməd deyilsinmi? -- cümləsində **siz** sözü ismi əvəz etdiyi üçün mübtəda vəzifəsində işlənir.\ Nitq hissələri ilə ifadə olunan üzvlər **sadə**, söz birləşmələri ilə ifadə olunanlar **mürəkkəb üzvlər**adlanır.\ Cümlənin beş üzvü var. Bu üzvlər cümlənin təşkilində roluna görə iki növə ayrılır. 1. **Baş üzvlər: mübtəda, xəbər.** 2. **İkinci dərəcəli üzvlər: tamamlıq, təyin və zərflik.** **Cümlənin baş üzvləri** **Mübtəda** **Mübtəda cümlənin baş üzvü olub, hərəkət və əlaməti xəbərlə müəyyənləşən şəxsi, əşyanı bildirir.**\ Mübtəda kim? nə? bəzəndə hara? sualına cavab verir, ismin adlıq halında olan sözlər və birləşmələrlə ifadə olunur. Məsələn: Rövşən (kim?) şuşaya gedir. Onların evləri (nə?) Şuşadadır. Şuşa (hara?) gözəl və qədim şəhərimizdir. \ Mübtəda cümlənin ən müstəqil üzvü olur və qramatik cəhətdən heç bir üzvdən aslı deyil.\ **Xəbər** **Xəbər cümlənin baş üzvü olub, haqqında danışılanın hərəkət və ya əlamətini bildirir.**Məsələn: Traktor yeri şumlayır. Torpaq lay-lay çevrilir. -- cümlələrində xəbər (şumlayır, çevrilir) mübtəda ilə ifadə olunan, əşyanın hərəkətini bildirir.\ Biz cümlədə söylənilən yeni məlumatıadətən xəbər və xəbərə aid olan üzvlər (tamamlıq, təyin, zərflik) vasitəsilə alırıq.\ Xəbər nə edir? (felin bütün şəkil və zamanlarında), kimdir?, neçədir?, haradadır?, necədir? və s. suallara cavab verir.\ Mübtəda kimi xəbər də həm nitq hissələri, həm də söz birləşmələri ilə ifadə olunur.\ **Başlamaq, bilmək, istəmək, olmaq, etmək** felləri əksərən başqa sözlərlə birləşərək xəbər vəzifəsində işlənir.\ Xəbər, təyini söz birləşmələri, məsdər və feli sifət tərkibləri və s. ilə də ifadə olunur. Məsələn:**Dağların** səsiyəm! Mən çalxalanan **dənizin** nəğməsiyəm.\ **Nitq hissələri ilə ifadə olunan xəbərlər sadə, söz birləşmələri ilə ifadə olunanlar mürəkkəb xəbər adlanır.** **Feli və ismi xəbər** Xəbər ifadə vasitələrinə görə iki cür olur: 1) feli xəbər; 2) ismi xəbər.\ Feli xəbər təsriflənən fellərlə -- felin əmr, xəbər, vacib, arzu, lazım və şətr şəkilləri ilə olunur. Məsələn: Ay camaat yol verin. Burada məktəb tikilməlidir. Mən birinci olmaq istəyirəm.\ Feli xəbər feli frazeoloji birləşmələrlə də ifadə olunur. Məsələn: İgidlər dərdə düşdü. Səməd köksünü ötürmədi.\ İsmi xəbər adlarla -- isim, sifət, say, əvəzlik və zərfliklə ifadə olunur. Məsələn: Qayıqlar dənizdədir. Dəniz fırtınalıdır. O, on üçüncü idi. Danışan mən idim.\ İsmi birləşmələrlə, məsdər, feli sifət və feli sifət tərkibləri ilə ifadə olunan xəbərlər də ismi xəbərlərdir. Məsələn: məqsədim oxumaqdır. Qonaqların bir qismi şəhərdən təzə gələnlərdir.\ Dilimizdə **var, yox, lazım, gərək, mümkün, bəs** sözləri də müstəqil ismi xəbər kimi işlənə bilir. Məsələn: Evdə heçkim yoxdur.\ Feli xəbər cümlədə haqqında danışılanın hərəkətini bildirir və haqında danışılan (mübtəda, ümumi şəxs, qeyri-müəyyən şəxs və s.) hərəkətin törədicisi hesab olunur. \ İsmi xəbər isə əlamətini bildirir və əlamətin daşıyıcısı kimi çıxış edir. **Xəbərin mübtəda ilə şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşması** **Xəbərlər mübtəda ilə şəxsə görə uzlaşır. Mübtəda hansı şəxsdə olsa, xəbər də həmin şəsxdə olur. **Məsələn: **Mən** bədii kitabları çox **oxuyuram.** **Sən** bu günlərdə şəhərə **gedəcəksən**.\ Xəbər mübtəda ilə kəmiyyətcə də uzlaşır -- mübtəda tək olduqda xəbər də tək, cəm olduqda xəbərdə cəm olur. Məsələn:\ Mən oxuyuram,                        Biz oxuyuruq.\ Sən oxuyursan,                        Siz oxuyursunuz.\ O oxuyur,                                 Onlar oxuyurlar.\ III şəxsin cəmində xəbər mübtəda ilə kəmiyyətcə uzlaşa bilir, uzlaşmayada bilir. Bu aşağıdakı qayda üzrədir:\ 1. III şəxsdə insan anlayışı bildirən mübtəda cəm olduqda xəbər də əksərən cəm olur. Məsələn: Şagirdlər gözəl binalara tamaşa edirlər. Bəza hallarda kəmiyyətcə uzlaşmayada bilir. Məsələn: Onlar qonağı qarşılamağa getmişdi. -- bu cümləni belə uzlaşdırmaq olar. Onlar qonağı qarşılamağa getmişdilər.\ 2. Heyvan anlayışı bildirən mübtəda cəm olduqda xəbər də cəm olur, tək də olur. Məsələn: İtlər hürüşürdü. -- İtlər hürüşürdülər.\ 3. Mübtəda ilə cansız varlıqlar ifadə olunduqda xəbər əksərən onunla uzlaşmır. Məsələn: Yarpaqlar tökültü. Evlər tikildi.\ **Cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri** **Bildiyimiz kimi cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri tamamlıq, təyin və zərflikdir.** \ İkinci dərəcəli üzvlərdən tamamlıq və zərflik yalnız xəbərə aid olur və xəbəri izah edib aydınlaşdırır. Məsələn: Onlar söhbət vaxtı bizə alma şərbəti verirdilər. -- cümləsində söhbət vaxtı zaman zərfliyi, bizə, alma şərbəti tamamlıq, verirdilər feli xəbərini izah edir.\ Təyin əşya bildirən bütün üzvlərə (mübtədaya, tamamlığa, zərfliyə və ismi xəbərə) aid ola bilir. Məsələn: Cavan bir leytenant məni içəri dəvət etdi. Mən hələ indiyə kimi bu cür alqışlarla qarşılanan mənzərə görməmişdim. -- cümlələrində cavan sözü mübtədanı (leytenent), bu cür alqışlarla qarşılanan birləşməsi tamamlığı (mənzərə) təyin edir. **Tamamlıq**\ **Tamamlıq cümlənin ikinci dərəcəli üzvü olub, hərəkət və əlamətin obyektini bildirir.**\ İsmin adlıq və yiyəlik halından başqa, qalan hallarda əşya, obyekt bildirən sözlər və birləşmələr **tamamlıq** vəzifəsində işlənir. Tamamlıq kimə? nəyə? kimi? nəyi? nə? kimdə? nədə? kimdən? nədən? suallarına cavab verir. Məsələn: Xəyal əlcəyi (nəyi?) mənə (kimə?) verdi.\ İşin, hərəkətin, əlamətin obyektini bildirən bəzi qoşmalı sözlər və birləşmələr də cümlədə tamamlıq olur. Məsələn: O, fırça ilə (nə ilə?) şəkil çəkdi.\ Tamamlıq da mübtəda kimi isim, əvəzlik və məsdərlərlə daha çox ifadə olunur. Məsələn: Məhəmməd Eldarı səslədi. Onu telefona çağırdılar.\ Sifət, say, işarə əvəzlikləri, zərf və feli sifətlər cümlədə isimləşərək tamamlıq vəzifəsində işlənə bilir. Məsələn: Mənim rəfiqəm qırmızını çox sevir. Bunları Adilin atası yollayıb.\ Nitq hissələri ilə ifadə olunan tamamlıqlar quruluşca sadə olur.\ Tamamlıq ikinci və üçüncü növ təyini söz birləşmələri, feli sifət və məstər tərkibləri ilə ifadə olunur. Məsələn: Bir dağ havasını sevirəm, bir də kövşərin ətrini, çölün ətrini! Bu cür tamamlıqlar quruluşca mürəkkəb olur. **Tamamlıqlar** Tamamlıq vasitəli və vasitəsiz olur. Vasitəsiz tamamlıqlar ismin təsirlik halında olur, təsirli fellərlə əlaqələnir və kimi? nəyi? nə? suallarına cavab verir.  Məsələn: Mustafa məktubu (nəyi?) anasına verdi.\ Təsirlik hal müəyyən və qeyri-müəyyənlik bildirməklə iki cür olduğundan, vasitəsiz tamamlıqlar da iki cür olur: 1. Müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar 2. Qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar. **Müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar müəyyən təsirlik halda olan** (təsirlik hal şəkilçisi)**sözlər və birləşmələrlə ifadə olunur**. Məsələn: Bəxtiyar, məni də özünlə apar. Baba tüfəngi, termosu, çantanı götürdü və Ayazı səslədi.\ **Qeyri-müəyyənlik bildirən vasitəsiz tamamlıqlar qeyri müəyyən təsirlik halda olan söz və birləşmələrlə ifadə olunur. **Tamamlığın bu növü nə? sualına cavab verir.Məsələn:  Bağçamıza təzə ağac (nə?) əkdim. Sonra üzərinə su (nə?) tökdüm.\ **Vasitəli tamamlıqlar ismin yönlük, yerlik, çıxışlıq hallarında olan, eyni zamanda ilə, üçün, ötrü, qarşı, haqqında, barəsində qoşmalarının qoşulduğu sözlər və birləşmələrlə ifadə olunur, əşya, obyekt bildirir. **Tamamlığın bu növü kimə? nəyə? kimdə? nədə? kimdən? nədən? kim ilə? nə ilə? Kim üçün? nə üçün? nə barədə? və s. suallara cavab verir.\ Vasitəsiz tamamlıqlar yalnız təsirli feli xəbərlə bağlı olur. Vasitəli tamamlıqlar isə hər cür feli xəbərlərlə, hətta ismi xəbərlərlə də əlaqələnə bilir. Məsələn: Qız qardaşından (kimdən?) böyükdür. Samir qardaşı ilə (kim ilə?) sizə gələcək.\ **Təyin**\ **Təyin cümlənin ikinci dərəcəli üzvü olub, isimlə və isimləşmiş sözlərlə ifadə olunan üzvləri müxtəlif cəhətdən izah edir.** \ Təyin necə? nə cür? hansı? neçə? nə qədər? neçənci? Suallarına cavab verir. Məsələn: Çalışqan (necə?) şagirdlə beş (neçə?) maraqlı kitab aldılar.\ Təyin əksərən sifət, say, feli sifət və işarə əvəzlikləri ilə ifadə olunur. Məsələn: Bu meşə çox böyük idi.\ İsim və zərflərdə sifətləşdikdə təyin vəzifəsində işlənə bilir. Məsələn: Mühəndis Sultanov dəri paltosunu geydi. Yuxarı otaqlar xeyli sərin idi. \ Təyin ismi birləşmələr və feli sifət tərkibləri ilə də ifadə olunur. Məsələn: Polis rəisi Kərimov prokurora zəng vurdu.\ Cümlədə isimlə və isimləşmiş sözlərlə ifadə olunan bütün üzvlərin təyini ola bilir.\ Nitq hissələri ilə ifadə olunan təyinlər sadə, söz birləşmələr ilə ifadə olunanlar isə mürəkkəb təyin sayılır. **Zərflik**\ **Zərflik cümlənin ikinci dərəcəli üzvü olub, hərəkətin icrasını və ya əlamətin meydana çıxmasını müxtəlif cəhətdən izah edir.**\ Zərflik əksərən zərflərlə -- tərzi-hərəkət, zaman, yer, miqdar zərfləri ilə ifadə olunur. Məsələn: Səkinə xala sakitcə çəkilib getdi.\ Zərflik yer və zaman mənalı isimlər, feli bağlamalar, qoşmaların artırıldığı isim və məsdərlər, sual əvəzlikləri və s. ifadə olunur. Məsələn: O, Azəri bazara göndərmişdi.\ Mürəkkəb zərfliklər ismi və feli birləşmələrlə ifadə olunur. Məsələn: Boz dağın qoynunda bir dəniz vardır. **Zərfliyin məna növləri** Zərflik əksərən feli xəbərə, az hallarda ismi xəbərə aid olur. Feli xəbərə aid olduqda isim, ismi xəbərə aid olduqda əlamətin meydana çıxmasının tərzini, zamanını, yerini, miqdarını, səbəbini və məqsədini bildirir.Buna görə də zərfliyin aşağıdakı məna növləri vardır.\ 1. **Tərzi-hərəkət zərfliyi **--işin, hərəkətin icra tərzini bildirir. Necə? nə cür? nə tərzdə? Nə vəziyyətdə? suallarına cavab verir.\ 2. **Zaman zərfliyi** -- işin, hərəkətin, hadisənin zamanını bildirir. Nə vaxt? nə zaman? haçan? nə zamanadək? nə vaxta kimi? nə vaxta qədər? suallarına cavab verir.\ 3. **Yer zərfliyi **--işin, hərəkətin və s. yerini bildirir. Hara? haraya? harada? suallarına cavab verir.\ 4. **Kəmiyyət və ya dərəcə zərfliyi** -- hərəkətin hansı kəmiyyətdə icra olunduğunu bildirir. Nə qədər? sualına cavab verir.\ 5. **Səbəb zərfliyi** -- hərəkətin və ya əlamətin səbəbini bildirir. Niyə? nə üçün? nə səbəbə? nədən ötrü? nəyə görə? suallarına cavab verir.\ 6. **Məqsəd zərfliyi** -- hərəkətin məqsədini bildirir. Niyə? nədən ötrü? nə məqsədlə? suallarına cavab verir. **Oxu strategiyaları** **Strategiyalı oxu nədir?** Strategiyalı oxu şagirdlərin öz oxu fəaliyyətini təşkil və idarə etməsidir. Yəni, şagirdlər oxu üçün təqdim olunan mətnin mənasını dərk etməyi problem, mətnin oxusunu isə problem həll etmə forması kimi dəyərləndirilərək məqsədə nail olmaq üçün fəaliyyətini düşünülmüş şəkildə təşkil edir, yəni strategiyasını qurur. Oxuya strategiyalı yanaşma ona xidmət edir ki, şagird gözlənilən nəticəni mətnin oxusuna başlamazdan əvvəl aydın təsəvvür edir. O dəqiq bilir: - Hansı suallar cavablandırılmalıdır? - Hansı plana əsasən oxu təşkil edilməlidir? - Bu haqda artıq nələri bilir? - Uğura nail olmaq üçün nələr etmək lazımdır? **Müxtəlif janrlı əsərlərin oxusunun təşkili** Bədii əsərlər janr etibarilə müxtəlifdir. İbtidai siniflərdə oxu təlimi prosesində müxtəlif ədəbi janrlardan istifadə edilir. 1. Bədii mətnlər (hekayə, təmsil, nağıl, şeir) 2. Elmi (məlumatlandırıcı) mətnlər (müxtəlif sahələr haqqında məlumat verən mətnlər) ***Nümunə:*** **Hekayənin oxunması.** Hekayədə hadisə müəyyən xətt üzrə ardıcıllıqla izləyə və yadda saxlaya bilər. Müəllim çalışmalıdır ki, şagirdlər hekayədəki hadisənin baş verdiyi şəraiti, qəhrəmanları aydın təsəvvür etsinlər. Şagirdlər hekayədə iştirak edən şəxslərin xüsusilə qəhrəmanların xarakterik əlamətlərini, xarici görünüşünü müəyyənləşdirirlər. Hekayə oxunduqdan sonra müəllim hekayədə qəhrəmanlara aid sifətləri bildirən sözləri seçməyi, ona xasiyyətnamə tərtib etməyi tələb edə bilər. Müəllim öncədən şagirdlərə hekayəyə sadə xasiyyətnamə tərtib etməyi öyrətməlidir. **Bədii və informasiya mətnləri üzərində işin təşkili xüsusiyyətləri.** Kütləvi informasiya vasitələrində (KİV) istifadə olunan publisistik mətnlər informasiya mənbəyi kimi bir neçə rol oynayırlar: a. *informasiya funksiyası* ondadır ki, bu mətnlərin müəllifləri daha geniş oxucu, dinləyici və tamaşaçı kütləsini cəmiyyət üçün məna ifadə edən problem və bu problemə müəllifin nəzər nöqtəsi ilə tanış etmək məqsədi güdülür; b. *təsir funksiyası.* Publisistin məqsədi təkcə cəmiyyətdə baş verənləri söyləmək deyil. O həm də söylənilənlərə qarşı auditoriyada müəyyən münasibət yaradır və müəyyən davranış vacibliyini vurğulayır. c. *kommunikativ funksiya* özünü onda göstərir ki, publisistika çox geniş auditoriya üçün nəzərdə tutulur. Publisistik mətnlər informativ, analitik və bədii-publisist mətnlərə bölünür. Odur ki, əgər sizə konkret informasiya lazımdırsa, informativ janrlara (reportaj, müsahibə, hesabat, qeyd) müraciət edin. Əgər sizi hadisələrin təhlili maraqlandırırsa, analitik janrlara (söhbət, analitik məqalə, resenziya, icmal) oxuyun. Əgər siz fakt və ya problem haqqında bədii, obrazlı təsəvvür almaq istəyirsinizsə, köməyinizə bədii-publisistik janrda yazılmış mətnlər (oçerk, esse, felyeton, pamflet) gələcəkdir. **Oxuyub -anlama bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi yolları** Oxuyub-anlama bacarığını inkişaf etdirmək üçün Azərbaycan dilin dərslərində müxtəlif üsullardan istifadə edilir: - Mətnlərin müqayisəsi - Venn diaqramı - Sinkveyn - Beyin həmləsi (əqli hücum) - Müəllif kreslosu - İkihissəli gündəlik - Nişanlama ilə oxu (İNSERT) - Bilirəm, İstəyirəm bilim, Öyrəndim (BİBÖ) - Nəzərdən keçir, oxu, yoxla, çalış (NOYÇ) - Sual vermək üsulu - "Ucadan düşün" strategiyası - Cütlükdə oxuma -- cütlükdə ümumiləşdirmə - Dəyər xətti - Nə? Nə deməkdir? Nə etməliyik? ***Nümunə:*** **Müəllif kreslosu.** Şagirdlərə əvvəlcədən tapşırıq verilir ki, mətni oxuyarkən onun müəllifinə vermək istədikləri 2-3 sual fikirləşsinlər. Suallar mətn haqqında olub onu anlamaqda yardımçı olmalıdırlar. Sonra şagirdlərdən biri müəllif rolunu öz üzərinə götürür. Yerdə qalan şagirdlər öz suallarını ona verirlər. Müəllif rolunda bir neçə şagird suallara cavab verə bilər. Bu üsuldan istifadə şagirdlərdə daha diqqətli oxu vərdişlərini formalaşdırır. Çünki diqqətli oxu bir tərəfdən insanlarda müxtəlif suallar yaradır və digər tərəfdən insanları elə verilmiş mətndə həmin suallara cavab axtarmağa təhrik edir. **Qiymətləndirmə vasitələrindən nümunələr:** 1. **Hansı sıra yalnız açıq saitli sözlərdən ibarətdir?** A. ütü, uşaq B. arıq, yaxın C. elan, məna D. ilan , maraqlı E. uzun, əlaçı 2. **Hansı sözə qoşulan cəm şəkilçisi yazıldığı kimi tələffüz olunur?** A. qızlar B. ulduzlar C. çəmənlər D. otaqlar E. oyunlar 3. **Hansı variantdakı sözlərin hər ikisinə saitlə başlayan şəkilçi artırdıqda, sözün son samiti olduğu kimi qalır?** A. *vərəq, məntiq* B. *çıraq, qonaq* C. *uşaq, otaq* D. *papaq, şəfəq* E. *natiq, oraq* 4. ***Hansı sıradakı bütün sözlər sətirdən sətrə keçirilə bilməz?*** A. *iyirmi, oyun* B. *əyri, ilan* C. *otuz, elan* D. *ovçu, bayraq* E. *əlli, ailə* 5. ***Hansı sıradakı bütün düzəltmə sözlərin kökü feildir?*** F. *tapşırıq, işıq* G. *açıq, ağıllan* H. *baxış, güllü* I. *dönüş, küskün* J. *enli, uzaqdan* 6. ***Hansı sıradakı bütün sözlər eyniköklüdür?*** K. *güllü, gülüş* L. *bilik, bildi* M. *güclü, güclən* N. *sula, sudan* O. *ovçu, ovdu* 7. **Yalnız başlanğıc forması təqdim olunmuş sözü müəyyənləşdirin:** A. səbəbkarlar B. gözləntim C. yaraqlıdır D. ağartdır E. alovlandı 8. **Kök, iki leksik və bir qrammatik şəkilçidən ibarət sözdür?** A. təkmilləşdirmək B. ucaldılmaq C. təkəbbürlülük D. səmimiyyət E. azarkeşlərimiz 9. **Verilmiş sözlərin sinonimini müəyyən edin:** P. qüvvətli, qalın, təvazökar Q. zəif, zərif, özündənrazı R. möhkəm, zərif, utancaq S. qüvvətli, zərif, təkəbbürlü T. möhkəm, qalın, özündənrazı 10. ***"[Sinif] otağı işıqlı və geniş idi" cümləsində altından xətt çəkilmiş söz ismin hansı halındadır?*** U. *adlıq* V. *yiyəlik* W. *təsirlik* X. *yerlik* Y. *yönlük* 11. ***"Açıq səma" söz birləşməsinin asılı tərəfi ilə bağlı hansı fikir doğrudur?*** Z. *Sadə sözdür.* A. *Kökü feildir.* B. *İsimdir.* C. *Təkmənalıdır.* D. *Həqiqi mənadadır.* 12. **Yaxınmənalı sözlərin birləşməsindən yaranan mürəkkəb sözlər hansıdır?** A. oğul-uşaq, get-gəl B. dəvədabanı, qaraqaş C. boş-bikar, mer-meyvə D. gecə-gündüz, səhər-axşam E. yorğan-döşək, toyuq-cücə 13. ***"Tədbirə ondan başqa heç kəs getməyəcək"* cümləsində qoşmanın sinonimi hansıdır?** A. -ca B. tərəf C. qarşı D. savayı E. -dək 14. **Doğru yazılmış mürəkkəb adı müəyyənləşdirin.** A. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev B. Bakı Şəhər üzrə Təhsil idarəsi C. Müstəqilliyin Bərpası günü D. Azərbaycan Respublikası Milli məclisi E. Ramazan Bayramı 15. **Mətnin məzmununa əsasən *düzgün* ardıcıllığı müəyyənləşdirin.** ***(1) Həmin rəngsiz və iysiz maddənin ən sıx konsentrasiyası məhz membranların yumşaq toxumlarında olur. (2) Yəqin, hətta aşpazların da əksəriyyəti təəccüblənəcək, amma bibərin ən çox "yandıran" hissəsi toxumları yox, onların yerləşdiyi arakəsmələrdir (membranlardır). (3) Bibərə acılıq gətirən kapsaisin adlanan maddəyə təbiətdə yalnız bu bitkinin tərkibində rast gəlinir. (4) Ümumi rəyə görə, bibərə acılıq verən onun içərisindəki balaca toxumlardır.*** A. 2, 3, 1, 4 B. 4, 2, 3, 1 C. 3, 2, 4, 1 D. 4, 1, 3, 2 E. 2, 4, 1, 3 16. **Hansı cümlədə qeyri-müəyyən əvəzlik təsirlik hal şəkilçisi qəbul edib?** A. Hər kəsin bu xəbəri eşitməyə haqqı var idi. B. Sualların cavabı hamıya maraqlı idi. C. Axşam kimsə qapını bərk döydü. D. Ad günündə kimisi rəqs edir, kimisi mahnı oxuyurdu. E. O, heç kəsi narahat etmək istəmirdi. 17. **Hansı cümlədə işarələnmiş söz köməkçi nitq hissəsidir?** 1. ***Topladığı [sarı] çiçəkləri güldana qoydu.*** 2. ***Onlar sübh tezdən meşəyə [sarı] yollandılar.*** 3. ***Evdə [tək] qalan uşaqların gözünə yuxu getmirdi.*** 4. ***Ana bilirdi ki, [tək] vətən sevgisi əsgər balasına güc verəcək.*** A. 1, 4 B. 2, 3 C. 1, 3 D. 3, 4 E. 2, 4 18. ***"Zərf+feil"* sxeminə uyğun gəlir?** A. qəhrəmancasına döyüşmək B. qəhqəhə çəkmək C. cəsarətli addım D. baxmadan yazmaq E. tərəfləri toplamaq 19. **Hansı cümlədə say ismin sualına cavab verir?** A. Beşinci sinfin şagirdləri qalib gəldilər. B. Babası ona bir neçə rəngli qələm aldı. C. Tədbirdə iştirak etməyənlərin sayı yeddi-səkkiz nəfər olardı. D. Bu il doqquzuncular nailiyyətləri ilə bizi sevindirdilər. E. Leysandan bir neçə gün sonra körpünün təmirinə başladılar. 20. **Hansı variantda cümlənin *düzgün* sintantik təhlili təqdim olunmuşdur?** A. mübtəda, tamamlıq, xəbər B. mübtəda, tamamlıq, zərflik, zərflik, xəbər C. mübtəda, zərflik, xəbər D. mübtəda, təyin, zərflik, xəbər E. mübtəda, tamamlıq, tamamlıq, xəbər 21. ***"Uzaqlaşdılar"* feili haqqında yazılan hansı fikir *yanlışdır*?** A. III şəxsin cəmindədir. B. Şühudi keçmiş zamanda işlənmişdir. C. İki qrammatik, bir leksik şəkilçi qəbul edib. D. Təsdiq formada işlənmişdir. E. Sözün kökü yalnız zərf kimi işlənə bilər. 22. **Mətn daxilində altından xətt çəkilmiş sözə əsasən aşağıdakı fikirlərə uyğun *düzgün* variantı seçin:** - **Omonimlik xüsusiyyəti var;** - **Mətndəki mənasından fərqli mənada işlənmişdir.** ***Molla bir [gün] tanışlarından birinin evinə qonaq gedir. Xörək olmadığına görə ev sahibi Mollanın qabağına təzə [yağ] ilə [bal] qoyur. Yağı yeyib qurtarırlar. Molla yavaşca balı qabağına çəkib çörəksiz-filansız [barmağı] ilə yeməyə başlayır. Bunu görən [ev] sahibi deyir:*** ***-Molla, balı elə yavan yemə. Ürəyini yandırar.*** ***Molla deyir:*** ***-Kimin ürəyini yandırdığını Allah bilir.*** A. Barmağındakı kəsiklər dünənki kiçik qəzanın nəticəsində olmuşdur. B. Zəfər Günü keçirilən parad Azərbaycanın qüdrətini dünyaya nümayiş etdirdi. C. Anan gələnə qədər evi yığışdır, həyəti ağart. D. Mövsümə uyğun olmasa da, Aranda şiddətli yağış yağırdı. E. İstəyirsən bal-çörək, al əlinə bel-kürək. 23. ***"Onun arzusu gələcəkdə böyük bir at fermasının sahibi olmaq idi"* cümləsində hansı cümlə üzvləri söz birləşməsi ilə ifadə olunmuşdur?** A. zərflik, tamamlıq B. mübtəda, xəbər C. təyin, xəbər D. mübtəda, təyin E. zərflik, təyin 24. **Mürəkkəb cümləni müəyyənləşdirin:** A. Ardınca gələn atlı onu şəhərdən bəri izləyir, gözdən qoymurdu. B. O, tapşırıqlarını cəld yerinə yetirib dostları ilə futbol oynamağa getdi. C. O, ətrafına diqqətlə baxdı, kol dibində oturub onun sözlərinə qulaq asan dostlarını gördü. D. Qızcığaz ətrafını güllər bəzəmiş eyvana təəccüblə baxırdı. E. Diqqətlə qulaq asıb gördü ki, səs qapının arxasından gəlir. 25. **Mətnə əsasən hansı hökm *yanlışdır*?** ***Ləgəri Həsən Çələbi 1633-cü ildə özünün düzəltdiyi cihazla uçuş həyata keçirib. Bu zaman barıtdan istifadə edilib. Bu, ilk pilotlu raket və süni mühərrikli cihaz hesab edilir. Bu uçuş Sultan IV Muradın qızının ad günü bayram edilərkən həyata keçirilib. Çoxlu sayda insanın gözü önündə Ləgəri fitili yandırıb və aparat göyə yüksəlib. Uçuş təxminən 20 saniyə çəkib. Ən yüksək hündürlük 300 metr olub. Raketi hərəkətə gətirən barıt qurtardıqdan sonra Ləgəri bədəninə birləşdirdiyi qanadların köməyi ilə yerə enib. Sultan ona pul mükafatı və yüksək rütbə verib.*** A. ***Ləgəri Həsən Çələbi ilk pilotlu və süni mühərrikli raketin yaradıcısıdır.*** B. ***İlk pilotlu raketin kəşfindən təxminən 4 əsr ötür.*** C. ***Ləgəri yerə enmək üçün öncədən lazımi tədbir görmüşdü.*** D. ***Çələbi bu*** kəşfi yüksək vəzifə əldə etmək üçün etmişdir. E. İlk süni mühərrikli raket aparatı barıt vasitəsilə hərəkət edirdi. **İstifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı:** - Nurullayeva Ü. və b. (2019) Ümumtəhsil məktəblərinin 1-ci sinfi üçün Azərbaycan dili fənni üzrə dərslik (1-ci hissə), Bakı: "Şərq-Qərb" nəşriyyatı - Nurullayeva Ü. və b. (2019) Ümumtəhsil məktəblərinin 1-ci sinfi üçün Azərbaycan dili fənni üzrə dərslik (2-ci hissə), Bakı: "Şərq-Qərb" nəşriyyatı - Nurullayeva Ü. və b. (2020) Ümumtəhsil məktəblərinin 1-ci sinfi üçün Azərbaycan dili fənni üzrə dərsliyin metodik vəsaiti, Bakı: "Şərq-Qərb" ASC. - İsmayılov R. və b. (2021) Ümumtəhsil məktəblərinin 2-ci sinfi üçün Azərbaycan dili fənni üzrə dərslik (1-ci hissə), Bakı: "Təhsil NP" MMC. - İsmayılov R. və b. (2021) Ümumtəhsil məktəblərinin 2-ci sinfi üçün Azərbaycan dili fənni üzrə dərslik (2-ci hissə), Bakı: "Təhsil NP" MMC. - İsmayılov R. və b. (2021) Ümumtəhsil məktəblərinin 2-ci sinfi üçün Azərbaycan dili fənni üzrə dərsliyin metodik vəsaiti, Bakı: "Radius" MMC. - İsmayılov R. və b. (2019) Ümumtəhsil məktəblərinin 4-cüsinfi üçün Azərbaycan dili fənni üzrə dərslik, Bakı: "ASPOLİQRAF LTD" MMC. - İsmayılov R. və b. (2019) Ümumtəhsil məktəblərinin 4-cüsinfi üçün Azərbaycan dili fənni üzrə dərsliyin metodik vəsaiti, Bakı: "ASPOLİQRAF LTD" MMC. - Azərbaycan dilinin omonimlər lüğəti (2007), Bakı: "Şərq-Qərb" nəşriyyatı - Azərbaycan dilinin sinonimlər lüğəti (2007), Bakı: "Şərq-Qərb" nəşriyyatı - Azərbaycan dilinin antonimlər lüğəti (2007), Bakı: "Şərq-Qərb" nəşriyyatı - Mətn üzrə işin təşkili: mətnin mövzu və ideyasının müəyyənləşdirilməsi 14 oktyabr 2021 - "Oxu təlimi", Müəllimlər üçün vəasit, 30 iyul 2018 - [**https://youtu.be/RHHbS4k04Rw**](https://youtu.be/RHHbS4k04Rw) - [**https://youtu.be/menCdoQDh7c**](https://youtu.be/menCdoQDh7c) - [**https://youtu.be/JFxe9o2Wyx0**](https://youtu.be/JFxe9o2Wyx0) - [**https://youtu.be/sLfgdVOcME4**](https://youtu.be/sLfgdVOcME4) - [**https://youtu.be/btvs0e5c30w**](https://youtu.be/btvs0e5c30w) - [**https://youtu.be/XzPRJ0tkmcw**](https://youtu.be/XzPRJ0tkmcw) - [**https://youtu.be/Y7MrIvIIz8M**](https://youtu.be/Y7MrIvIIz8M) - [**https://youtu.be/mc6VjaSO7qg**](https://youtu.be/mc6VjaSO7qg) "Təhsildə İnnovativ Texnologiyalar Əlavə Təhsil Mərkəzi" MMC-**nin**: