Osteologia PDF

Antropologia - Z języka greckiego anthropos „człowiek’, logos ‚nauka’ - Zajmuje się ona badaniem zmienności biologicznej człowieka w czasie i przestrzeni w zależności od środowiska biogeograficznego, społeczno - kulturowego i warunków socjalno - ekonomicznych - Dyscyplina naukowa, która zajmuje...

Antropologia - Z języka greckiego anthropos „człowiek’, logos ‚nauka’ - Zajmuje się ona badaniem zmienności biologicznej człowieka w czasie i przestrzeni w zależności od środowiska biogeograficznego, społeczno - kulturowego i warunków socjalno - ekonomicznych - Dyscyplina naukowa, która zajmuje się holistycznym opisem człowieka, zarówno jako gatunku biologicznego, jak i twórcy kultury - Ma szeroki i interdyscyplinarny charakter Podział antropologii wg. Malinowskiego - Antropologia filogenetyczna - badanie życiorysu, drzewa rodowego, filogenetycznego, zajmuje się też antropogenezą - Populacyjna - bada zróżnicowanie wewnątrzgrupowych człowieka - to jak się różnimy - Ontogenetyczna - rozwój osobniczy człowieka - Antropologia stosowana w innych dziedzinach wiedzy oraz praktyki np. antropologia sądowa, sportowa, ergonomiczna, Według innych kryterium stosuje się podział antropologii na: - Antropologię fizyczna - badanie zmian cech anatomicznych i fizjologicznych człowieka w przestrzeni i czasie zarówno pojedynczego osobnika jak i całej populacji. - Kulturową - związana z rzeczami humanistycznymi, zajmuje się kulturą materialną i duchową danej populacji - Społeczną - badanie zjawisk polegających na interakcji między ludźmi w społeczeństwie, czy różnymi grupami - Stosowaną: Historyczną Bioarcheologię - badanie zjawisk opierających się na środowisku żywym, które występowało na przestrzeni tysiącleci np. badanie roślin, skamieniałości Odontologię - badania związane z zębami Osteologia - nauka zajmująca się badaniem kości ludzkich oraz analizą ich kształtu, struktury i składu Szkielet ludzki Liczba kości w poszczególnych klasach wiekowych - Noworodek - ok. 270 kości - nieprzyrośnięte nasady do trzonów - Nastolatek — ok. 356 kości - pojawiają się trzony kręgów, niezrośnięte ze sobą - Dorosły - 206 kości - kości zrastają się Układ szkieletowy Jeśli chodzi o poszczególne elementy układu szkieletowego kości to dzielimy je na: - Szkielet osiowy - czaszka, kręgosłup, klatka piersiowa - Szkielet kończyn - kości obręczy barkowe, kości obręczy miednicowej, kości kończyn Budowa kości W każdej kości można wyróżnić trzy podstawowe elementy - Szkielet nieorganiczny - beleczki kostne, szkielet który stanowi 70% kości i zbudowany jest z związków wapnia jak i fosforu które tworzą beleczki - Włókna kolagenowe - ok. 30% całej kości - Komórki kostne: o 1 do 2% całej kości: Osteoklasty - komórki kościogubne Osteoblasty - komórki kościotwórcze Osteocyty Kość zbudowana jest z cienkich blaszek kostnych, łączących się w: - Istotę kostną gąbczastą - okolice gdzie nasady łączą się z trzonami - Istotę kostną zbitą - występuje w trzonie kości Powierzchni kości pokryta jest okostną. Jest to cienka błona z tkanki łącznej zbitej. Rodzaje kości - Długie np. ramienna - Płaskie np. mostek - Krótkie np. kości stopy, ręki - O kształcie nieregularnym np. kręgi Kręgosłup (columna vertebralis) Biegnie od podstawy czaszki do dolnego końca tułowia i wraz z żebrami i mostkiem tworzy szkielet osiowy - Kręgi szyjne - 7 - Kręgi piersiowe - 12 - Kręgi lędźwiowe - 12 - Kość krzyżowa - 5 - Kość guziczna - 4-5 Kształtowanie się krzywizn kręgosłupa - Kifoza całkowita - Lordoza szyjna - ok 6 tygodnia życia - Kifoza piersiowa - gdy dziecko zaczyna siadać - Lordoza lędźwiowa - gdy dziecko zaczyna chodzić Budowa kręgu prawdziwego Kręgi mają wspólną budowę, która w poszczególnych odcinkach kręgosłupa ulega pewnym modyfikacjom. Każdy kręg składa się z dwóch zasadniczych części: - trzonu kręgu (corpus vertebrae) - łuku kręgu (arcus vertebae) Obie części otaczają otwór kręgowy (foramen vertebrale) Suma otworów wszystkich kręgów tworzy kanał kręgowy (canalis vertebralis) Od każdego łuku odchodzi 7 wyrostków - Nieparzysty wyrostek kolczysty (processus sinosus) - Wyrostki stawowe górne i dolne - Parzyste wyrostki poprzeczne (processus transversi) Kręgi szyjne - Wszystkie kręgi szyjne posiadają otwory - Wyrostek kolczysty jest a końcu rozdwojony Atlas - Łączy się bezpośrednio z powierzchniami stawowymi czaszki - Nie ma trzonu - Posiada dołek zębowy - Wyrostek tylny pełni funkcji wyrostka kolczystego Obrotnik (axis) - Ma charakterystyczny ząb - zlane dwa trzony kręgu - Otwór ma sercowaty/trójkątny kształt - Kanał kręgowy - Wyrostek kolczysty rozdwojony na końcu Kręg 7 - wystający - Kształt otworu bardziej trójkątny - Posiada otwory poprzeczne - Trzon ma siodełkowatą budowę Kręgi piersiowe - Dołki żebrowe - Wyrostki stawowe ustawione w płaszczyźnie czołowej - Trzon ma fasolowaty kształt - Okrągły otwór - Wyrostek kolczysty nie rozdwojony Kręgi lędźwiowe - Większe, nie mają powierzchnią stawowych dla żeber - Wyrostki poprzeczne składają się głównie ze szczątkowych żeber lędźwiowych - Wyrostek dodatkowy odpowiada właściwemu wyrostkowi poprzecznemu - Wyrostek żarowy powstał ewolucyjnie z żeber Kość krzyżowa - Powstaje ze zrośnięcia 5 kręgów krzyżowych, co następuje ok. 20-25 roku życia - Dźwiga ciężar górnej części ciała, przenosząc go za pośrednictwem obręczy biodrowej na kończyny dolne - Wraz z kośćmi mięśniami tworzy obręcz miedniczą - Rozszczepienie kręgosłupa - niezrośnięty grzebień pośrodkowy Kość guziczka - Może przyrosnąć do kości krzyżowej, ale nie zawsze. - - Zdarza się że w ogóle nie występuje - Składa się z 4-5 kręgów guzicznych - Wyrostki stawowe górne tworzą różki guziczek Czasami dodatkowo wytwarzana jest kość ogonowa, co jest patologią. Dzieci w wieku niewolącym przechodzą wtedy operację. Nie jest to kość ruchoma, tylko fragment dodatkowy kości pokryty skóra, nie ma tam mięśni Żebra U człowieka jest zasadniczo 12 par żeber, niekiedy liczba może się zwiększyć ze względu na występowanie żeber szyjnych lub lędźwiowych; niekiedy redukcja do 11 par żeber - 7 górnych par żeber - zebra prawdziwe, połączone z przodu obustronnie z mostkiem - 5 kolejnych par - zebra rzekome (połączone pośrednio z mostkiem, lub zakończone swobodnie; 8, 9 u 10 łączą się i razem z 7. żebrem tworzą łuk żebrowy; 11 i 12 nie łączą się z innymi zebrami i sobą => zebra wolne Na kolor kości wpływa środowisko w którym zostały pochowane oraz czasu - Kolor kośća nie będzie nam mówił o wieku zmarłej osoby Mostek - Inaczej jego kształt wygląda u mężczyzn i u kobiet - Wyróżniamy 3 części: górną - rękojeść; środkową - trzon i wyrostek mieczykowaty - Czasami na trzonie mostka pojawia się prześwit - u 94% przypadków mężczyzn - wgłębienie w klatce piersiowej Obręcz barkowa = obojczyk + łopatka ! Łopatka - Kość płaska, który ma trójkątny kształt - Na podstawie budowy łopatki możemy wnioskować jakieś płci była osoba zmarła - Pozwala powiedzieć jaką prace ktoś wykonywał - im większa praca fizyczna, tym większe ślady po mięśniach pozostają na łopatce - Do przodu skierowany jest wyrostek kruczy, a do tyłu wyrostek barkowy - Na dole wyróżniamy kąt dolny - Wymiary wydrążenia stawowego umożliwiają rozróżnienie płci (duże i wyraźne u mężczyzn, delikatne i drobne u kobiet Obojczyk - U kobiet jest zazwyczaj bardziej wygięty - Górną część jest gładka - Koniec skierowany do środka - koniec mostkowy - jest w przekroju bardziej okrągły i jest skierowany do środka - Koniec barkowy jest wygięty najpierw do środka, a potem wygina się do przodu Kość ramienna - Możemy wywnioskować płeć; czy dana osoba uprawiała sport - jeżeli tak to jaki - Guzek większy skierowany jest zewnętrznie - Guzowatość naramienna czasami nie jest zaznaczona - może być, że osoba do której należały kości nie pracowała za ciężko fizycznie - Dobrze zachowuje się w materiale kostnym - można określić wiek, płeć, masę ciała, wysokość Kość łokciowa - Nie ma typowej głowy, ponieważ posiada wyrostki: większy łokciowy i mniejszy dziobioty - Lepiej ukształtowany w przypadku mężczyzn - Widać na nim wszystkie zmiany patologiczne - ulega znacznemu zużyciu - Kość skierowana jest od środka - wcięcie promieniowe (miejsce gdzie kość promieniową przywiera do kości łokciowej) skierowane jest bocznie na zewnątrz - Ostra krawędź też skierowana jest na zewnątrz - Na dole zakończona jest wyrostkiem rylcowatym Kość promieniowa - Ma charakterystyczną głowę która zmieniona jest w plaski twór - Guzowatość kości promieniowej skierowana jest - Brzeg międzykostny skierowany jest do wewnątrz - Na końca wyrostek rylcowaty Kości nadgarstka - Ułożone są w 3 rzędach - w szeregu bliższym i dalszym - W skład wchodzi 27 kości: 1) Szereg bliższy - Kość łódeczkowata - księżycowata - Trójgraniasta - Grochowata 2) Szereg dalszy - Czworoboczna mniejsza - Główkowata - Haczykowata 3) 5 Kości śródręcza 4) 14 Kości palców ręki Kończyna dolna - Składa się z obręczy kończyny dolnej - miedniczą - Obręcz kończyny dolnej - część wolna Kość miedniczna - Powierzchnia uchowała skierowana na środka ciała - miejsce gdzie kość krzyżowa łączy się z miednicą - Jest utworzona przez utworzenie kości biodrowej, kulszowej i łonowej - Talerze biodrowe naszej będą wyglądały u mężczyzn i u kobiet - Wcięcie kulszowe większe, - Panewka stawu biodrowego - większa będzie u mężczyzn - Powierzchnia spojenia łonowego - istotna diagnostycznie - można najbardziej dokładnie określić wiek zmarłego oraz jego płeć - chrząstka spojenia łonowego zachowuje się niezależnie od zmian z wiekiem - Otwór zasłoniony - inny kształt u kobiet i u mężczyzn - Powierzchnia uchowata - jej kształt pozwala określić płeć oraz wiek zmarłej osoby - Pozwala określić czy dana kobieta rodziła - Wymiary miednicy kobiety dostosowane do wymiarów płodu (główki dziecka) Kość udowa - Największa kość naszego ciała - Istotna w kontekście określenia wieku, płci, ale też o charakterze życia i pracy danej osoby - Doskonały wyznacznik do wyznaczenia wysokości i masy ciała zmarłej osoby - Do kresy chropawej przyczepiają się mięśnie - doskonale zaznaczona u osób np. jeżdżących konno - Powierzchnia rzepakowa skierowana bocznie Kość piszczelowa - Skierowana do wewnątrz ciała - Guzowatość piszczeli skierowana do przodu - Ostrzy brzeg przedni - Ważna kość do określania wysokości ciała i stresu mięśniowo - szkieletowego Kość strzałkowa - Znajduje się od zewnątrz - Głowa na końcu proksymalny i kostka boczna na końcu dystalnym, skierowana na zewnątrz - Ostre krawędzie skierowane do wnętrza ciała, w stronę kości piszczelowej - do określenia strony kości jest bruzda kostkowa na kostkę bocznej skierowana do tyłu Kości stopy - 26 kości - Analogia kości ręki - Bloczek kości skokowej - bezpośrednie połączenie z kością piszczelowa i strzałkową - Kości stępu są odpowiednikiem kości nadgarstka - Kość piętowa - powierzchnia stawowa mniejsza kierowana przyśrodkowo, trzon kości piętowej zawsze do tyłu - Powierzchnia górna stawowa - łączy się z kością poszczególną - Bloczek kości skokowej - Szyjka skokowa skierowana do przodu pod lekkim skosem, bardziej wypukła cześć skierowana do góry, do wnętrza mamy bruzdę Kości stepu: - Kość klinowata - jedna z największych - Kość łódkowata - Kość sześcienna - wystaje nam na zewnątrz, jest boczna - Kość sześcienna jest pierwsza, potem trzy kości klinowate (klinowata boczna, pośrednia, przyśrodkowa) Czaszka - Kość czołowa łączy się z dwiema ciemieniowymi, dwiema jarzmowymi, dwiema nosowymi (w materiale różnie się zachowują) - Diagnostycznie ważne są wszystkie kości poza sitową i klinową - Jedyną ruchomą częścią czaski jest żuchwa - bardzo istotna w diagnostyce - Chrząstkozrost klinowy - potyliczny - diagnostycznych - ulega całkowitemu zrośnięciu w wieku 21-22 lat - Kość potyliczna - najgrubsza i najbardziej wytrzymała - Kość czołowa to po części kość pneumatyczna - są zatoki wypełnione powietrzem - U dzieci występują ciemiączka: przednie (pomiędzy nie zrośniętą kością czołową), klinowe, sutkowe (w rejonie kości skroniowej, na granicy z kością potyliczną), tylne (pomiędzy kośćmi ciemieniowymi a potylicznymi) Szwy czaszkowe najbardziej istotne w diagnostyce - Szew wieńcowy - między kością czołową a ciemieniowymi - Szew strzałkowy - oddziela prawą i lewą kość ciemieniową od siebie - Szew węglowy - Szew łuskowy - Szwy zrastają się od strona na zewnątrz Kość gnykowa - Nie ma bezpośredniego polaczenia z innymi kośćmi - Bardziej widoczna u mężczyzn - „jabłko adama” - Składa się z rogu mniejszego i większego Odontologia To dziedzina nauki zajmująca się szczegółowym badaniem zębów, ukierunkowanym na identyfikacje zwłok bądź sprawców zdarzeń. Nauka o rozwoju, budowie i fizjologii zębów, stanowi dziś bardzo istotny dział kryminalistyki. Umożliwia ustalenie tożsamości osób, które padły ofiarą zabójstwa lub zginęły w katastrofie, a także uzmysławia identyfikacje przestępców poprzez danie śladów ugryzienia pozostawionych na miejscu zbrodni lub na ciele ofiary Szympans oraz australopitek zawierają diastemę pomiędzy kłami co odróżnia od szczęki ludzkiej w której nie ma takiej przerwy (chyba ze u Karolaka) Zęby człowieka charakteryzują się 3 typowymi parametrami Heterodoncja - zróżnicowanie zębów na 4 kategorie: siekacze, kły, trzonowce i przedtrzonowe (typowy podział dla ssaków) Tekodoncja - osadzenie zębów w zębodołach szczęk Difiodocja - występowanie dwóch generacji zębów; mlecznych i stałych Zęby mleczne - 20 Zęby stale - 28 - 32 - Siekacz - dens incisivus - Kieł - dens caninus - Przedtrzonowiec - dens praemolaris - Trzonowiec - dens molaris Hipodoncja - Zjawisko kiedy nie wykształcają się wszystkie zawiązki zębów, lub nie wyrzynają się wszystkie przez co występują braki w uzębieniu Hiperdoncja - Wytwarzają się dodatkowe zęby. Są to wady rozwojowe, nie dziedziczą się, nie są związane z zadnymi chorobami zęba -Korona - górna część, okrywająca wnętrze, najtwardsza ze struktur -Szyjka - na wysokości dziąseł, na pograniczu korony i korzenia -Korzeń - zagnieżdża zęby w dziąsłach -Szkliwo - twarda struktura zabezpieczające zęby; odporna na mechaniczne uszkodzenia ale słabo odporna na działanie próchnic bakterii i chorób przyzębia -Zębina - okala miazgę zęba, niezwykle delikatną strukturę powodującą ból -Miazga - w niej obecne naczynia tętnicze i żylne łączące się z naczyniami głównymi Wyżynanie zębów mlecznych i stałych - Pierwsze mleczne zęby pojawiają się między 6 - 12 miesiącem - jako pierwsze siekacze w żuchwie i szczęce - Jako kolejne pojawiają się zęby trzonowe, kły - około 21 - 31 miesiąca (w zależności od populacji i płci - u dziewczyn wyrzynają się wcześniej) - Zęby stałe wyrzynają się około 8 - 9 roku życia - Jako pierwsze wyrzynają się siekacze, następnie pierwsze przedtrzonowe, kły i zęby przedtrzonowe - Trzecie zęby trzonowe mogą wyrzynać się około 16 roku życia az do 40 Oznaczanie powierzchni zębów 1. Mezjalna - dośrodkowa - skierowana do wnętrza łuku !! 2. Dystalna - odśrodkowa - skierowana do środku luku !! 3. Okluzyjna - powierzchnia żująca 4. Sieczna - przy biegu siecznym !! 5. Przedsionkowa - skierowana do przedsionka jamy ustnej 6. Językowa - skierowana w stronę języka !!! 7. Podniebienna - skierowana w stronę podniebienia 8. Przyległa - skierowana w stronę sąsiedniego zęba 9. Międzykorzeniowa - pomiędzy korzeniami 10. Wargowa - skierowana w kierunku warg !!! 11. Policzkowa - skierowana w kierunku policzka !!! 12. Oralną - o wnętrza jamy ustnej 13. Szyjkowa - skierowana w kierunku szyjki zęba Projekt Ząb - opracowanie katalogu będącego zbiorem cech identyfikacyjnych śladów zębów, wraz z określeniem ogólnej prawidłowości i możliwości występowania tych cech - Opracowanie metodyki dotyczącej wykonywania ekspertyz z zakresu śladów zębów - Dokładne przeanalizowanie możliwych deformacji śladów w zależności od podłoża, na których taki ślad występuje - Opracowanie metod udoskonalających zabezpieczenie śladów zębów występujących na różnego rodzaju podłożach Budowa i funkcje zębów Szczęka Centralny siekacz - Prosty korzeń - Większy od siekacza bocznego - Największe siekacze Boczny siekacz - Lekko zakrzywiony korzeń - Drugi co do wielkości siekacz Kieł - Zaostrzona powierzchnia, ostrzej zakończony - Zredukowany - Korzeń delikatnie wygięty - Większy niż kieł dolny - Korzeń nieco dłuższy niż u kła dolnego Pierwszy przedtrzonowiec - Dużo lżej wygięty korzeń - Rozdwojony korzeń Drugi przedtrzonowiec - Korzeń nie jest rozdwojony - Dużo masywniejszy korzeń, nie obserwujemy odchylenia, delikatne - Dolna powierzchnia przypomina półokrąg Pierwszy trzonowiec - Masywna korona - Liczne guzki - guzek karabalego - Trzy korzenie (w żuchwie dwa) - siła grawitacji - Powierzchnia policzkowa bocznie - dwa korzenia - Trzeci korzeń skierowany do środka - do części językowej - Korzenie przechylone, czasem bardzo silnie i zakręcają Drugi trzonowiec - Dużo masywniejszy - Kwadratowy kształt - Przechylone korzenie - Część policzkową - dwa korzenie, językowa - jeden Żuchwa Prawy centralny siekacz - Mniejsze, delikatniejsze - Przekrzywiony korzeń - Przekrój jest bardziej okrągły niż podłużny Boczny siekacz - W przekroju bardziej okrągły - Korzeń lekko wygięty Kieł - Korzeń lekko wygięty - W przekroju okrągły - Mniejszy Pierwszy przedtrzonowiec - Nierozdwojony korzeń - Nie jest ostro zakończony, ale jest delikatne wzniesienie Drugi ząb przedtrzonowy - Przekrój korony zaokrąglony - Końcówka korzenia przechylona - Delikatniejszy w budowie Pierwszy ząb trzonowy - Korzeń podwójny - Powierzchnia bliższa i dalsza wygląda, jakby korzeń był pojedynczy - Masywne korzenie, nieco krótsze - W przekroju kwadratowy Drugi trzonowiec - Zakrzywione końce korzeni - rozdwojone - Kwadratowa korona w przekroju - Cztery guzki Trzeci trzonowiec - Korzeń nie jest wyraźnie rozdzielony, ale widać delikatne oddzielenia biegnące do połowy korzenia, widoczne w części bocznej - Przekrzywiony korzeń Guzek piąty - dodatkowy - mówią nam o pochodzeniu populacyjnym Lewe zęby przekrzywione są w lewo a prawe w prawo - po tym się je rozróżnia Wady zgryzu Wady w płaszczyźnie środkowej - Zgryz krzyżowy - przesunięcie boczne zębów żuchwy w stosunku do zębów szczęki - Przewieszony - rozszerzenie łuku zębowego górnego lub zwężenie łuku dolnego Wady w płaszczyźnie poziomej - Zgryz prosty - obcęgowaty, zęby szczęki i żuchwy stykają się w płaszczyźnie górnej - Tyłozgryz - żuchwa cuda się do tyłu - Przodozgryz - wysunięcie dolnego łuku zębowego Wady w płaszczyźnie oczodołowej - prostopadła do płaszczyzny pośrodkowej i frankfurckiej - Zgryz otwarty - podczas zamknięcia ust brakuje kontaktu miedzy zębami górnymi a dolnymi - Zgryz głęboki - siekacze górne zachodzą więcej niż w 1/3 na siekacze dolne Prawidłowy zgryz - zęby szczęki pokrywają zęby żuchwy w 1/3 Zaburzenia na tle rozwojowym - Dotyczące liczby - hyperdoncja, hypodoncja, oligodoncja, anodoncja - Dotyczące budowy - wady genetyczne, wady nabyte Zęby Turnera - kształtują się w wyniku zbyt dużej ilości fluoru - przebarwienia, delikatne wgłębienia na szkliwie - Dotyczące kształtu Wgłębione - wtłoczenie zmineralizowanych tkanek do wnętrza zęba Krokodyle - kształt delikatnych pieńków drzewa, w przypadku całego uzębienia - stożki Rybie - zęby sieczne od strony wargowej nie posiadają szkliwa - Dotyczące miejsca Migracje - przemieszczone w całości Transmigracje - zęby przemieszczają się tak, że przekraczają linię przyśrodkową Dryfowanie - zęby przesuwają się względem łuku do środka lub na zewnątrz Transpozycja - zamiana położenia zębów Reinkluzja - powtórne zagłębienie się wyrżniętego już zęba Do jakich badan można wykorzystać zęby - Badania post mortem - Badania molekularne - najważniejsza jest miazga - Badania stabilnych izotopów - azot 15, węgiel 13, stront i tlen - dieta w przeciągu 10 lat, pochodzenie, kiedy dziecko zostało odstawione od piersi Metoda węgla C14 nie jest dobra. Do badań molekularnych najlepsze są niezniszczone zęby, część skalista kości skroniowej, kości długie, szczególnie udowa lub w ostateczności ramienna Badanie diety (C13, N15) - dobrze mieć tło w postaci szczątków zwierząt żyjących na terenie, gdzie znaleziono kości Guzek Carabellego - pytanie egzamin - dodatkowy piątek guzek w tężnie trzonowym. Występuje u około 24-29% populacji, cecha charakterystyczna, nie jest cechą patologiczną. Zdarza się w niektórych populacjach jest to charakterystyczne Choroby narządu żucia Próchnica zębów, to bakteryjna choroba zakaźna powodująca demineralizację i uszkodzenie tkanek zęba. Stanowi ona najczęstszą przyczynę bólu zębów i najpowszechniejszą chorobę jamy ustnej, co potwierdzają statystyki - próchnicę posiada około 95% dorosłych Polaków, 57% trzylatków i nawet 90% siedmiolatków Czynniki sprzyjające - Odpowiednie bakterie - Lactobacillus i paciorkowce - Duże spożycie cukru - pobudza aktywność bakterii - Czas w którym nie dbamy o higienę zębów - Czynniki genetyczne Etapy rozwoju próchniczy 1. Początkowy - brak bólu, a na powierzchni szkliwa pojawia się przebarwienie o jasno-białej barwie 2. Powierzchniowa - plamka zaczyna nam brązowieć, lub zaczyna nabierać czarną barwię o rozmiarze główki igły. dochodzi do wgłębiania się próchnicy w szkliwo i powolnego uszkodzenia. Brak bólu 3. Próchnica średnia - dochodzi do penetracji próchnicy wgłąb zęba, przebicia szkliwa, uszkodzenie jest az do zębiny która rozpada się pod działaniem bakterii. Powstaje realny ubytek próchnicowy 4. Pruchnicka głęboka - Grochocka dostają się do miazgi. Najbardziej niebezpieczny etap, ponieważ przez dostanie się w najgłębsze warstwy zęba dochodzi do zakażenia, powstają ubytki w kośćcu a w skrajnym przypadku może dojść do sepsy. Powstają ropnie - w okolicach podniebienia. Kiedy ropień się oderwie tworzą się duże  otwory Rodzaje próchnicy Ze względu na przebieg choroby - Próchnica ostra - najcześciej dotyczy osób młodych, u których nie doszło jeszcze do pełnej mineralizacji szkliwa. Charakteryzuje ją szybki rozwój. Próchnica ostra przybiera jasny kolor i miękką, wręcz mazistą konsystencję - Próchnica przewlekła - najcześciej dotyczy osób dorosłych i starszych. Charakteryzuje ją wolny rozwój. Przybiera ciemny kolor i ma dosyć twardą konsystencję - Próchnica zatrzymana - to zmiany w zębie, który zostały zahamowane chociażby przy pomocy zabiegu higienizacji Ze względu na obraz kliniczny - Próchnica wtórna - powstaje wokół wcześniej założonego wypełnienia ubytku, w którym doszło do oszczędniejsi - Próchnica nietypowa - powstaje w zębach leczonych kanałowo lub martwych - Próchnica ukryta - rozwija się pod szkliwem, diagnozowania przy silnym bólu lub uszkodzeniu nerwów - Próchnica kwitnąca - rozwija się bardzo szybko atakująca ogól kilka zębów równocześnie - preferuje gładkie powierzchnie; wiąże się z dużą ilością spożywanych cukrów i zbyt małej produkcji śliny neutralizującej bakterie - Próchnica butelkowa - ta również rozwija się bardzo szybko i atakuje kilka zębów jednocześnie. Na przednich zębach u niemowląt i dzieci - Próchnica okrężna - powstaje w obrębie korzenia lub przy szynkowej części zęba - pomija szkliwo, występuje blisko dziąsła, ciężka do wyleczenia - Próchnica korzenia - w początkowej fazie obejmuje cement korzeniowy, najcześciej u osób o odsłoniętych szyjkach zębowych Na próchnicę najbardziej narażone są zęby trzonowe Hipoplazja szkliwa zębowego - występuje gdy szkliwo zębów nie rozwija się prawidłowo powodując że jest zbyt cienkie lub brakuje go w niektórych częściach zęba. Takie ubytki mogą pojawić się w wyniku stresu fizjologicznego, czasem również na paznokciach Typy hipoplazji: - Liniowa - Punktowa (dołkowa?) Przyczyny hipoplazji szkliwa są różnorodne i mogą obejmować - Czynniki genetyczne - wrodzone predyspozycje mogą odgrywać role w rozwoju hipoplazji szkliwa - Problemy zdrowotne w okresie prenatalnym i niemowlęcym - choroby oraz niedobory odżywcze matki w czasie ciąży a także wczesne problemem zdrowotne u dziecka, mogą wpływać na rozwój szkliwa - Ekspozycja na substancje toksyczne - wystawienie na działanie toksycznych substancji, takich jak ołów, fluor (nadmierna ekspozycja) czy niektóre leki, może zakłócać proces tworzenia się szkliwa - Choroby infekcyjne - niektóre choroby zakaźne, szczególnie te występujące w dzieciństwie, mogą wpływać a rozwój szkliwa - Niedobory żywieniowa - niedostateczne spożycie kluczowych składników odżywczych, takich jak witaminy i minerały, jest istotnym czynnikiem ryzyka System oznaczania zębów Odontogram - system zapisu zębów - najczęściej są przedstawiane w postaci tzw. Formuł zębowych. Te zaś wyrażają liczbę zębów, ich układ oraz ułożenie w dolnej i górnej szczęce Podstawowa formuła zębów człowieka - 2 (siekacze) - 1 (kieł) - 2 (przedtrzonowe) - 3 (trzonowce) I - siekacze C - kły P - przedtrzonowe T - trzonowce System Zsigmondy’ego System Palmera - inny zapis w tym systemie, w którym kreski są zastąpione literami oznaczającymi ćwiartkę -UR8 - upper right 8 -LL1 - lower left 1 System Haderupa System Haderupa System Viohla - ćwiartki porównał do tarczy zegarka podzielonej na 4 kwadraty i numerował od górnej lewej (z perspektywy patrzącego na en face) zgodnie z ruchem wskazówek zegara (ćwiartki od 1 do 4) System uniwersalny badań odontologicznych - Identyfikacja szacunkowa/porównawcza - Badanie porównawcze stanu uzębieni osoby za życia ze stanem uzębienia badanych zwłok ABFO - American Board of Forensic Odontology 4 typy wniosków opartych o badania odontologiczne - Identyfikacja pozytywna - szczątki kostne (zęby) pokrywają się z wynikami wykonanymi za życia - Identyfikacja prawdopodobna - wiele przesłanek jest na to, że zmarła osoba ma cechy zapisane w kartach, odontogramach czy odlewach, ale nie zgadzają się pojedyncze, drobne cechy - Określona, jako ta gdzie nie ma wystarczającej ilości dowodów - mimo pojedynczych podobieństwa, więcej jest cech różnicujących - Wykluczenie - brak jest jakichkolwiek podobieństw między materiałem badanym a porównawczych Materiał kostny może stanowić ważne źródło informacji zarówno w badaniach kryminalistycznych, jak i poznawczych Badania molekularne 1) Pozwalają zadecydować, czy szczątki należą do człowieka 2) Jeżeli należą do człowieka - pobierany jest materiał do badań genetycznych - świetnym nośnikiem są zęby, trzon kości udowej i kość ramienna - Mitochondrialne DNA - mtDNA - dziedziczone w linii matczynej - Chromosomowe DNA - Y-DNA - dziedziczone po ojcu, obserwowane w mniejszych proporcjach Nadmiar mitochondrialne i chromosomowe związane jest z haplogrupami zarówno w linii męskiej jak i żeńskiej Europejska haplogrupa żeńska - Welda - Helena - Katrina - Urszula - Jaśmina - Ksenia „Biochemia” kości W ostatnich latach zauważamy dynamiczny rozwój metodologii opartej na zastosowaniu stabilnych izotopów węgla, azotu, tlenu i strontu w badaniu diety, migracji i historii życia konkretnych osobników w odniesieniu do badań populacyjnych Sygnały chemiczne i biochemiczne z archeologicznych materiałów kostnych dostarczają nam wiedzy na temat strategii życiowych naszych przodków tylko wtedy, gdy mamy do czynieniami materiałem badawczym biogenicznym, który po śmierci pozostaje chemicznie niezmieniony Trendy badawcze: - Dieta - Migracje - Ogólna strategia życiowa Dieta - w celu rekonstrukcji paleolit współczesne badania wykazują analizy stabilnych izotopów węgla i azotu, w tym izolację z zachowanych kości kolagenu (C i N)) i apatytu kostnego (C) oraz takich pierwiastków jak stront, bar i makroelementów jak Ca i P. Pierwiastek powinien wykazywać wyraźne zróżnicowanie na odpowiednich poziomach troficznych, jego poziom w organizmie powinien być związany zarówno z Jerozolimy zawartością w pożywieniu, jak i jego przyswajalnością fizjologiczną, jego końcowe stężenie w kościach powinno być znane jako ogólna zawartość w organizmie i powinno być stosunkowo odporne na zmiany diagen Stabilne izotopy - próbki, które mają nieradiotechniczna nuklid i nie ulegają rozpadowi lub mogą mieć bardzo długi okres półtrwania, co skutkuje niewykryciem radioaktywności. Przykładami są węgiel 13, węgiel 12 i węgiel 18 Większość badań nad rekonstrukcją diety skupia się na analizie izotopowej kolagenu. Najważniejszym powodem jest możliwość kompleksowej analizy stabilnych izotopów węgla i azotu Węgiel Analiza stabilnych izotopów węgla (135) jest wykorzystywana do oszacowania proporcji tzw roślin C3 (większość roślin) w stosunku do roślin C4 (kukurydza, trzcina cukrowa, niektóre gatunki prosa, komosy ryżowe, sorgo i szarlatanów) oraz do rozróżnienia spożycia organizmów morskich i lądowych w diecie danej osoby Izotopy węgla włączane w ciągu życia człowieka do struktur mineralnych szkliwa mogą pozostać niezmienione przez kilka milionów lat Analiza sieci troficznych obejmuje również badanie proporcji stabilnych izotopów azotu. Stężenia stabilnych izotopów wahają się od 3 do 5 promili na kolejnych poziomach troficznych. Te zależności dotyczą zarówno środowisko lądowego jak i morskiego Wraz ze wzrostem poziomu troficznego, do poboru konsumenta dołącza się pokarm coraz bardziej zbogacony o cięższy izotop azotu, oprócz jego własnych procesów metabolicznych zwiększających jego gromadzenie się w tkankach. Umożliwia to odtworzenie procesu odżywiania si materiałem pochodzenia morskiego Większy sygnał izotopu C - dieta roślinna, N - mięsna Nie ulega wątpliwości że gatunek Homo Sapiens jest jednym z elementów przyrody ożywionej i podlegał w swej historii rodowej takim samym podstawowym mechanizmom ewolucyjnym jak inne żywe organizmy Homo sapiens - Kultura - Narzędzia - Systemy społeczne Mikroewolucja - podłoże genetyczne, zmieniające się warunki środowiska i systemy kulturowe zmieniały się w czasie i przestrzeni, co znalazło swe odbicie w fenotypach osobników m.in w morfologii szkieletu Dane o zmienności wewnątrz gatunkowej oraz międzygrupowej w populacjach pradziejowych i historycznych, jak również o dynamice zachodzących procesów biologicznych, czerpie się z oceny cech morfologicznych szkieletu Podział cech: - Metryczne - zmienna ciągła, wyrażona w skali interwałowej - rozkład normalny po uśrednieniu wyników - Niemetryczne - nieciągła zmienność wyrażona poprzez zmienne binarne - występowanie cechy albo jej brak Cechy niemetryczne czaszki - drobne szczegóły anatomiczne, charakteryzujące się zmiennością nieciągłą, wyrażana za pomocą zmiennych binarnych Jako pierwszy ich użyteczność w XIX wieku zasugerował Chambellan Cechy te określa się również mianem cech: - Epigenetycznych - Dyskretnych - Nieciągłych - Quasi-ciągłych - Wszystko albo nic Epigenetyka - działka genetyki zajmująca się badaniem zmian ekspresji genów, związanych ze zmianami w sekwencji nukleotydów DNA Klasyfikacja - kryteria - Kryterium topograficzne - dane cechy zgrupowane są według miejsca występowania, nie wiążą się z funkcjonalnością, morfologią czy embrionalnym charakterem - Kryterium embrionalne - Kiedy doszło do rozwoju danej cechy - na której fazie rozwoju zarodka/płodu może dojść do powstania i rozwoju - manifestacja cechy - Kryterium funkcjonalne - związane z kryterium morfologicznym - występowanie różnych kanałów i rowków, przez które przechodzą naczynia krwionośne i nerwy - Kryterium morfologiczne - uzależnione od funkcjonalnych części lub układów Anatomia cech - podział za Ossenbergiem - Cechy hipoostotyczne - bruzdy, wcięcia, zaburzenia w kostnieniu szwu - niedorośnięcie, zahamowanie na pewnym tąpie rozwoju - Cechy hiperostotyczne - guzki, kolce, mosty, wały, dodatkowe szwy - dana część szkieletu ulega przerostowi na skutek oddziaływania z inną tkanką np mięśniową - Otwory i kanały przez które przechodzą naczynia krwionośne i nerwy - rozwój ma swój intensywny początek we wczesnych stadiach ontogenezy progresywnej - czynniki egzogenne są najbardziej domiujące we wpływie ukształtowania kanałów i otworów Charakterystyka genetyczna i pogląd dotyczący odziedziczalności cech niemetrycznych - Dziedziczenie mendlowskie? - Przełom - badania Gruneberga - 2 modele dziedziczenia cech niemetrycznych Badania Edwarda - prawdopodobieństwo występowania cechy wzrasta wykładniczo Pogląd na wpływ czynników środowiskowych na manifestację cech niemetrycznych Na genetyczne tło decydujące o manifestacji ech niemetrycznych, aklamacji się wpływ środowiska wewnętrznego iż wewnętrznego, w którym rozwija się cecha Należy pamiętać, że czynniki egzogenne modyfikujące rozwój cech oraz charakter ich działania nie zostały wciąż poznane Zależność cech niemetrycznych od płci - Badania Berry i Berry - różnice płciowe są uzależnione od płci - pewne cechy metryczne częściej u mężczyzn inne u kobiet - Badania Lindleya - Badania Jantz i Finningan Zależność cech niemetrycznych od wieku w chwili śmierci - Ossenberg, Bukistra - udowodnili zależność cech ekspresji szeregu cech niemetrycznych od wieku - Piontek, uważa że przy porównaniu populacji należy brać pod uwagę zarówno czynniki płci, jak i wieku Relacje miedzy cechami metrycznymi a niemetrycznymi ludzkiej czaszki Cechy niemetryczne jako efekt chorób i patologii. Medyczne znacznie cech niemetrycznych - Szew czołowy może występować często w przypadku zaburzenia występowania przysadki, grasicy - Zespół Aperta - występowanie szwu czołowego Anatomia cech niemetrycznych Podział cech niemetrycznych zaproponowany przez Czarnetzky’ego - Niestale występujące szwy czaszkowe np sutura metopica (u dzieci występuje normalnie, z czasem powinien zarastać) - Niestale występujące kości czaszki np ossicula suturae cornalis - dodatkowa kość w szwie wieńcowym - Niestale występujące lub wielodzielne otwory np foramen zygomaticofaciale - dodatkowy otwór w kosci jarzmowej; foramen parietale - może występować na obu lub jednej kości ciemieniowej - Niestale występujące twory kostne np spina trochlearis - we wnętrzu otworu oczodołu Jarosława Bednarka - Materiał badawczy: 583 czaszki z Gruczna - Badanie 53 cech niemetrycznych - Dwie grupy badawcze - Najczęściej obserwowane cechy na czaszkach: torus palatinus, tuberculum pharyngeum, sutura supranasalis - Najrzadziej występująca cecha: sutura metopic - Większość cech metrycznych częściej występowała u kobiet niż u mężczyzn Charakter genetyczny - Wyniki wczesnych badań nad osobnikami spokrewnionymi wykazałyby tendencje rodzinne w występowaniu określonych cech - Badania rodowodów sprowadziły się do jednego wniosku, iż cechy te wykazują mendlowski model dziedziczenia Badania Gruneberga Dwa modele dziedziczenia cech niemetrycznych: 1. Manifestacja cech uzależniona jest od obecności pojedynczego allela działającego na tło genetyczne 2. Model zakłada istnienie zespołu alleli o różnych loci i nierównomiernej addytywność warunkujących obecność cechy Czynniki środowiska mają wpływ na ekspresję cech niemetrycznych i odpowiadają za zmiany ich częstości w populacji, wyłącznie wtedy, gdy działają na rozmiar w krytycznym okresie ich formowania Zmienność interpopulacyjna cech niemetrycznych Problem zmienności wewnątrz populacyjnej cech dyskretnych czaszki wiąże się z takimi zagadnieniami jak - Zależność obecności cech od płci danej osoby - Zależność obecności cech od wieku danej osoby - Zależność obecności od strony ciała - Zależność od symetrii i niesymetrii cech Rozkład frekwencji cech niemetrycznych w populacji stanowi proste odzwierciedlenie jej traktury genetycznej (Berry, Berry) Struktura częstości cech niemetrycznych jest swoistą własnością populacji i można je wykorzystać do badań międzygatunkowych Zmiany o charakterze patologicznym Paleopatologia - opis chorób i stanów patologicznych obserwowanych na szczątkach kopalnych Badania paleopatologiczne zajmują się zmianami chorobowymi, w tym anomaliami rozwojowymi, które możliwe są do zaobserwowania podczas badań ludzkich szczątków kostnych pochodzących z populacji pradziejowych i historycznych Cele badań i materiał badawczy - Określenie charakteru zmian - Śledzenie dynamiki chorób w czasie i przestrzeni - Obserwacja rozprzestrzeniania się chorób Do badań wykorzystywany jest materiał kostny oraz mumie, a także inne źródła np kroniki, rzeźby czy malowidła Badania - Obserwacja makro i mikroskopowa - RTG - CT - Badania genetyczne - Badania chemiczne Zmiany patologiczne - Zmiany zwyrodnieniowo - zniekształcające stawów - są wynikiem procesów zachodzących w elementach stawów, związane z wiekiem oraz charakterem wykonywanej pracy - Urazy układu kostnego - złamania, przemieszczenia, zwichnięcia, urazy zadane określoną bronią, zmiażdżenia - Zmiany infekcyjne i zapalne Infekcje swoiste - choroby o charakterze swoistym, które wywoływane są jedynie przez ściśle określone patogeny - trąd, kiła, gluźlica Infekcje nieswoiste - mogą wynikać z zakażenia różnorodnymi mikroorganizmami - wirusy, bakterie, grzyby Nieswoiste reakcje zapalne okostnej i zapalenie ropne kości - Ślady zaburzeń metabolicznych - Schodzenia narządu żucia - Zmiany nowotworowe i guzopodobne - Zabiegi chirurgiczne - Markery stresu Wielkie epidemie Choroby zakaźne odegrały ogromną rolę w kształtowaniu historii człowieka Główne przyczyny rozprzestrzeniania się chorób: - Zagęszczenie populacji - Wielkie klęski - Stosunki socjoekonomiczne - Rozluźnienie norm moralnych i etycznych - Bardzo niski poziom higieny - Zwiększona mobilność człowieka, pokonywanie barier geograficzny; bakterie i wirusy trafiały na „dziewiczą glebę” - Endogenność izolowanych populacji Potężne epidemie zmieniały historie - Ospa - Dżuma dymienicza - Odra - Tyfus brzuszny i plamisty - Cholera - Przywrzyce - Czerwonka - Gruźlica - Syfilis - Trąd - Grypa Syfilis (kiła) - Choroba weneryczną wywołana przez infekcję krętkiem bladym - Jedna z najbardziej kontrowersyjnych kwestii historii medycyny - Inne nazwy: przymiot, gorące soki zepsutych kobiet/mężczyzn, choroba francuska, choroba niemiecka - Fracastro - pasterz Syphilius - gniew Apolla - Babilonia i Asyria (tabliczki - rzeżączka?); Mezopotamia - I cewnik - Przypływa z Indii Zachodnich w 1493 r (Ameryka) - Afryka? - Frambezja - postać bakteriologicznie bardzo zbliżona na syfilisu - Pinta - krętkownica - Bejel - krętkownica nieweneryczna - Wikingowie? - W europie w XV w. (Mógł być wcześniej ale mylony z trądem) - Lekarstwa domniemane: rtęć, kolcowój lekarski, salwarsan - Lekarstwo: penicylina - Na szkielecie: wypadanie podniebienia, „zjedzona” przez chorobę czaszka, napęczniałe kości z ubytkami po wypadaniu tzw kilaków Trąd (lepra) - Mycobacterium leprae (tuberculosis) - Oporne na antybiotyki - Babilonią - Europa - XII w (dżuma i gruźlica wytępiły trąd) - Na szkielecie: odpadanie tkanek chrzęstnych i paliczków; ubywanie kości szczęki; kratery na kościach podniebienia (podłużna ubytki rozprzestrzeniające się od szwu między kośćmi podniebienia) Dżuma (czarna śmierć) - Yersinia pestis - Rozprzestrzeniła się po całej Europie w XIV wieku (nie wiadomo gdzie się zaczęła) - Szczury i pchły 3 wielkie epidemie dżumy - Pierwsze dotyczą Arabii i Egiptu w XIV wieku (nie wiadomo gdzie się zaczęła) - Czarna śmierć w Europie od 1347 roku po wielką pandemię w Londynie w 1665 roku; atak czarnej śmierci mógł być spowodowany gwałtownym wzrostem liczebności populacji miedzy 1000 a 1300 rokiem - W XIX wieku od Yunnanu po Bombaj - Współcześnie zdarza się występowanie dżumy w Indiach Dżuma dymienicza - Ropne wybroczyny - w średniowieczu nacinane, co powodowało często śmiertelne zakażenia Tyfus (dur plamisty) - Dwie choroby o bardzo podobnym przebiegu - gorączka, wysypka - Dur plamisty epidemiczny (gorączka więzienna) - Rickettsia prowazekii nosicielem wesz ludzka - Dur plamisty mysi czyli endemiczny (R. Typhi) przenoszony przez myszy Tyfus na świecie: - Zawsze towarzyszył wojnom, rewolucjom i odkryciom geograficznym - Pierwsza opisana epidemia miała miejsce w 1083 roku w jednym z klasztorów na Sycylii - Zawleczony na półkulę zachodnią; Kolumb zachorował na niego w 1494 roku - Wykończył armie napoleońską w kampanii rosyjskiej i miliony żołnierzy w trakcie I Wojny - W trakcie rewolucji bolszewickiej w Rosji dur plamisty zabrał kilka milionów ludzi - Powrócił podczas II Wojny w Japonii, Korei i Włoszech oraz niemieckich obozach koncentracyjnych; ostatecznie wykończył go DDT Wielkie pandemie: - Podczas I WŚ tyfus pochłonął około 3 miliony ofiar - Jak podają źródła historyczne, na skutek pandemii i wojen populacja Chin ze 123 milionów w 1200 roku spadła do 65 milionów w 1393 roku - W latach 1348 - 1349 „czarna śmierć” pochłonęła w Europie 25-40 mln istnień ludzkich (1/4 do 1/3 populacji) - Podróże europejczyków - efektem wojaży było uśmiercenie około 56 mln istnień ludzkich - To nie Hiszpanie pokonali Inków; pokonała ich choroba - przywódca Inków zmarł w Quito w 1534 roku nie od cięcia mieczem ale na skutek ataku odry lub ospy; sprawa do dzisiaj nie jest wyjaśniona Znaczenie epidemii - Koszmar dla populacji historycznych i współczesnych - Wstrzymywały wojny - Wzmacniały wiarę religijną - Kształtowały sztukę i literaturę - Zmieniały strukturę demograficzną - Często odmieniały stosunki polityczne i kulturowe - Napędzały rozwój badań naukowych Ślady zaburzeń metabolicznych - Anemia, szkorbut, krzywica pozostawiają trwałe ślady, które umożliwiają diagnostykę - Ich występowanie związane jest ze współdziałaniem czynników fizjologicznych, kulturowych oraz diety - Wywołuje je niedobór ważnych dla organizmu i jego rozwoju substancji np witamin - Bada się również osteoporozę, dnę moczanową oraz choroby hormonalne Schorzenia narządu żucia - Próchnica uważana za bardzo ważny wyznacznik stanu zdrowia populacji ludzkich - Kamienia nazębnego - Utrata przeżyciowa zębów - Starcie powierzchni żujących koron Zmiany nowotworowe i guzopodobne Są one niezwykle trudne w diagnostyce, dlatego też rzadko opisywane Przykłady: nowotwory pierwotne - łagodne (kostniaki) i złośliwe (szkliwiaki); przerzuty nowotworowe z innych narządów Zabiegi chirurgiczne - Trepanacje - operacja chirurgiczna polegająca na wywiercaniu otworu w kościach, w przypadku czaszki jest to dokonanie otworu różnymi technikami celem odsłonięcia jej wnętrza z usunięciem fragmentów kości pokrywowych - Amputacje Główne przyczyny przeprowadzania zabiegów trepanacyjnych - Kompresyjne złamania kości pokrywowych - Podniesione ciśnienie śródczaszkowe - Częste lub przewlekłe bóle głowy - Zapalenie opon mózgowych, konwulsje - Schorzenia natury umysłowej - Epilepsja - Wypędzanie złych duchów - Profilaktycznie Motywy trepanacji - Terapeutyczne - Magiczno - terapeutyczne - Magiczno - rytualny Badacze sugerują następujące zmiany mogące symulować bądź być traktowane jako trepanacje - Powiększone otwory ciemieniowe - owalne i symetrycznie położone otwory - Niezrośnięcie się szwu czaszkowego - ostro zakończone brzegi - Styczne do powierzchni czaszki cięcia ostrzem topora, siekiery, włóczni itp - Złamanie wielokrotne - nieregularne brzegi - Rak przerzutowy szpiku - nieregularne otwory, często zwielokrotnione - Rak kości, urazy, przeżegnania powodujące kościozrosty - Infekcje - syfilis, gruźlica, grzybice - nieregularne otwory - Niespecyficzne infekcje - przerosty nowej kości - Niedorozwój kości ciemieniowych - na ogół zaklęśnięcia - Zdarzenia pośmiertne - otarcie od kamieni, zakwaszenie gleby, działalność zwierząt - Uszkodzenia w trakcie eksploracji