نهج البلاغه پایه هشتم PDF

‫نهج البالغه‬ ‫حق الناس‬ ‫پایه هشتم‬ ‫دوره اول متوسطه‬ ‫وزارت آموزش و پرورش‬ ‫معاونت پرورشی و فرهنگی‬ ‫اداره کل قرآن‪ ،‬عترت و نماز‬  ‫به نام او که جان را فکرت آموخت‬...

‫نهج البالغه‬ ‫حق الناس‬ ‫پایه هشتم‬ ‫دوره اول متوسطه‬ ‫وزارت آموزش و پرورش‬ ‫معاونت پرورشی و فرهنگی‬ ‫اداره کل قرآن‪ ،‬عترت و نماز‬  ‫به نام او که جان را فکرت آموخت‬ ‫مرتبط با درس‬ ‫حق الناس‬ ‫‪15‬‬ ‫پیام های آسمان‬ ‫مقدمه‬ ‫«حقّ النّاس»‪ ،‬اصطالح مشهور در فقه و حقوق‪ ،‬به معناى حق مردم بر یکدیگر است؛ حقوقى که براى‬ ‫حفظ مصالح خاص دنیوى اشخاص و براى تثبیت حقى براى آنان وضع شده است‪.‬این حقوق شامل مال‪ ،‬جان‪،‬‬ ‫آبرو و موارد دیگر مرتبط با افراد جامعه می شود‪.‬در روایات اسالمی‪ ،‬بر رعایت حق الناس تأکید بسیار شده‬ ‫است‪ ،‬چنانکه بسیاری از مشکالت کنونی جوامع مختلف‪ ،‬ریشه در بی‌تفاوتی نسبت به حقوق دیگران دارد‪.‬‬ ‫آن چه بیشتر از حق الناس به ذهن متبادر می شود‪ ،‬دست درازی به اموال دیگران است؛ اما مصادیق‬ ‫حق الناس بسیار فراتر از این است‪ ،‬از جمله‪ :‬هتک حرمت‪ ،‬گناهان زبانى نظیر غیبت‪ ،‬تهمت‪ ،‬شایعه‪ ،‬زخم زبان‪،‬‬ ‫سرزنش‪ ،‬اهانت و سخن چینى‪ ،‬و هر عمل دیگری که موجب آبروریزى و تخریب شخصیت کسی گردد‪ ،‬از‬ ‫مصادیق حق الناس به حساب می آید‪.‬‬ ‫همچنین است هر عمل دیگری که دیگران را به زحمت اندازد‪ ،‬از جمله سدّ معبر‪ ،‬رعایت نکردن‬ ‫قوانین رانندگی‪ ،‬ایجاد سر و صدای زیاد‪ ،‬آلوده کردن آب و هوا‪ ،‬قطع بی منطق درختان و ریختن زباله در‬ ‫خیابان و‪....‬‬ ‫بسیاری از مشکالت کنونی جوامع مختلف ریشه در بی تفاوتی نسبت به حقوق دیگران دارد‪.‬مشکالت‬ ‫فراوان کارفرمایان و کارگران‪ ،‬از بین رفتن اعتماد متقابل میان خریداران و فروشندگان‪ ،‬ایجاد کدورت میان‬ ‫همسایگان‪ ،‬نزدیکان و حتی میان خواهران و برادران و همسران‪ ،‬تبدیل شدن دوستی ها به دشمنی ها و ‪...‬‬ ‫امیر بیان‪ ،‬حضرت علی علیه السالم در بخش های مختلفی از نهج البالغه به این مهم پرداخته است که‬ ‫ما در این فرصت به تعدادی از حکمت های این کتاب شریف اشاره می کنیم‬ ‫‪1‬‬  ‫حکمت ‪221‬‬ ‫بِئْسَ الزَّادُ إِلَى الْمَعَادِ‪ ،‬الْعُدْوَانُ عَلَى الْعِبَادِ‪.‬‬ ‫بدترین توشه براى قیامت‪ ،‬ستم بر بندگان است‪.‬‬ ‫توضیح کوتاه‪:‬‬ ‫مى دانیم دنیا سرایى است که همگان از آن براى رفتن به سوى آخرت توشه بر مى دارند و هر کسى به‬ ‫فراخور حال و اعمال خود توشه اى تهیه مى بیند‪.‬قرآن مجید مى گوید‪« :‬وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى; و زاد و‬ ‫توشه تهیه کنید‪ ،‬و بهترین زاد و توشه‪ ،‬پرهیزکارى است»‪ (.‬سوره بقره‪ ،‬آیه ‪ )197‬ولى گروهى به جاى آن ظلم و‬ ‫ستم بر بندگان خدا را توشه این سفر سرنوشت ساز قرار مى دهند که به گفته امام(علیه السالم) بدترین توشه هاست‪.‬‬ ‫زیرا گناهانى که جنبه معصیت اهلل دارد و یا به تعبیر دیگر ظلم بر خویشتن است با توبه آمرزیده مى شود و‬ ‫حتى بدون توبه امید عفو الهى و شفاعت درباره آن وجود دارد‪ ،‬همان گونه که قرآن مجید مى فرماید‪« :‬قُلْ یَا‬ ‫عِبَادِى الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ الَ تَقْنَطُوا مِنْ رَّحْمَةِ اهللِ إِنَّ اهللَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»‬ ‫(سورهزمر‪ ،‬آیه ‪ )53‬زیرا او بخشنده مهربان است‪.‬‬ ‫ولى آنجا که پاى ظلم بر دیگران به میدان مى آید نه با آب توبه شسته مى شود و نه با عنایت شفاعت و جز‬ ‫با رضایت صاحب حق نجات از عواقب آن ممکن نیست و به همین دلیل امام(علیه السالم) آن را بدترین زاد و‬ ‫توشه قیامت شمرده است‪.‬‬ ‫شک نیست که زاد و توشه چیزى است که در راه سفر و به هنگام رسیدن به مقصد به انسان کمک مى‬ ‫کند و به یقین ظلم چنین موقعیتى را ندارد‪ ،‬بنابراین انتخاب این لفظ در اینجا نوعى کنایه بلیغ است‪ ،‬درست مانند‬ ‫این است که انسان در سفرهاى دنیا به جاى حمل مواد غذایى مشتى از سموم با خود ببرد به او مى گوییم بدترین‬ ‫‪2‬‬  ‫توشه آن است که به جاى غذا سموم با خود حمل کنى‪.‬‬ ‫امام(علیه السالم) در خطبه ‪ 176‬نهج البالغه بعد از آن که ظلم را به سه بخش تقسیم مى کند‬ ‫مى فرماید‪« :‬وَأَمَّا الظُّلْمُ الَّذِی الَ یُتْرَکُ فَظُلْمُ الْعِبَادِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً‪.‬الْقِصَاصُ هُنَاکَ شَدِیدٌ‪ ،‬لَیْسَ هُوَ جَرْحاً‬ ‫بِالْمُدَى وَالَ ضَرْباً بِالسِّیَاطِ‪ ،‬وَلکِنَّهُ مَا یُسْتَصْغَرُ ذلِکَ مَعَهُ; اما ظلمى که هرگز رها نمى شود ستمى است که‬ ‫بندگان بر یکدیگر مى کنند که قصاص در آنجا شدید است این قصاص مجروح ساختن با کارد یا زدن‬ ‫تازیانه (مانند قصاص در دنیا) نیست بلکه چیزى است که اینها در برابرش ناچیز است»‪.‬‬ ‫حکمت ‪239‬‬ ‫مَنْ أَطَاعَ التَّوَانِيَ ضَیَّعَ الْحُقُوقَ‪ ،‬وَ مَنْ أَطَاعَ الْوَاشِيَ ضَیَّعَ الصَّدِيقَ‪.‬‬ ‫هر که در کارها سستى پیشه کند‪ ،‬حقوق خویش تباه کرده و هر که از سخن چین پیروى کند‪،‬‬ ‫دوست خود از دست داده‪.‬‬ ‫توضیح کوتاه‪:‬‬ ‫توانى از ماده «ونى» (بر وزن رمى) به معناى سستى کردن است‪.‬منظور امام(علیه السالم) از‬ ‫اطاعت «توانى» آن است که انسان در کارهاى خود تنبلى کند و امورى را که الزم است به موقع انجام‬ ‫گیرد انجام ندهد و تدبیر و مدیریت صحیح در کارهاى خود نداشته باشد‪.‬روشن است که سستى در‬ ‫انجام کارها در موقع مناسب سبب تراکم آنها مى گردد و تراکم آنها سبب ضایع شدن بخشى از آن مى‬ ‫شود‪.‬به یقین چنین کسى هم حق خالق را ضایع مى کند و هم حق مخلوق را که ساده ترین نمونه آن‬ ‫کاهل بودن در نماز است; کسى که نماز را به تأخیر مى اندازد بسیار مى شود که آن را ضایع مى کند‪.‬‬ ‫در مورد حقوق مخلوق نیز همین گونه است; مثالً شخصى کارمند یا اجیر کسى شده که امورى را براى‬ ‫او انجام دهد‪.‬اگر تنبلى بر وجود او مستولى شود‪ ،‬به وقت سر کار نیاید‪ ،‬تا آخر وقت کار نکند و در‬ ‫اثناى وقت سستى به خرج دهد‪ ،‬حق کسانى را که او را استخدام کرده اند ضایع خواهد کرد‪.‬حتى افراد‬ ‫سست و تنبل‪ ،‬حق حیواناتى را که در اختیار او هستند و از آنها بهره بردارى مى کند ضایع مى سازد; به‬ ‫موقع به آنها استراحت نمى دهد‪ ،‬غذا و آب نمى رساند‪ ،‬مراقبت هاى الزم را انجام نمى دهد و در نتیجه‬ ‫حق آنها ضایع مى شود‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫منظور از «واشى» افراد سخن چین است که براى بر هم زدن رابطه دوستان‪ ،‬خواه به منظور حسادت‬ ‫باشد یا به دلیل دیگر‪ ،‬نقطه ضعف هایى را از این دوست به آن دوست منتقل مى کنند و بالعکس و در نتیجه‬ ‫آن دو را به یکدگر بدبین و از هم جدا مى سازند‪.‬ممکن است هر دو دوست نقطه ضعف هایى داشته باشند و‬ ‫آنچه سخن چین مى گوید مطابق واقع باشد و یا این که دوستى درباره دوستش لغزشى پیدا کند و سخن‬ ‫نامناسبى در غیاب او بگوید; ولى نقل کردن این عیوب یا لغزش ها براى دوست دیگر که سبب سردى آنها مى‬ ‫شود حرام و گناه است و اگر دروغ و تهمت باشد گناه مضاعفى خواهد بود‪.‬‬ ‫قرآن مجید نیز پیامبر(صلى اهلل علیه وآله) را از گوش دادن به گفتار سخن چینان و عیب جویان نهى‬ ‫کرده خطاب به رسول اکرم(صلى اهلل علیه وآله) مى فرماید‪(« :‬وَالَ تُطِعْ کُلَّ حَالَّف مَّهِین * هَمَّاز مَّشَّاء بِنَمِیم); و‬ ‫از کسى که سوگند یاد مى کند و پست است اطاعت مکن‪.‬کسى که عیب جو و سخن چین است»‪(.‬سوره قلم‪،‬‬ ‫آیه ‪ 10‬و ‪) 11‬‬ ‫رابطه این دو جمله (مَنْ أطاعَ التَّوانی ‪...‬وَمَنْ أطاعَ الْواشی‪ )...‬از این نظر است که هر دو مربوط به‬ ‫رعایت حقوق است و انجام هر دو سبب تضییع حقوق مى گردد‪.‬‬ ‫بسیار مى شود که دوستان پى به خیانت سخن چین مى برند و با هم صلح و آشتى مى کنند و در این‬ ‫میان سخن چین بدبخت شرمسار مى شود و به گفته سعدى‪:‬‬ ‫کنند این و آن خوش دگر باره دل *** وى اندر میان شوربخت و خجل‬ ‫حکمت ‪360‬‬ ‫لَا تَظُنَّنَّ بِکَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَحَدٍ سُوءاً‪ ،‬وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِي الْخَیْرِ مُحْتَمَلًا‪.‬‬ ‫شایسته نیست به سخنى که از دهان کسى خارج شد‪ ،‬گمان بد ببرى‪ ،‬چرا که براى آن برداشت نیکویى‬ ‫مى توان داشت‪.‬‬ ‫توضیح کوتاه‪:‬‬ ‫در کتاب شریف کافى به جاى «من احد»‪« ،‬من اخیک» آمده است به این معنا که مسئله حسن ظن‬ ‫کامل را نسبت به برادران دینى ذکر کرده نه به هرکس‪.‬در ضمن‪ ،‬امام علیه السالم راه مبارزه با سوءظن را نیز‬ ‫در این گفتار حکیمانه نشان داده است و آن اینکه انسان تمام احتماالت را درباره سخن یا عملى که از دیگرى‬ ‫سرمى زند مورد توجه قرار دهد و آنچه مناسب حسن ظن است برگزیند واحتماالت سوء را از فکر خود دور‬ ‫سازد‪.‬‬ ‫‪4‬‬ ‫این کار سبب مى شود عُلقه و محبت و دوستى و مودت در میان افراد جامعه بیشتر و از پراکندگى و‬ ‫سلب اعتماد جلوگیرى شود و درنتیجه زمینه هاى همکارى که بر پایه اعتماد قرار دارد بیشتر گردد و برکات‬ ‫فزونترى بهره فرد وجامعه شود‪.‬افرادى که گرفتار سوءظن هستند غالباً منزوى اند‪ ،‬از همه دورى مى کنند‪ ،‬هر‬ ‫صدایى را بر ضد خود مى پندارند و هرکس را در فکر نقشه اى بر ضد خود مى بینند‪.‬این حالت هم آرامش‬ ‫آنها را از بین مى برد و هم بهره گیرى آنها را از کمکهاى دیگران در برابر مشکالت و سختى هاى زندگى‪.‬‬ ‫آنچه در این کالم حکیمانه آمده است درمورد سخنانى است که انسان از دیگران مى شنود؛ ولى در حدیث‬ ‫دیگرى مسئله به صورت گسترده ترى مطرح شده و هر کارى را شامل مى شود‪ :‬در کتاب شریف کافى این‬ ‫حدیث به این صورت نقل شده است‪« :‬ضَعْ أَمْرَ أَخِیکَ عَلَى أَحْسَنِهِ حَتَّى یأْتِیکَ مَا یغْلِبُکَ مِنْهُ وَال تَظُنَّنَّ بِکَلِمَةٍ‬ ‫خَرَجَتْ مِنْ أَخِیکَ سُوءاً وَأَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِى الْخَیرِ مَحْمِالً؛ کار برادر خود را به نیکوترین وجهى توجیه کن تا‬ ‫زمانى که دلیل قاطعى بر ضد آن قائم شود وهرگز به کالمى که از برادرت صادر شده سوءظن نداشته باش در‬ ‫حالى که مى توانى محملى در خیر براى آن پیدا کنى»‬ ‫در حدیث دیگرى از امام کاظم علیه السالم که در کتاب کافى آمده مى خوانیم‪ :‬راوى خدمت آن‬ ‫حضرت عرض مى کند‪ :‬فدایت شوم‪ ،‬گاهى از یکى از برادرانم مطلبى به من مى رسد که من آن را ناخوشایند‬ ‫مى دارم هنگامى که از او سوال مى کنم انکار مى کند در حالى که جمعیتى از افراد مورد وثوق آن را به من‬ ‫خبر داده اند‪.‬امام علیه السالم فرمود‪ :‬حتى گوش و چشم خود را در برابر برادر مسلمانت تکذیب کن‪.‬اگر‬ ‫پنجاه نفر نزد تو آیند و بر چیزى سوگند یاد کنند؛ ولى او مطلب دیگرى بگوید او را تصدیق کن و آن گواهان‬ ‫را تکذیب نما‪.‬البته منظور این نیست که آن جمعیت را آشکارا تکذیب کند و متهم به دروغ سازد‪ ،‬بلکه منظور‬ ‫این است که حسن ظن خود را در دل نسبت به برادر مسلمانت با گفته آنها رها مکن‪.‬‬ ‫این نکته را در اینجا باید افزود که آنچه در این حدیث آمده درمورد مسائل شخصى است وگرنه‬ ‫امورى که سرنوشت ساز است و به حقوق الهى یا جامعه مرتبط مى شود باید مورد توجه قرار گیرد و درباره‬ ‫آن تحقیق شود‪.‬همه اینها درواقع برگرفته از دستورات قرآن مجید است‪ ،‬آنجا که مى فرماید‪(« :‬یَا أَیُّهَا الَّذِینَ‬ ‫آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرآ مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ)؛ اى کسانى که ایمان آورده اید از بسیارى از گمان ها‬ ‫بپرهیزید‪ ،‬چراکه پاره اى از آنها گناه است»‬ ‫‪5‬‬ ‫جالب اینکه قرآن مجید بعد از این دستور به عدم تجسس و بعد از آن دستور به عدم غیبت مى دهد و‬ ‫مى فرماید‪( :‬وَالَ تَجَسَّسُوا وَالَ یَغْتَبْ بَّعْضُکُمْ بَعْضآ) اشاره به اینکه گمان بد سبب تجسس مى شود و‬ ‫جستجوگرى گاه به نقطه ضعف هایى مى رسد و به دنبال آن گناه غیبت شروع مى شود و درواقع این سه گناه‬ ‫الزم وملزوم یکدیگرند‪.‬‬ ‫مسئله حسن ظن با تمام اهمیتى که در حفظ نظام جامعه و پیوند محبت ودوستى افراد نسبت به هم دارد‬ ‫خالى از استثنا نیست‪ ،‬همانگونه که در حکمت ‪ 114‬آمده که امام علیه السالم مى فرماید‪« :‬إِذَا اسْتَوْلَى الصَّالحُ‬ ‫عَلَى الزَّمَانِ وَأَهْلِهِ ثُمَّ أَسَاءَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ لَمْ تَظْهَرْ مِنْهُ حَوْبَةٌ فَقَدْ ظَلَمَ وَإِذَا اسْتَوْلَى الْفَسَادُ عَلَى الزَّمَانِ وَأَهْلِهِ‬ ‫فَأَحْسَنَ رَجُلٌ الظَّنَّ بِرَجُلٍ فَقَدْ غَرَّرَ؛ هنگامى که صالح و نیکى بر زمان واهلش ظاهر گردد اگر کسى در این‬ ‫حال گمان بد به دیگرى برد که از او گناهى ظاهر نشده‪ ،‬به او ستم کرده است وهنگامى که فساد بر زمان و‬ ‫اهلش مستولى گردد هرکس گمان خوب به دیگرى برد خود را فریب داده است»‬ ‫لذا بعضى از افراد به حکم کارى که دارند (مانند مأموران اطالعات و ضد جاسوسى) ناچارند حسن‬ ‫ظن را رها سازند و همیشه احتمالهاى سوء را مورد توجه قرار دهند‪.‬آنها اگر بخواهند همه چیز را حمل بر‬ ‫صحت کنند و سوءظن را مطلقاً کنار بگذارند ممکن است گرفتار اشتباهات زیادى در تشخیص مجرمان‬ ‫ومفسدان وخائنان شوند؛ ولى ناگفته پیداست آنها نیز نمى توانند سوءظن خود را به دیگران منتقل کنند و یا‬ ‫پیش از ثبوت خالفى‪ ،‬به مجرم بودن کسى حکم نمایند‪.‬‬ ‫درس هايي برای زندگي‬ ‫حکمت ‪411‬‬ ‫لَا تَجْعَلَنَّ ذَرَبَ لِسَانِكَ عَلَى مَنْ أَنْطَقَكَ‬ ‫با آن کس که تو را سخن آموخت به درشتى سخن مگو‬ ‫حکمت ‪35‬‬ ‫مَنْ أَسْرَعَ إِلَى النَّاسِ بِمَا يَکْرَهُونَ‪ ،‬قَالُوا فِیهِ [مَا] بِمَا لَا يَعْلَمُون‪.‬‬ ‫کسى در انجام کارى که مردم خوش ندارند‪ ،‬شتاب کند‪ ،‬در باره او چیزى خواهند گفت که از آن‬ ‫اطّالعى ندارند‪.‬‬ ‫‪6‬‬  ‫حکمت ‪40‬‬ ‫لِسَانُ الْعَاقِلِ وَرَاءَ قَلْبِهِ‪ ،‬وَ قَلْبُ الْأَحْمَقِ وَرَاءَ لِسَانِهِ‪.‬‬ ‫زبان عاقل در پشت قلب اوست‪ ،‬و قلب احمق در پشت زبانش قرار دارد‪.‬‬ ‫(این از سخنان ارزشمند و شگفتى آور است‪ ،‬که عاقل زبانش را بدون مشورت و فکر و سنجش رها‬ ‫نمى سازد‪ ،‬امّا احمق هر چه بر زبانش آید مى گوید بدون فکر و دقّت‪ ،‬پس زبان عاقل از قلب او و قلب احمق‬ ‫از زبان او فرمان مى گیرد‪).‬‬ ‫حکمت ‪85‬‬ ‫مَنْ تَرَكَ قَوْلَ لَا أَدْرِی‪ ،‬أُصِیبَتْ مَقَاتِلُهُ‪.‬‬ ‫کسى که از گفتن «نمى دانم» روى گردان است‪ ،‬به هالکت و نابودى مى رسد‪.‬‬ ‫حکمت ‪113‬‬ ‫لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ‪ ،‬وَ لَا وَحْدَةَ أَوْحَشُ مِنَ الْعُجْبِ‪ ،‬وَ لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیرِ‪ ،‬وَ لَا کَرَمَ‬ ‫کَالتَّقْوَى‪ ،‬وَ لَا قَرِينَ کَحُسْنِ الْخُلُقِ‪ ،‬وَ لَا مِیرَاثَ کَالْأَدَبِ‪.…،‬‬ ‫سرمایه اى از عقل سودمندتر نیست‪ ،‬و تنهایى ترسناک تر از خودبینى‪ ،‬و عقلى چون دوراندیشى‪ ،‬و‬ ‫بزرگوارى چون تقوى‪ ،‬و همنشینى چون اخالق خوش‪ ،‬و میراثى چون ادب‪...،‬‬ ‫حکمت ‪155‬‬ ‫اعْتَصِمُوا [اسْتَعْصِمُوا] بِالذِّمَمِ فِي أَوْتَادِهَا [أَوْتَارِهَا]‪.‬‬ ‫با کسانى عهد و پیمان بندید که به عهد و پیمان خود وفا مى کنند‪.‬‬ ‫حکمت ‪162‬‬ ‫مَنْ کَتَمَ سِرَّهُ‪ ،‬کَانَتِ الْخِیَرَةُ بِیَدِهِ [فِي يَدِهِ]‪.‬‬ ‫هر که راز خود نهان دارد‪ ،‬اختیار آن همواره به دست او باشد‪.‬‬ ‫‪7‬‬