Γραπτός Λόγος - Ιστορική Αναδρομή PDF

Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Μάθημα 2: Γραπτός Λόγος: Μια ιστορική αναδρομή Παναγιώτης Παναγόπουλος [email protected]  Βασικές έννοιες – Διεπαφές Προφορικός Λόγος ομιλία – προφορική κατανόηση Γραπτός Λόγος...

Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Μάθημα 2: Γραπτός Λόγος: Μια ιστορική αναδρομή Παναγιώτης Παναγόπουλος [email protected]  Βασικές έννοιες – Διεπαφές Προφορικός Λόγος ομιλία – προφορική κατανόηση Γραπτός Λόγος Γραφή και ανάγνωση Αποτελούν τους δύο θεμελιώδεις τρόπους παραγωγής και πρόσληψης του λόγου. Γραπτός λόγος Ιστορική αναδρομή  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Ιστορία γραφής ✓ Πρώτη μορφή γραφής αριθμοί - γραμμές (πριν 30.000 π.Χ.) ✓ Μέση Ανατολή: Καταγραφή όχι μόνο ποσότητας αλλά και είδους αντικειμένου (8.000-3.000 π.Χ.) ✓ Εικονογραφική γραφή (απεικονίζουν το νόημα των λέξεων και όχι τον ήχο, π.χ. ιερογλυφικά, κινέζικα ιδεογράμματα κ.ά.).  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Εικονογραφικά συστήματα γραφής ✓ Συμβολίζουν νόημα και όχι ήχο λέξεων Παραδείγματα διαφόρων ειδών: ✓ Πήλινοι φάκελοι Μεσοποταμίας, Σφηνοειδής γραφή Σουμερίων, Αιγυπτιακά ιερογλυφικά, Κινέζικα ιδεογράμματα ✓ Εικονογραφικές γραφές αργότερα, απόκτησαν με το χρόνο και φωνητική χρήση, δηλ. δυνατότητα κάποιου συμβολισμού του ήχου. π.χ. ↑ = τόξο → ↑΄ = ζωή το δεύτερο με τόνο, προφορά και τα δύο με τον ήχο «τ»- το τόξο μετατράπηκε αργότερα στο σημερινό γράμμα «Τ»  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Φωνητικά συστήματα γραφής ✓ Συμβολίζουν τον ήχο και όχι το νόημα των λέξεων Δύο είδη Συλλαβικές (αραβικές, εβραϊκή κ.ά.) -> Προγενέστερη Αλφαβητικές (ελληνική, γερμανική κ.ά.). Ιστορικά προγενέστερη η συλλαβική γραφή  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Προϋποθέσεις για μετάβαση από εικονογραφικά σε φωνητικά συστήματα γραφής Μία δύσκολη νοητικά μετάβαση Θεωρείται ιστορικά μεγάλο επίτευγμα Δύο βήματα: 1. Συνειδητοποίηση του ήχου. Πολύ δύσκολη όμως για μικρά παιδιά, αγράμματους και γενικά όσους δεν γράφουν με συλλαβικά και αλφαβητικά συστήματα αλλά με εικονογραφικά. 2. Κατάτμηση του συνεχόμενου ήχου σε τμήματα: σε συλλαβές αρχικά και σε φωνήματα αργότερα (δυσκολία και για τα παιδιά ίδια, πιο εύκολο το σπάσιμο σε λέξεις, μετά συλλαβές, τελευταία φωνήματα). Δεν αντιμετωπίζουμε αυτοί τη δυσκολία όσοι εγγράμματοι ζούμε καθημερινά με αλφάβητα. Σφηνοειδής γραφή Σουμερίων Γραπτός λόγος – Ιερογλυφικά  Γραπτός λόγος – Κινέζικα ιδεογράμματα ιδεογράμματα: = στυλιζαρισμένες εικόνες Ji - κοτόπουλο Yang - πρόβατο Fu - νυχτερίδα Gui - χελώνα Yu - ψάρι Γραπτός λόγος – Φοινικικό αλφάβητο (το πρώτο συλλαβικό ιστορικά αλφάβητο)  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Αλφαβητική γραφή Αρχαία Ελλάδα (8 π.Χ.): για πρώτη φορά γραφή φωνηέντων και όχι μόνο συμφώνων Αναπαράσταση φωνημάτων (φωνηέντων και συμφώνων) Ιστορικές αλλαγές από τον 8ο έως τον 4ο αιώνα. Αναπαράσταση γραμμάτων βάσει εικόνων Όμως, η αναπαράσταση φωνημάτων (φωνηέντων και συμφώνων) δεν ήταν απλή υπόθεση. Γι’ αυτό και δημιουργήθηκαν πολλά ελληνικά αλφάβητα με πολλές ιστορικές τους αλλαγές κυρίως μάλιστα από τον 8ο έως τον 4ο π.χ. αιώνα. Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή (αρχαιοελληνικά αλφάβητα)  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Ερώτημα: Πώς γίνεται η μετάβαση από τα εικονογραφικά συστήματα στα συλλαβικά/αλφαβητικά συστήματα; Διαδικασία: ✓ Σχηματοποίηση-απλοποίηση ιερογλυφικών, π.χ. κεφάλι αγελάδας μετατρέπεται σε ανάποδο άλφα ✓ Σερνάμενο φίδι μετατρέπεται σε σχήμα Ν ✓ Μάτι μετατρέπεται σε O ✓ Σύνδεση σχήματος με κάποιο στοιχείο ήχου, συνήθως το αρχικό φώνημα μιας λέξης (άλεφ = αγελάδα) Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Ιστορική εξέλιξη της γραφής ✓ Εικονογραφικό στάδιο: γράφουμε/συμβολίζουμε το νοηματικό περιεχόμενο ή έννοια μιας λέξης, π.χ. εικόνα πουλιού (εικονογραφικά-ιδεογραφικά συστήματα ✓ Φωνητικό στάδιο: γράφουμε τον ήχο μιας λέξης 1. Συλλαβικό στάδιο 2. Αλφαβητικό στάδιο Παραλληλισμός με την εξέλιξη της γραφής που αναπτύσσουν τα παιδιά προσχολικής αγωγής  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Πλεονεκτήματα συστημάτων γραφής Γράφουμε άπειρες και αφηρημένες σκέψεις μόλις με ορισμένα γράμματα. Η αλφαβητική γραφή μαθαίνεται εύκολα σε σχέση με άλλα συστήματα (βλ. ιδεογράμματα 45.000) Η εφεύρεση του αλφαβήτου στα ελληνικά οφείλεται πιθανώς στην ανάπτυξη του εμπορίου και του οικονομικού πλούτου. Διαφορές ανά συστήματα γραφής (π.χ. συλλαβική – αλφαβητική) - πλεονεκτήματα – μειονεκτήματα  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Η εξέλιξη από εικονογραφικά σε συλλαβικά και αργότερα σε αλφαβητικά συστήματα εξαρτάται συχνά από πολιτικές-κοινωνικές τεχνολογικές παραμέτρους Παραδείγματα Αίγυπτος: Ιερογλυφικά δεν εξελίχτηκαν πλήρως σε συλλαβικό σύστημα γιατί η κάστα των ιερέων που τα κατείχε ήθελε να κρατήσει αυτό το προνόμιο για τον εαυτό της. Κίνα: παραμένει σε ιδεογραφικό κυρίως σύστημα (παρά τις σημαντικές αλλαγές του προς φωνητικό) για γραφή διαφορετικών γλωσσών (μανδαρίνικα, καντονέζικα κλπ.) λόγω συνύπαρξης σε ίδιο κράτος και ανάγκη κοινής συνεννόησης.  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Άλλες χώρες διατήρησαν και τις εικονογραφικές και τις φωνητικές γραφές. Παραδείγματα Ιαπωνία: εφεύρεση και συλλαβικού συστήματος με 78 γράμματα. Διδασκαλία και των δύο σήμερα στο σχολείο. Κορέα: εφεύρεση και αλφαβητικού συστήματος. Χρήση όμως συστημάτων ιδεολογικά/πολιτικά φορτισμένη. Διάφορες επιλογές: μεικτό σύστημα σε εφημερίδες/βιβλία αλλά μόνο αλφαβητικό σε δημόσιες επιγραφές. Άρνηση όμως λογοτεχνών να απαρνηθούν το κύρος των ιδεογραμμάτων. (Παραλληλισμός λίγο με περίπτωση Ελλάδας όπου κάποιοι διανοούμενοι υποστηρίζουν επαναφορά πολυτονικού συστήματος).  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Ερώτημα: Αναπαριστούν όλα τα συστήματα τις λέξεις με την ίδια ακρίβεια; Εικονογραφικά: μόνο μερικά νοήματα (κυρίως ουσιαστικά) Συλλαβικές γραφές: μικρότερη ακρίβεια από τα αλφαβητικά Αλφαβητικές γραφές: μεγαλύτερη ακρίβεια αλλά όχι πιστή (π.χ. ΠΟΤΕ= πότε, ποτέ)  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Ερώτημα: Από τι εξαρτάται η ευκολία/δυσκολία μάθησης ενός συστήματος γραφής Εξαρτάται εάν πρόκειται για ανάγνωση ή γραφή Εικονογραφικά: πιο δύσκολα στη γραφή, πιο εύκολα στην ανάγνωση. Συλλαβικά –αλφαβητικά συστήματα: πιο εύκολα στην ανάγνωση, πιο δύσκολα στη γραφή  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Αλφαβητικές γραφές με διάφορους βαθμούς διαφάνειας Διαφάνεια: απλή σχέση ανάμεσα σε γραφήματα και φωνήματα Διαβαθμίσεις: Περισσότερο και λιγότερο διαφανείς γραφές 1. Διαφανή συστήματα ή φωνητικά: πιστή αναπαράσταση στη σύγχρονη προφορά (π.χ. πορτογαλλικά) 2. Αδιαφανή συστήματα: πιστή στην ιστορική ορθογραφία (π.χ. αγγλικά) 3. Μέσης διαφάνειας συστήματα: πιο εύκολα στην ανάγνωση, πιο δύσκολα στη γραφή – απομνημόνευση ορθογραφικών κανόνων (π.χ. ελληνικά).  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Ορθογραφικές μεταρρυθμίσεις και διαφάνεια Κύριος στόχος και πλεονέκτημα μεταρρυθμίσεων Προσαρμογή γραφής στην προφορά, εφόσον οι γλώσσες αλλάζουν συνεχώς ως προς αυτό. Διευκόλυνση μάθησης αλφάβητου και κατά συνέπεια χρήσης του και εξάπλωσης εγγραμματισμού. Ωστόσο, ορθογραφικές μεταρρυθμίσεις εξαρτώνται κυρίως από κοινωνικοπολιτικούς παράγοντες. Ζητήματα ορθογραφίας εξαιρετικά φορτισμένα γιατί μεγάλη η συμβολική σημασία τους.  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Γλωσσική μεταρρύθμιση στην Ελληνική Γλώσσα Αρχαία Ελλάδα: πολλές γραφές, κοινή σύσκεψη το 600 π.χ. για ένα αλφάβητο και πάλι δεν λύνει το πρόβλημα. Αλεξανδρινοί και κοινή ελληνιστική: τεράστιες αλλαγές στην προφορά από Κλασική Αττική διάλεκτο οδηγούν σε εισαγωγή πνευμάτων, τόνων και σημείων στίξης. Χωρισμός λέξεων πολύ αργότερα. Εισαγωγή δίψηφων όπως μπ, ντ, γκ για να γραφτούν δάνεια από τη λατινική μετά τις μεγάλες φωνολογικές αλλαγές στην Κοινή Ελληνιστική σε σχέση με Αττική διάλεκτο (δηλ. μετατροπής του B από /b/ σε /v/. Εισαγωγή μικρογράμματης γραφής επί Βυζαντινών  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Γλωσσικές αλλαγές στην Ελληνική Γλώσσα 20 αιώνας: Πολλές παρεμβάσεις: Εισαγωγή μονοτονικού Σημαντικότερες την εποχή μεταπολίτευσης μαζί με εγκαθίδρυση δημοτικής ως επίσημης γλώσσας. Σημαντικές γιατί αφορούν και γραμματική και όχι μόνο δευτερεύοντα φαινόμενα (π.χ. να κάνη υποτακτική – γράφεται όπως η οριστική: να κάνει) Απλοποίηση ξένων δανείων (τρένο –τραίνο) Αλλαγή λέξεων με παλιές ελληνικές ρίζες: αβγό (αυγό)  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Ερώτημα: Θα μπορούσε να απλοποιηθεί η ορθογραφία της Ελληνικής; Στην Ελληνική ισχύει η ιστορική ορθογραφία (αναπαριστά προφορές προγενέστερων ιστορικών περιόδων) Η απάντηση κρύβεται στα δύο είδη ιστορικών ορθογραφιών: Γραμματική ορθογραφία: φέρει γραμματικές πληροφορίες, π.χ. γένος, αριθμός, πρόσωπο, κατηγορία, (βάζω – βάζο). Πιο χρήσιμη να διατηρηθεί. Μη γραμματική ορθογραφία: πληροφορία στο θέμα της λέξης π.χ. φωτογραφία Λιγότερο χρήσιμη να διατηρηθεί.  Γραπτός λόγος – Ιστορική αναδρομή Σύγχρονες γραφές ελληνικής με λατινικούς χαρακτήρες Δημόσια έγγραφα: ταξιδιωτικά (ταυτότητες, διαβατήρια) Διεθνές φωνητικό αλφάβητο γλωσσολόγων Greeklish: Δεκαετία 90 έλλειψη ελληνικών χαρακτήρων στο διαδίκτυο. Αργότερα μία γλωσσική τάση από νέους. Είδη: Φωνητική απόδοση (thelo, pedi), ορθογραφική απόδοση (paidi).  Διαφορετικά γραφήματα = ένα φώνημα π.χ. ο, ω =/ο/ υ, φ =/f/ υ, β = /v/, ι, ει, υ, οι = /i/ Δυσκολίες της ελληνικής Ένα φώνημα = δύο γραφήματα (δίψηφα) γραφής π.χ. ου =/u/, ντ = /d/, μπ =/b/, γκ = /g/ αδιαφανή της στοιχεία Δύο φωνήματα = ένα γράφημα π.χ. ψ = /ps/ ξ = /ks/ (πσομί, κσίλο) Μη πιστή αναπαράσταση ηχητικών παραλλαγών ενός φωνήματος π.χ. σμάλτο = /zmalto/, τον καιρό = /to gero/ 28  Δυσκολίες της ελληνικής γραφής αδιαφανή της στοιχεία Το πρόβλημα του /j/ (π.χ. γι, χι…) (διαμάχη και στη γλωσσολογία για το εάν πρόκειται ή όχι για φώνημα). Πολύ συχνοί οι ήχοι του σε λέξεις ελληνικής, αλλά δεν γράφονται συνήθως. Τα παιδιά και οι αγράμματοι τους ακούνε ωστόσο και μερικές φορές τους γράφουν. Π.χ. Φωτιά = fotxia = φωτχιά, νηπχαγωγείο…) Χωριό = xorjo = χωργιό (γιατί μερικοί γράφουν «καινούργιο»;) Μια – mnja = μνιά (μνυαλό…) Επιπλέον, το πρόβλημα των διαλέκτων: π.χ. Κρήτη: υπερωϊκό /k/ προφέρεται διαφορετικά από διάλεκτο Αθήνας (π.χ. και = τσιαί) Κύπρος: άφωνα σύμφωνα προφέρονται ως ηχηρά πατέρας =μπατέρας, και = τζιαί Αθήνα και Νότια Ελλάδα: την πόρτα = τη μπόρτα 29  Για περαιτέρω μελέτη ❑ Τάφα (2011), «Εισαγωγή», Ανάγνωση και γραφή στην προσχολική ηλικία. Εκδόσεις πεδίο.