Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση: Μάθημα 1: Εισαγωγή PDF

Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Μάθημα 1: Εισαγωγή Παναγιώτης Παναγόπουλος [email protected] Βασικές έννοιες – Διεπαφές Κοινωνία Πεδίο...

Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Μάθημα 1: Εισαγωγή Παναγιώτης Παναγόπουλος [email protected] Βασικές έννοιες – Διεπαφές Κοινωνία Πεδίο κοινωνιογλωσσολογίας Γραπτός Λόγος Γραφή και ανάγνωση Νόηση Πεδίο ψυχογλωσσολογίας Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση 3 Παναγιώτης Παναγόπουλος Γραπτός λόγος Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 4 Παναγόπουλος  Τι είναι γραπτός λόγος Δύο τουλάχιστον αντιλήψεις για γραπτό λόγο Παραδοσιακή: Επιστημονική: Γραφή = (ευρύτερη αντίληψη) κώδικας αναπαράστασης, γραφή = όχι μόνο προφορικού λόγου, δηλαδή κώδικας αναπαράστασης ήχου ομιλίας προφορικού λόγου αλλά και διαφορετικά είδη λόγου σε σχέση με τον προφορικό. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 5 Παναγόπουλος Γραπτός λόγος Διαφορές προφορικού και γραπτού λόγου (modality) Διαφορές ομιλίας και γραφής Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 6 Παναγόπουλος Γραπτός λόγος Βασικοί άξονες ανάλυσης ✓ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ ✓ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΓΡΑΦΗΣ και H ΣΧΕΣΗ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΟΝ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟ ΛΟΓΟ ✓ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ✓ ΟΙ ΙΔΙΟΜΟΡΦΙΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ ✓ ΓΝΩΣΙΑΚΕΣ ΙΔΙΟΜΟΡΦΙΕΣ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ: ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΗ ΝΟΗΣΗ ✓ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΓΡΑΦΗΣ ΣΕ ΣΥΓΚΡΙΣΗ ΜΕ ΠΡΟΦΟΡΙΚΟΤΗΤΑ ✓ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣΓραπτός ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ –ΠΟΙΚΙΛΑ Λόγος, Κοινωνία ΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΕΙΔΗ και Νόηση Παναγιώτης 7 Παναγόπουλος Γραπτός λόγος και προσχολική ηλικία Η αυθόρμητη κυρίως απόκτηση γνώσεων για ανάγνωση και γραφή από παιδιά προσχολικής ηλικίας. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 8 Παναγόπουλος Γραπτός λόγος και προσχολική ηλικία Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 9 Παναγόπουλος Γραπτός λόγος και προσχολική αγωγή Ερώτημα: Με ποιες δραστηριότητες μπορεί να διδαχθεί ο γραπτός λόγος στην προσχολική αγωγή είτε στο περιβάλλον του σχολείου είτε στο περιβάλλον του σπιτιού; Άμεσα διδακτικές: Ο παιδαγωγός* εξηγεί στα παιδιά, απαντά στις ερωτήσεις για τα ονόματα γραμμάτων/αριθμών ή στο «τι λέει εδώ;» ή σε πιο προχωρημένες φάσεις «γιατί έχουμε και μικρά και μεγάλα/κεφαλαία γράμματα, σημεία στίξης, κενά;» κλπ. Έμμεσα διδακτικές: Ο παιδαγωγός* διαβάζει δυνατά στα παιδιά, εξηγεί εικόνες σε σχέση με τον λόγο, γράφει λίστες για ψώνια, προσκλήσεις κλπ. μαζί με τα παιδιά. Χωρίς άμεση εμπλοκή των παιδιών: π.χ. γράφουν γράμματα, δηλώσεις εφορίας, διαβάζουν εφημερίδα ή λογαριασμούς. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης *στον ρόλο του παιδαγωγού:Παναγόπουλος εκπαιδευτικός, γονείς, οικογενειακό περιβάλλον 10 Γραπτός λόγος και προσχολική αγωγή Ερώτημα: Πώς τα παιδιά μαθαίνουν αυθόρμητα για τη γραφή; ✓ Μέσω ερωτήσεων για τη γραφή (π.χ. – Μαμά, τι λέει εκεί;) ✓ Παρατηρούν το γραπτό κείμενο στο περιβάλλον τους (π.χ. στο κουτί των δημητριακών κ.ά.). ✓ Παρατηρούν τους άλλους κατά τη διαδικασία της γραφής και της ανάγνωσης (βιωμένη εμπειρία). *Μίμηση: Μαθαίνουν τις συμβάσεις γραφής και ανάγνωσης από τους μεγαλύτερους. Σε αντίθετη περίπτωση δεν θα μπορούν να μάθουν τις συμβάσεις γραφής καιΓραπτός ανάγνωσης Λόγος, Κοινωνία και (π.χ. κινήσεις δαχτύλου για την ροή Νόηση Παναγιώτης 11 της ανάγνωσης). Παναγόπουλος Κοινωνιογλωσσολογία Ψυχογλωσσολογία Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 12 Παναγόπουλος  Τι είναι κοινωνιογλωσσολογία; Μελετά τη σχέση της γλώσσας με την κοινωνία. Έχει ως αντικείμενο τη γλωσσική διαφοροποίηση (ποικιλότητα) ανάλογα με την κοινωνική δομή. Εξετάζει ζητήματα όπως οι στάσεις απέναντι στη γλώσσα, η εναλλαγή κωδίκων, η γλωσσική πολιτική και ο συνακόλουθος γλωσσικός προγραμματισμός κλπ. Για περισσότερες πληροφορίες εδώ: https://www.greek- language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/glossology/show.html?id=102 Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 13 Παναγόπουλος Τι είναι κοινωνιογλωσσολογία; Υποστηρίζει ότι μια γλώσσα ποικίλλει από τη μία κοινωνική ομάδα στην άλλη στον ίδιο γεωγραφικό χώρο και περιλαμβάνει κοινωνικές ποικιλίες (βλ. διαλεκτολογία). Βασικός εκπρόσωπος William Labov (Αμερικανός γλωσσολόγος) Μελετά τη γλωσσική αλλαγή -> Απέδειξε τη μη αναγκαιότητα στην ομοιογένεια του γλωσσικού συστήματος. Άλλοι συναφείς κλάδοι: ανάλυση λόγου, διεπιδραστική κοινωνιογλωσσολογία, κριτική ανάλυση λόγου. Για περισσότερες πληροφορίες εδώ:Λόγος, Γραπτός https://www.greek- Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 14 language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/glossology/show.html?id=102 Παναγόπουλος Κοινωνιογλωσσολογία και γραπτός λόγος Μελετά τον γραπτό λόγο Εκμαιεύει στάσεις και αντιλήψεις. Μελέτη και ανάλυση γραπτού μαθητικού λόγου, ανάμεσα σε άλλα. Για περισσότερες πληροφορίες πατήστε εδώ Για περισσότερες πληροφορίες πατήστε εδώ Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 15 Παναγόπουλος  Τι είναι ψυχογλωσσολογία Διερευνά τη σχέση γλωσσικών και ψυχολογικών φαινομένων. Αξιοποιεί ποικίλες εμπειρικές μεθόδους και πειραματικές τεχνικές της ψυχολογίας και δίνει έμφαση στην ανάλυση της φυσικής ομιλίας. Εξετάζει τις νοητικές διεργασίες που καθιστούν δυνατή τη χρήση και τη μάθηση της γλώσσας. Μελετά τη σχέση της γλώσσας με τη νόηση (βλ. εισαγωγικά βιβλία όπως Μiller 1995· Βerko-Gleason & Bernstein Ratner 1993· Harley 1995· Forrester 1996). Για περισσότερες πληροφορίες εδώ: https://www.greek- language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/glossology/show.html?id=42 Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 16 Παναγόπουλος  Τι είναι ψυχογλωσσολογία Μελετά φαινόμενα όπως ✓ Η παραγωγή και κατανόηση της ομιλίας και της γραφής, ✓ Η ανάπτυξη της προφορικής και γραπτής γλώσσας στο παιδί ✓ Η απόκτηση ικανοτήτων γλωσσικής επικοινωνίας στα ζώα ✓ Η μάθηση μιας δεύτερης γλώσσας και γενικότερα φαινόμενα διγλωσσίας ✓ Παθολογικά φαινόμενα γλωσσικής επικοινωνίας όπως οι αφασίες και οι αναπτυξιακές διαταραχές προφορικού και γραπτού λόγου ✓ Η επίδραση της γλώσσας σε νοητικές διεργασίες όπως η οικοδόμηση εννοιών ✓ Η μνήμη Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 17 Παναγόπουλος  Τι είναι ψυχογλωσσολογία Η γενετική θεωρία του Chomsky (1957, 1965) ✓ Η γλώσσα εμφανίστηκε ως μηχανισμός που παρέχει τη δυνατότητα να δημιουργηθεί άπειρος αριθμός προτάσεων. ✓ Θεωρήθηκε ειδικότερα σύστημα στοιχείων και κανόνων, που μπορεί να περιγράφει ανεξάρτητα από το νόημα που παράγεται. ✓ Προτείνει έναν έμφυτο πυρήνα του αφηρημένου γλωσσικού κώδικα, τον οποίο ονόμασε Καθολική Γραμματική ή και Βιολογικό Μηχανισμό για την Κατάκτηση της Γλώσσας (Chomsky 1965). Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 18 Παναγόπουλος  Τι είναι ψυχογλωσσολογία; Δύο απόψεις για την κατάκτηση της γλώσσας Skinner (1957): Υπέθεσε ότι το παιδί μαθαίνει τη γλώσσα αποκτώντας συνήθειες λεκτικής συμπεριφοράς μέσω συσχέτισης ερεθισμάτων (δηλαδή μιας πρότασης και μιας κατάστασης), και στη συνέχεια μέσω ενίσχυσης ή αποτροπής αυτής της συμπεριφοράς εκ μέρους των ενηλίκων. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 19 Παναγόπουλος  Τι είναι ψυχογλωσσολογία; Chomsky (1957): ✓ Η γλώσσα δεν συνιστά συνήθειες συμπεριφοράς αλλά ιδιαίτερα αφηρημένο νοητικό σύστημα. ✓ Κατακτάται στο μικρό χρονικό διάστημα των πρώτων χρόνων της ζωής, παρότι το παιδί εκτίθεται σε ανεπαρκή δείγματα προτάσεων. ✓ Το παιδί δεν διδάσκεται τη γλώσσα ρητά και κυρίως δεν διορθώνεται ως προς τα λάθη του. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 20 Παναγόπουλος Τι είναι ψυχογλωσσολογία Η διεπιστημονικότητα της ψυχογλωσσολογίας Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 21 Παναγόπουλος Ψυχογλωσσολογία και γραπτός λόγος Έμφαση στις γνωστικές διεργασίες που συντελούνται κατά τη γραπτή παραγωγή. Επεξηγεί και ερμηνεύει τη γλωσσική κατάκτηση (σε μορφολογικό, συντακτικό, σημασιολογικό επίπεδο κ.ά.) Μελετά αναπτυξιακές διαταραχές του προφορικού και γραπτού λόγου. Διερευνά πιθανές μαθησιακές δυσκολίες που σχετίζονται με τον γραπτό λόγο (π.χ. δυσλεξία). Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 22 Παναγόπουλος  Ψυχολογία και γραπτός λόγος Περιορισμοί στη γραπτή παραγωγή ✓ Μικρή χωρητικότητα της βραχυπρόθεσμης μνήμης, που αποθαρρύνει για παράδειγμα τη χρήση τεράστιων προτάσεων. ✓ Ευρύτεροι γνωσιακοί περιορισμοί. Πιθανές δυσκολίες στη γραπτή παραγωγή: ✓ Δυσλεξία ✓ Δυσορθογραφία Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 23 Παναγόπουλος Ψυχογλωσσολογία: Γλώσσα και Νόηση Γλώσσα & Νόηση & Νόηση Γλώσσα Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 24 Παναγόπουλος  Ψυχογλωσσολογία: Γλώσσα και Νόηση Ερώτημα 1: Κατά πόσο η γλώσσα γενικότερα μπορεί να επηρεάζει νοητικές διεργασίες όπως η μνημονική ανάκληση και o σχηματισμός εννοιών (βλ. Carruthers & Boucher 1998· Gentner & Goldin- Meadow 2003). Δ Ερώτημα 2: Το αντίστροφο: κατά πόσο η νόηση (προγλωσσικός τρόπος σκέψης, γνωσιακές διεργασίες) μπορεί να καθορίζει τη γλώσσα (βλ. Langacker 1987). Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 25 Παναγόπουλος Διδασκαλία γραπτού λόγου Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 26 Παναγόπουλος  Διδασκαλία γραπτού λόγου Η διδασκαλία του γραπτού λόγου βασίζεται σε τρία κεντρικά ερωτήματα:. Τι ακριβώς Γιατί να τον πρέπει να Πώς; διδάξουμε; διδάξουμε; Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 27 Παναγόπουλος  Διδασκαλία γραπτού λόγου Ερωτήματα: Τα παιδιά πρέπει να διδάσκονται γραπτό λόγο στο νηπιαγωγείο ή σε ποια ηλικία πρέπει να αρχίσουν νηπιαγωγείο ή δημοτικό;. Αντιλήψεις: ✓ Η αντίληψη ότι το παλαιότερο αναλυτικό πρόγραμμα δεν δίδασκε ανάγνωση/γραφή είναι λάθος. Δίδασκε απλώς διαφορετικές δεξιότητες από το σημερινό. Εξίσωνε το γραπτό λόγο με τη μάθηση του αλφάβητου και τη δυνατότητα των παιδιών να σχηματίζουν με το μολύβι τα γράμματα. ✓ Το νέο αναλυτικό πρόγραμμα έχει πολύ ευρύτερη αντίληψη για το τί είναι γραπτός λόγος. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 28 Παναγόπουλος  Διδασκαλία γραπτού λόγου Ερωτήματα: Τα παιδιά πρέπει να διδάσκονται γραπτό λόγο στο νηπιαγωγείο ή σε ποια ηλικία πρέπει να αρχίσουν (νηπιαγωγείο ή δημοτικό);. Αντιλήψεις: ✓ Η αντίληψη ότι το παλαιότερο αναλυτικό πρόγραμμα δεν δίδασκε ανάγνωση/γραφή είναι λάθος. Δίδασκε απλώς διαφορετικές δεξιότητες από το σημερινό. Εξίσωνε το γραπτό λόγο με τη μάθηση του αλφάβητου και τη δυνατότητα των παιδιών να σχηματίζουν με το μολύβι τα γράμματα. ✓ Το νέο αναλυτικό πρόγραμμα έχει πολύ ευρύτερη αντίληψη για το τι είναι γραπτός λόγος. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 29 Παναγόπουλος  Διδασκαλία γραπτού λόγου Ερωτήματα: Πρέπει τα παιδιά να αρχίζουν την πρώτη ανάγνωση/γραφή μόνο στα 6 χρόνια γιατί νωρίτερα αντιμετωπίζουν προβλήματα ψυχοκινητικής ωρίμανσης;. Απάντηση: Απάντηση εξαρτάται από το τι νομίζουμε ότι είναι ανάγνωση/γραφή. ✓ Εάν η γραφή εξισώνεται με σωστά σχήματα γραμμάτων, τότε πιθανό πρόβλημα νωρίτερα. ✓ Εάν όμως η γραφή μπορεί να γίνει και με υπολογιστή ή πλαστικά γράμματα, τότε δεν μετράει η ικανότητα γραφής με το χέρι. ✓ Εάν γραφή θεωρείται η άντληση πληροφοριών από ποικίλα είδη κειμένων (π.χ. οδηγίες, παραμύθια, αφίσες, διαφημίσεις), τότε αρκεί να διαβάζουμε στα παιδιά διάφορα είδη κειμένων.... Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 30 Παναγόπουλος Γιατί να διδάξουμε τη γραφή; Όλες οι παιδαγωγικές πρακτικές είναι βαθύτατα πολιτικές, με την έννοια ότι στοχεύουν στο να κατασκευάσουν ένα συγκεκριμένο είδος ανθρώπου. Δεν υπάρχει κάτι στο σχολείο που να μη στηρίζεται σε μια πολιτική ιδεολογία. Κι αυτό περιλαμβάνει τη διάταξη των θρανίων, την ιεροτελεστία της τάξης, τα βιβλία, το ντύσιμο που επιτρέπεται, το είδος των εξετάσεων, τα μαθήματα που διδάσκονται. Κι αυτό που ονομάζουμε ανάγνωση (ή γραπτή γλώσσα) μου φαίνεται το σπουδαιότερο όλων. Γιατί το να διδάξεις ανάγνωση/γραφή συνεπάγεται μια συγκεκριμένη πολιτική στάση για το πώς πρέπει να συμπεριφέρονται τα παιδιά και σε τι αξίες να πιστεύουν Παιδαγωγός Ν. Πόστμαν Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 31 Παναγόπουλος  Διδασκαλία γραπτού λόγου: Εκπαίδευση Η εκπαίδευση είναι ένα βαθιά πολιτικό ζήτημα Οι εκπαιδευτικές πρακτικές δεν είναι ποτέ ουδέτερες· εξυπηρετούν πάντα συγκεκριμένους στόχους, συχνά ανομολόγητους και καλυμμένους. Πίσω από κάθε εκπαιδευτική πρακτική κρύβεται μια φιλοσοφία για την κοινωνία, το σχολείο και τα παιδιά.. Παράδειγμα: όταν η διδασκαλία της γλώσσας, γραπτής και προφορικής, συνιστά ξεχωριστό μάθημα στο ωρολόγιο πρόγραμμα, τότε η γλώσσα καθίσταται αυτοσκοπός. Τα ιδεολογικά μηνύματα των κειμένων γίνονται πιο ισχυρά, γιατί δημιουργείται η ψευδαίσθηση ότι διδάσκονται μόνο οι τεχνικές δεξιότητες γραφής, χωρίς να δίνεται σημασία στο περιεχόμενο των κειμένων. Ένας παραλληλισμός μπορεί να γίνει μεταξύ της γραφής και άλλων τεχνολογιών, όπως η τηλεόραση ή το διαδίκτυο. Η γραφή είναι μια τεχνολογία επικοινωνίας, και η χρησιμότητα της εξαρτάται από τις χρήσεις της. Το αν είναι χρήσιμη ή βλαπτική, ενδιαφέρουσα ή βαρετή, καθορίζεται από το πώς και για ποιους σκοπούς χρησιμοποιείται. Παρόμοια, η τηλεόραση μπορεί να είναι χρήσιμη ή βλαπτική, ανάλογα με το περιεχόμενο Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης των προγραμμάτων που προβάλλει. Παναγόπουλος 32  Γιατί να διδάξουμε τη γραφή; «Βλέπω ένα και μόνο πολιτικό πρόβλημα στην εκπαίδευση, την άγνοια όσων νιώθουν ότι χρειάζονται να τους πουν οι άλλοι τι να κάνουν. Οι περισσότεροι εκπαιδευτικοί εκπαιδεύονται στην άγνοια, στο να. στηρίζονται δηλαδή στις γνώμες των ειδικών ή των ανωτέρων τους και όχι στη δική τους κρίση. Οι ερωτήσεις που ακούω κυρίως όταν μιλώ σε εκπαιδευτικούς είναι κυρίως πρακτικής φύσης: πώς να διδάξουμε ανάγνωση, ποια μέθοδος είναι η καλύτερη, τι να κάνουμε με ένα παιδί 8 ετών που δεν μπορεί ακόμη να διαβάσει. Δεν ρωτούν όμως τις κατάλληλες ερωτήσεις. Αντί να ρωτούν τι να κάνουν, ερώτηση που δεν μπορεί να απαντηθεί έτσι γενικά, θα έπρεπε να ρωτούν τι χρειάζεται να ξέρουν για να αποφασίσουν μόνοι τους….» Ψυχογλωσσολόγος Σμιθ, ειδικός στην ανάγνωση Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 33 Παναγόπουλος  Διδασκαλία γραπτού λόγου Η διδασκαλία/μάθηση της γραφής έχει ιστορικά διττή χρήση Θετική: αποτελεί μέσο για απόκτηση γνώσης και κριτικής σκέψης.. Αρνητική: αποτελεί μέσο πολιτικής χειραγώγησης και κοινωνικής διαίρεσης. Μεγάλη σημασία: ✓ Να κατανοήσουμε τη διπλή χρήση της. ✓ Να αντιληφθούμε πότε μπορεί να χρησιμοποιηθεί αρνητικά και να αποφύγουμε τέτοιου είδους πρακτικές. ✓ Να αξιοποιήσουμε τη γραφή με θετικό πρόσημο. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 34 Παναγόπουλος  Πώς η ψυχογλωσσολογία, κοινωνιογλωσσολογία και η διδακτική συνδέονται με τον γραπτό λόγο Ένα αντικείμενο μελέτης της κοινωνιογλωσσολογίας είναι η ανάλυση γραπτών παραγωγών μαθητών για ανεύρεση στάσεων και προκαταλήψεων των μαθητών (βλ. έρευνα Αρχάκη). Η ψυχογλωσσολογία μπορεί να μελετήσει παιδιά προσχολικής αγωγής, ανήλικους ή ενήλικες φυσικούς ή μη φυσικούς ομιλητές, ανοϊκούς ή αφασικούς, ώστε να εξετάσει τον τρόπο κατάκτησης της γλώσσας και να δει αν υπάρχουν προβλήματα στον γραπτό λόγο, στη γραφή και στην ανάγνωση (βλ. μελέτες δυσλεξίας κ.ά.). Ο γραπτός λόγος και συγκεκριμένα η γραφή και η ανάγνωση μπορούν να διδαχτούν και αποτελούν έτσι αντικείμενο της διδακτικής. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 35 Παναγόπουλος  Πώς η ψυχογλωσσολογία, κοινωνιογλωσσολογία και η διδακτική συνδέονται με τον γραπτό λόγο Όλοι αυτοί οι κλάδοι μελετούν τον γραπτό λόγο σε επίπεδο γραφής,. ανάγνωσης, ανάλυσης γραπτού κειμένου. Αξιοποιούν συναφή ή διαφορετικά μεθοδολογικά εργαλεία και θεωρητικά πλαίσια που μπορεί να βρίσκονται σε διεπαφή μετάξύ τους. (Krashen, 1977) Κοινή βάση η μελέτη του γραπτού λόγου. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 36 Παναγόπουλος Γραμματισμός Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 37 Παναγόπουλος  Γραμματισμός Ορισμός:. Η έννοια "γραμματισμός" αφορά τη δυνατότητα του ατόμου να λειτουργεί αποτελεσματικά σε διάφορα περιβάλλοντα και καταστάσεις επικοινωνίας, χρησιμοποιώντας κείμενα γραπτού και προφορικού λόγου, καθώς επίσης μη γλωσσικά κείμενα (λ.χ. εικόνες, σχεδιαγράμματα, χάρτες κλπ.). Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 38 Παναγόπουλος  Γραμματισμός ✓ Περιλαμβάνει την έννοια του αλφαβητισμού αλλά είναι ευρύτερος. από αυτόν. ✓ Αποτελεί βασικό κριτήριο για κοινωνική καταξίωση. ✓ Η ανάπτυξη κάποιου βαθμού γραμματισμού γίνεται με τρόπο φυσικό μέσα στο οικογενειακό και το κοινωνικό μας περιβάλλον. ✓ Είναι απαραίτητη και κάποιου τύπου συστηματική εκπαίδευση. Για περισσότερες πληροφορίες δες εδώ: https://www.greek-language.gr/greekLang/studies/guide/thema_e1/ Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 39 Παναγόπουλος  Γραμματισμός και είδη Σχολικός γραμματισμός: έχει παραδοσιακά συνδεθεί με τη διδασκαλία ανάγνωσης και γραφής, καθώς και με την ανάπτυξη. γνωσιακών δεξιοτήτων. Κοινωνικός γραμματισμός: απαιτείται από τα μέλη των σύγχρονων κοινωνιών για να είναι παραγωγικά στην ιδιωτική, την κοινωνική και την επαγγελματική τους ζωή. - Η παραγωγή και κατανόηση διαφορετικών ειδών λόγου (πολυτροπικά, μονοτροπικά) - Διαφορετικού είδους κείμενα απαιτούν για την κατανόησή τους τόσο διαφορετικές τεχνικές "ανάγνωσης" όσο και κατανόηση του συγκειμενικούΓραπτός τους πλαισίου. Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης Παναγόπουλος 40  Γραμματισμός και είδη Λειτουργικός γραμματισμός: ✓ Αναφέρεται στις δεξιότητες εκείνες που χρειάζεται να αναπτύξουν τα. άτομα για να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις της σημερινής αγοράς εργασίας. ✓ Σκοπός της εκπαίδευσης είναι η επίτευξη των κοινωνικών στόχων και η παροχή πρόσβασης σε συγκεκριμένα είδη γραμματισμού. ✓ Εκπαιδευτικά προγράμματα σπουδών για τον γραμματισμό με βάση το αντικείμενο σπουδών (μαθητικός γραμματισμός). Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 41 Παναγόπουλος  Γραμματισμός και είδη Κριτικός γραμματισμός ✓ Στοχεύει στην ευαισθητοποίηση των πολιτών στις λειτουργίες των. κυρίαρχων μορφών γραμματισμού. ✓ Στοχεύει στην ανάπτυξη κριτικής σκέψης απέναντί τους. ✓ Επισημαίνεται η ιδεολογική πλευρά των πρακτικών γραμματισμού. ✓ ευαισθητοποίηση μαθητών στην ύπαρξη του γραμματισμού (& των διαφορετικών λειτουργιών του ) με στόχο την κριτική αντιμετώπισή του. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση(βλ. Μητσικοπούλου, Παναγιώτης 2001· Αρχάκης, 2005) 42 Παναγόπουλος  Ο πολυγραμματισμός στον γραπτό λόγο Η γλωσσική διδασκαλία στο πλαίσιο του γραμματισμού και συγκεκριμένα του πολυγραμματισμού διακρίνεται από τα ακόλουθα:. Τοποθετημένη πρακτική: από την πλευρών των μαθητών αξιοποίηση κειμένων της καθημερινότητας. Ανοικτή διδασκαλία : διεπίδραση καθηγητή και μαθητών για την την κατανόηση των γλωσσικών χαρακτηριστικών που συντελούν στην οργάνωση και σύσταση των κειμένων. Κριτική πλαισίωση: κριτική αντιμετώπιση ενός κειμένου από τον μαθητή εντάσσοντάς το σε ένα κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο. Μετασχηματισμένη πρακτική : η μεταφορά και προσαρμογή ενός κειμένου από ένα κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο σε ένα άλλο. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 43 Παναγόπουλος Αρχάκης , 2005: 41 42, Χατζησαββίδης , 2003  Μύθοι και γραμματισμός. Μύθος 1: Προάγει πολιτική ελευθερία, εκδημοκρατισμό Μέσω της ανάγνωσης όλες οι γνώμες καθίστανται προσιτές (π.χ. πολιτικοί φιλόσοφοι του διαφωτισμού όπως ο Mill) Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 44 Παναγόπουλος  Μύθοι και γραμματισμός ► Αντίλογος στο μύθο: Όμως, αυτό εξαρτάται από το τι διαβάζουν και πώς.. Κρίσιμο το περιεχόμενο των κειμένων (π.χ. το βιβλίο του Χίτλερ «Ο αγώνας μου» ή κείμενα αγωγής του πολίτη που προάγουν τη δημοκρατία) Κρίσιμος ο τρόπος χρήσης των κειμένων: εάν το σχολείο ενθαρρύνει απλή αναπαραγωγή τους (όπως το παραδοσιακό ελληνικό σχολείο) ή αντιθέτως κριτική ανάγνωση/συζήτηση/αμφισβήτησή τους (όπως το ρεύμα του κριτικού γραμματισμού). Κατά καιρούς ο εγγραμματισμός λειτούργησε ως το κυριότερο μέσο Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης ιδεολογικής χειραγώγησης. 45 Παναγόπουλος  Μύθοι και γραμματισμός Μύθος 2: Προάγει ευφυΐα, πνευματική καλλιέργεια, γνώση. Αποκτούμε γνώσεις και αφαιρετική σκέψη (π.χ. ψυχολογία Βυγκότσκι. Μελέτες Λούρια για το πώς ο εγγραμματισμός στην Ασία προήγαγε αφαιρετική σκέψη). Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 46 Παναγόπουλος  Μύθοι και γραμματισμός ►Αντίλογος στο μύθο: Αυτό εξαρτάται από το τι διαβάζουμε και πώς.. Δεν έχει νόημα να μιλάμε για τη γραφή εν γένει αλλά για συγκεκριμένα είδη γραφής και συγκεκριμένες χρήσεις τους. Πνευματική καλλιέργεια προάγεται μόνο με συγκεκριμένα είδη κειμένων και μόνο όταν τα διαβάζουμε κριτικά (π.χ. επιστημονικά δοκίμια, δημοσιογραφικές αναλύσεις). Όχι όταν απλώς αποστηθίζουμε κείμενα (π.χ. Κοράνι). Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 47 Παναγόπουλος  Μύθοι και γραμματισμός. Μύθος 3: Η γραφή υπήρξε υπεύθυνη για μεγάλες κοινωνικές- πολιτικές προόδους ιστορίας π.χ. άνθηση δημοκρατίας και φιλοσοφίας στην Αρχαία Αθήνα Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 48 Παναγόπουλος  Μύθοι και γραμματισμός Αντίλογος στο μύθο: Πρόοδοι μόνο όταν συνέπεσαν και άλλες εξελίξεις. Δες: ✓ Ανακάλυψη αλφάβητου στην Αρχαία Ελλάδα και τυπογραφείου στη μεσαιωνική Ευρώπη προκλήθηκαν από ανάπτυξη του οικονομικού πλούτου μέσα από το εμπόριο. ✓ Ο οικονομικός πλούτος ενίσχυσε βέβαια στη συνέχεια τις χρήσεις της γραφής (π.χ. εισαγωγή παπύρων στην Ελλάδα και παραγωγή χαρτιού στην Ευρώπη). ✓ Η δυνατότητα γραφής, τυπογραφείου κλπ. επέτρεψε καταγραφή φιλοσοφικής και επιστημονικής σκέψης και οδήγησε σε περαιτέρω εξελίξεις. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης Παναγόπουλος 49  Μύθοι και γραμματισμός Μύθος 4: Ο γραμματισμός επιφέρει οικονομική και κοινωνική ανέλιξη είτε ατόμων είτε μιας κοινωνίας συνολικά. Ο γραμματισμός μπορεί να εξαλείψει ασθένεια, πολιτική αστάθεια, υπερπληθυσμό, οικονομική και τεχνολογική καθυστέρηση… Μύθος που συντηρείται γιατί στη Δύση συνέπεσε η διάδοση του γραμματισμού με άλλες εξελίξεις και οικονομικό πλούτο. ►Αντίλογος στο μύθο: Όμως, ο γραμματισμός δεν αρκεί εάν δεν συμπέσουν κι άλλοι παράγοντες. Επομένως, υπέρμετρες ελπίδες κρατικών οργανισμών και άλλων φορέων. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 50 Παναγόπουλος  Μύθοι και γραμματισμός Μύθος 5: Το υποχρεωτικό σχολείο έφερε μαζικό γραμματισμό. Ο γραμματισμός εξαπλώθηκε στο δυτικό κόσμο κυρίως μέσω του υποχρεωτικού σχολείου στα τέλη του 19ου αιώνα και στον 20ο αιώνα. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 51 Παναγόπουλος  Μύθοι και γραμματισμός ►Αντίλογος στο μύθο: Όμως, σε ορισμένες περιοχές Ευρώπης και Αμερικής ο γραμματισμός ήδη διαδεδομένος νωρίτερα. Σε αυτές τις περιοχές, ο σχετικά μαζικός. γραμματισμός δημιούργησε τη δυναμική για την ίδρυση του υποχρεωτικού σχολείου και όχι το αντίστροφο. Στην Ελλάδα, το υποχρεωτικό σχολείο θεσπίστηκε το 1834, αρκετά νωρίς σε σχέση με άλλες χώρες της Ευρώπης. Ωστόσο, η εφαρμογή του δεν ήταν μαζική για μεγάλο διάστημα, κυρίως για τα κορίτσια. Το σχολείο εξυπηρετούσε την ανάγκη για την ιδεολογική στήριξη του εθνικού κράτους, με τη διάπλαση μιας εθνικής συνείδησης και την επιβολή της ενιαίας εθνικής γλώσσας. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 52 Παναγόπουλος  Μύθοι και γραμματισμός Μύθος 6: Ο γραμματισμός πρόκειται για μια μονολιθική δεξιότητα, απλώς μια ικανότητα ανάγνωσης και γραφής.. Αντίλογος στον μύθο: Στην πραγματικότητα, ο γραμματισμός αφορά μια πληθώρα δεξιοτήτων, οι οποίες διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους. Διαφορετική είναι η δεξιότητα της αντιγραφής ενός κειμένου, από τη συγκρότηση μιας έκθεσης ιδεών, τη συγγραφή μιας αγγελίας ή την επιλεκτική ανάγνωση και σύνθεση πληροφοριών από το διαδίκτυο. Αυτές οι ποικίλες δεξιότητες ανάγνωσης και γραφής απαιτούν διαφορετικούς ορισμούς του γραμματισμού. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 53 Παναγόπουλος  Κριτήρια ορισμού γραμματισμού Τα κριτήρια :. 1. Διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία 2. Αλλάζουν ιστορικά Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 54 Παναγόπουλος  Κριτήρια ορισμού γραμματισμού Παραδείγματα:. Στην προβιομηχανική Αγγλία, ο γραμματισμός οριζόταν απλώς ως η ικανότητα υπογραφής. Στη Σουηδία του 18ου αιώνα, ο γραμματισμός αφορούσε μόνο την ανάγνωση της Βίβλου και όχι τη γραφή άλλων κειμένων. Σήμερα, σε διεθνή τεστ, όπως το PISA, η έμφαση δίνεται όχι στην ορθογραφία, όπως γίνεται στο ελληνικό σχολείο, αλλά στην κριτική σύνθεση και κατανόηση κειμένων. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 55 Παναγόπουλος  Κριτήρια ορισμού γραμματισμού Ο ρόλος της κοινωνίας στον γραμματισμό:. Ο τρόπος με τον οποίο μια κοινωνία ή το σχολείο ορίζουν τον γραμματισμό, καθορίζει και ποιες δεξιότητες προωθούνται και αξιολογούνται στη διδασκαλία. Η επιλογή αυτών των δεξιοτήτων δεν είναι ουδέτερη, αλλά εξαρτάται από κοινωνικά και πολιτικά κριτήρια. Η κοινωνία αποφασίζει ποιες δεξιότητες θεωρούνται σημαντικές για την επιβίωση και την ανάπτυξη των ατόμων και προκρίνονται στην εκπαίδευση. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 56 Παναγόπουλος  Κριτήρια ορισμού γραμματισμού Οι ορισμοί του γραμματισμού διαφέρουν επίσης και ως προς τις δεξιότητες που εμπεριέχουν, αλλά και ως προς τους σκοπούς της διδασκαλίας τους.. Ο βασικός γραμματισμός επικεντρώνεται στις τεχνικές δεξιότητες για επιβίωση και αυτοβοήθεια, όπως η απλή αρίθμηση και η γραφή απλών προτάσεων. Στη δεκαετία του 1970, ο λειτουργικός γραμματισμός περιλάμβανε ένα ευρύτερο φάσμα δεξιοτήτων, καθώς σκοπός του ήταν η επαγγελματική επιμόρφωση και η συμβολή στην οικονομική ανάπτυξη. Η Ουνέσκο ξεκίνησε καμπάνιες για την προώθηση του γραμματισμού ως μέσο εκσυγχρονισμού Γραπτόςκαι Λόγος, ανάπτυξης. Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 57 Παναγόπουλος  Κριτήρια ορισμού γραμματισμού. Ωστόσο, η κριτική προσέγγιση του γραμματισμού αμφισβητεί την ιδέα ότι ο γραμματισμός είναι ένα ουδέτερο αγαθό, το οποίο μπορεί να χρησιμοποιηθεί με τον ίδιο τρόπο σε όλες τις κοινωνίες. Ο παιδαγωγός Φρέιρε στη Βραζιλία υποστήριξε ότι ο γραμματισμός πρέπει να προωθεί την πολιτική συνειδητοποίηση και τον εκδημοκρατισμό. Το τι διαβάζουμε και πώς το διαβάζουμε έχει τεράστια σημασία. Η κριτική συζήτηση του περιεχομένου των κειμένων είναι αναγκαία για την ανάδειξη των ιδεολογικών και πολιτικών διαστάσεών τους. Αυτές οι ιδέες αργότερα ενσωματώθηκαν και στο Πρόγραμμα Πειραματικού Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης Γραμματισμού της Ουνέσκο. Παναγόπουλος 58 Κριτήρια ορισμού γραμματισμού Σήμερα, ο «Νέος Κριτικός Γραμματισμός» δίνει έμφαση στην ανάδειξη της πολιτικής και ιδεολογικής χρήσης του γραμματισμού. Η κριτική αποκωδικοποίηση των ιδεολογικών και πολιτικών διαστάσεων των κειμένων καθίσταται σημαντική. Το φάσμα των δεξιοτήτων διευρύνεται και περιλαμβάνει όχι μόνο την απλή αποκωδικοποίηση κειμένων αλλά και την κατανόηση και παραγωγή ποικίλων ειδών κειμένων. Στον σύγχρονο κόσμο, οι δεξιότητες γραφής και ανάγνωσης πρέπει να περιλαμβάνουν τη χρήση νέων τεχνολογιών και την κριτική επεξεργασία πολυτροπικών κειμένων, όπως τα εικονογραφημένα βιβλία των φυσικών επιστημών ή τα υπερκείμενα Γραπτόςτου Λόγος, διαδικτύου. Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 59 Παναγόπουλος  Τι θα δούμε στο μάθημα; Βασικοί άξονες 1. Γραπτός λόγος (διαφορές προφορικού-γραπτού, στάδια κατάκτησης). 2. Γλώσσα και κοινωνία (βασικές αρχές κοινωνιογλωσσολογίας, δυσκολίες μάθησης σε ένα καινούριο περιβάλλον κ.ά.) 3. Γλώσσα και νόηση (σχέση γλώσσας εγκεφάλου, γλωσσική κατάκτηση, διγλωσσία- πολυγλωσσία) 4. Ανάγνωση-γραφή 5. Γραπτός λόγος και προσχολική ηλικία 6. Γραπτός λόγος και αναπτυξιακές γλωσσικές διαταραχές, μαθησιακές δυσκολίες. 7. Γραπτός λόγος και διδακτικές πρακτικές Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 60 Παναγόπουλος Γραπτός Λόγος, Κοινωνία & Νόηση Για περαιτέρω μελέτη: Τάφα, Ε. (2011), Ανάγνωση και γραφή στην προσχολική εκπαίδευση, Αθήνα: Εκδόσεις Πεδίο. Γιαννικοπούλου Α. (2000). Από την προανάγνωση στην ανάγνωση. Οδηγός για γονείς και εκπαιδευτικούς. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.. Γιαννικοπούλου Α. (2002). Η Γραπτή Γλώσσα στο Νηπιαγωγείο. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη. Κακανά, Δ., & Τσολάκη, Κ. (1999). Η ανάπτυξη της γραφής στην προσχολική ηλικία. Εκδόσεις Καστανιώτη. Γραπτός Λόγος, Κοινωνία και Νόηση Παναγιώτης 61 Παναγόπουλος