қазақ тілі мен әдебиеті. Бәйтерек. Оқулығы 9-сынып PDF
Document Details
Uploaded by Deleted User
2019
Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина, Р. С. Рахметова, . С. Жайлаубаева
Tags
Summary
Бұл оқулық қазақ тілі мен әдебиеті пәні бойынша 9-сынып оқушылары үшін арналған. Оқулықта қазақ жазуының даму жолы, көшпенділер мәдениеті және әр түрлі тақырыптар қарастырылған. Оқулықтағы тапсырмалар оқушылардың қазақ тілін жақсы меңгеруіне көмектеседі.
Full Transcript
Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина, Р. С. Рахметова, . С. Жайлаубаева ҚАЗАҚ ТІЛІ нт МЕН ӘДЕБИЕТІ и зо Б ЙТЕРЕК ор -Г ОУЛЫ...
Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина, Р. С. Рахметова, . С. Жайлаубаева ҚАЗАҚ ТІЛІ нт МЕН ӘДЕБИЕТІ и зо Б ЙТЕРЕК ор -Г ОУЛЫ к 9-сынып ие 1-б лiм ж Рекомендовано к Министерством образования и науки Кө Республики Казахстан К кжиек-Горизонт 2019 ОЖ 373.167.1 КБЖ 81.2 аз-922 17 АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ БІЛІМ ЖНЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ СЫНАН нт зо Авт.: Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина, Р. С. Рахметова, . С. Жайлаубаева и ор к -Г ие 17 аза тілі мен әдебиеті. Бәйтерек. Оулы. аза тілінен баса тілде оытатын 11 жылды жалпы білім беретін мектепті 9-сыныбына арналан. ж 1-бөлім / Ф. Ш. Оразбаева, Ж. Т. Дәулетбекова, А. . Рауандина, Р. С. Рахметова, . С. Жайлаубаева. — Алматы: Көкжиек-Горизонт, 2019. — 148 б. к ISBN 978-601-7832-93-3 ОЖ 373.167.1 1-б. — 2019. — 148 б. КБЖ 81.2 аз-922 Кө ISBN 978-601-7832-94-0 ISBN 978-601-7832-93-3 (жалпы) ISBN 978-601-7832-94-0 (1-бөлім) © «Көкжиек-Горизонт» ЖШС, 2019 рметті жас дос! Міне, сен енді 9-сыныпа ая басты. 8-сыныпта «Бәйтерек» сөзіні «зәулім ааш», «өмір аашы» деген маынаны білдіретінін т¥сінген еді. Сен бастауыш нт сыныптан бастап, өз еліні мемлекеттік тілін ¥йреніп келесі. 9-сыныпта «Бәй- теректі» е басына шыасы. аза тілін жан-жаты мегеріп, сауатты сөй- леп, жаза білуі ажет. Өйткені сен «зәулім аашты» басына шыты. Биылы оу жылында « аза жазуыны даму жолы», «Жолы болсын, жо- зо лаушы», «Көшпенділер мәдениеті. азаты халы к¥нтізбесі», «За — оам- ны тірегі», « азастан Республикасыны Т¨ыш Президенті к¥ні — тәуелсіз азастанны айбынды мейрамы», «Жастар және б¨аралы апарат ¨рал- и дары», «ЭКСПО-2017 — азастан белесі», «Биотехнология жаалытары», «Болаша энергия көздері», «Алаш идеясы мен айраткерлері», «Жа¬анды ор мәселе: демография», «Роботтар мен киборгтар әлемі», « азастандаы ту- ризм және экотуризм» таырыптары аясында т¥рлі мәліметтермен танысасы. Өз еліні тарихы, мәдениеті, ¨лы т¨лалары және т. б. туралы тереірек білесі. «К¥лтегін» жыры, Ілияс Есенберлинні «Көшпенділер» трилогиясы, -Г Н. . Назарбаевты «Тәуелсіздік толауы» арылы аза халыны өткен тари- хы мен б¥гіні туралы апарат аласы. Абай ¨нанбай¨лы, М¨аали Маатаев, асым Аманжолов, Медеу Сәрсе- к ке, Маралтай Ыбыраев, Ж¥ніс Сахиевті шыармаларын оып, тәлім-тәрбие аласы. ие Дидахмет шімханны «Бес арыс» атты ебегі арылы алаш айраткерле- ріні аза елі ¥шін андай ебек сііргені туралы білетін боласы. Оулытаы т¥рлі тапсырмаларды орындай отырып, аза тілінде д¨рыс сөйлеуге, сауатты жазуа төселе т¥сесі. ызы тапсырмалар мен жадаяттар ж аза тіліні ¨пия сырларын мегеруге жетелейді. Білім жолындаы талабы сәтті болсын! к Кө 3 1 ТАҚЫРЫП Қазақ жазуының даму жолы. «Күлтегін» жыры 1-2- саба Тас а ашалан жазулар нт О УШЫ, БЛ МОДУЛЬДЕ СЕН: тыдалатын мәтіндегі фразалар мен дәйексөздерді талылау, таырып пен көтерілетін зо мәселені болжау; шыармалардан ¥зінді тыдау, көтерілген (т¨рмысты, әлеуметтік, оамды) мәселені анытап, өз пікіріді білдіру; эссені ¨рылымы мен дамуын сатау, мәселе бойынша ¨сынылан шешімні арты- и шылыы мен кемшілігін салыстыра отырып, өз ойыды дәлелдеп жазу; таырып бойынша т¥рлі стильдегі мәтіндер ¨рау ¥шін мәлімет жинатау, дереккөз- деріне сілтеме көрсетіп жазу; анытау, талдау; ор ылыми стильде жазылан ебектерді (маала) тілдік және жанрлы ерекшелігін мәтінде көтерілген мәселені аламды мәселелермен байланыстыру арылы сыни т¨рыдан баалау; өздік етісті ызметін білу, ауызша және жазбаша ж¨мыстарда орынды олдану -Г дадылары ды жетілдіресі. к МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖАА С ЗДЕР лпытас, аша, дәуір, тркі, ие жазба, дниетаным АЙТЫЛЫМ ж 1-тапсырма. Сратара жауап бер. 1. Адамзат тарихында жазу мәдениеті ай дәуірден басталан? к 2. андай көне жазуларды білесі? 3. Алашы жазбалар андай ¨ралдара жазылан? Кө 4. Суретке ара. Б¨л жазбалар саан таныс па? 4 1-таырып ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 2-тапсырма. «Атаулар туралы ш сра». Сызбадаы сз тіркестеріне а- тысты сратара жауап бер: 1. айдан? Б¨л атаулар саан таныс па? айдан кездестірді? 2. алай? Өзі осы сөз тіркестерін алай олданды? 3. андай? Осы сабата б¨л сөз тіркестері андай масатта олданылуы м¥мкін? нт Кне тркі дәуірі лпытас Кне тркі зо жазулары Тркі ашап жазу дниетанымы и ЖАЗЫЛЫМ ор 3-тапсырма. Берілген сздер мен сз тіркестерін маынасына арай сәй- кестендіріп, сйлем рап жаз. ою аріппен жазылан сздерді синонимін тап. -Г Е алашы жазулар араб та басын олданан. Вавилон заманындаы жазулар Олжас С¥лейменов зерттеді. Орта асырдаы т¥ркілер лпытаса ашалан. к Шумер жазулары туралы кне жазбалар туралы ебек. ие «АзиЯ» — жартаса жазылан. ж ТІЛДІК БА ДАР здік етіс к имылды, іс-әрекетті орындаушысына, іс иесіне тікелей атысын біл- Кө діретін етісті т¥рі — өздік етіс. Өздік етіс етістіктерге -ын, -ін, -н ж¨рнаы жалану арылы жасалады. Мысалы: Алыстан жартастаы кне жазу- лар крінді. Иероглифті табалар салынан биік жартас жабыр суына жуынды. Біз де тезірек кне жазуларды кру шін асыа киіндік. Осы сөйлемдердегі крін, жуын, киін етістіктері имылды әрі іс иесі (орындау- шы) орындаанын (жазулар көрінді), (жартас жуынды), (біз киіндік) әрі имыл сол іс иесіне баытталанын білдіріп т¨р. 5 ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 4-тапсырма. Кп нктені орнына ажетті сздерді ойып жаз. Бл сй- лемдерді маынасын саба таырыбымен байланыстырып айт. ажетті сздер: менсінбейді, зі, мәгі, мәдениетті, мыту. 1. Ана тілін ¨мыту — ата-бабамызды, тарихымызды... (Бауыржан Момыш¨лы). 2. Ана тілін тек өгей ¨лдары ана... (ºабит М¥сірепов). нт 3. Ана тілін білмейтін адам... адам санатына осылмайды (М¨хтар уезов). 4. Сөзі жоалан ж¨ртты... де жоалады (Ахмет Байт¨рсын¨лы). 5. Халыты... ¨мыры оны тілінде (Шыыс Айтматов). зо ЖАЗЫЛЫМ 5-тапсырма. Тмендегі тірек сздерді атыстырып, кне тркі жазулары и жайында ш сйлем рап жаз. ор Тірек сздер: лпытас, аша, жазба, тркі, дәуір, дниетаным. МТІНМЕН ЖМЫС -Г ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ 6-тапсырма. Диалогті ты к да. Сраа жауап бер. лібек пен Анна не туралы сөйлесті? Аудиомәтін ие лібек неге аза тілін «көне тіл» деп атады? Көне дәуір ай асырларды амтиды? Не ¥шін аза тілі «көне т¥ркі тіліні м¨рагері» деп аталады? аза тілі мен көне т¥ркі тіліні арасында андай байланыс бар? ж Екі досты диалогі мен саба таырыбыны арасында андай байланыс бо- луы м¥мкін? к Кө ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ 7-тапсырма. Мәтінді оып, стилін аныта. ою аріппен жазылан сздер бойынша сздік жмысын жаса. лпытас — бейітке ойылатын тас белгі. Д¥ниеж¥зі халытарында ¨лпытасты көптеген т¥рі кездеседі. Ежелгі шумер, мысырлы, этрустар заманында ¨лпытастар адам м¥- сіні т¥рінде жасалды. ¨лпытаса адам бейнесі ашап салынды. Оны мәйіт- 6 1-таырып пен бірге ою дәст¥рі ¨н заманы, Тркі аандыы, ыпша, т¥ркеш дәуір- лерінде ке жайылды. ¨лпытастарды шыу тегі, рәміздік мән-маынасы туралы ылымда наты т¨жырым алыптаспаан. алай боланда да, азіргі аза даласын- даы ¨лпытастарды ары тарихы сатар мен ежелгі т¥ркілерді тас м¥сін- дерімен, сондай-а көне т¥ркі жазуы ашалан бітіктастармен байланысты екені аны. нт ¨лпытастарды әрлеу, наыштау, бедерлеу ісі сол кезеде өмір с¥рген халыты олөнері мен мемориалды ¥рдісі, салт-дәст¥рі, әдет-¨рпы мен дниетанымыны белгісі іспетті. Мысалы, т¥ркі жерінде ислам дініні та- ралуына байланысты бейнелі ¨лпытастарды орнына рнекті кктастар зо ойылатын болды. Ислам дінінде абір басына белгі оюа р¨сат етілді. Бі- ра аса ¥лкен ¨лпытас ойып, оан адамны, малды немесе әлдебір зат- ты суретін бейнелеуге тыйым салынды. Сондытан ¨лпытастара арабша и « ¨ран» с¥релері мен аяттар жазылды. Т¥ркістандаы Ясауиге ойылан ¨лпытаста, сонда жерленген аза ор халыны ататы хандары мен айраткерлеріні басына ойылан ¨лпы- тастарда осы ¥рдіс саталан. к -Г ие к ж ЖАЗЫЛЫМ 8-тапсырма. Тмендегі жоспарды ретімен жаз. Жоспар бойынша мәтіннен Кө тсінгені ді айт. з сзі де мәтіндегі термин сздерді амты. Жоспар: Ислам діні және ¨лпытас дәст¥ріндегі өзгерістер Ежелгі ¨лпытастар тарихы Са дәуіріндегі ¨лпытастар ¨лпытас және халыты д¥ниетанымы ¨лпытас — көне мәдени жәдігер 7 ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 9-тапсырма. лпытастаы жазулар туралы тжырымдарды оы, з ойы - ды дәлелдеп айт. Д¢рыс, Д¢рыс емес, Апарат себебі... себебі... ¨лпытасты бедерлеу халы нт д¥ниетанымына байланысты өзгереді. Ислам дінін абылдаан со ¨лпытаса ашап жаза бастады. зо Барлы ¨лпытаса адам бейнесі ашап салынан. ¨лпытас — жазба ескерткіш. и ¨лпытастарды шыуы туралы наты ылыми т¨жырымдар бар. ЖАЗЫЛЫМ ор -Г 10-тапсырма. Кп нктені орнына здік етістерді жаз. 1. ¨лпытастардан халыты тарихы мен д¥ниетанымы.... 2. ¨лпытастар тарихы зерттеуге... т¨р. 3. ¨лпытаса адамны, малды немесе әлдебір затты к суретін бейнелеуге тыйым.... 4. Т¥ркістанда... хандара да өрнекті ¨лпытас ойылды. ие МТІНСОЫ ЖМЫС ЖАЗЫЛЫМ 11-тапсырма. Дереккздерден бір лпытасты тарихы туралы апарат ж жина. з ойы ды жинатап жаз. ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ к 12-тапсырма. ртрлі апарат кздерін пайдаланып, лпытастара а- Кө тысты пікірлерді тауып оы. Оларды ішінен зі е наан 2 пікірді жаз. Оларды з ойы мен байланыстырып айт. ОЙТАРАЗЫ ЖАЗЫЛЫМ 13-тапсырма. «Бес сауса» тәсілі арылы сратара жауап жаз. Бас барма — басты мәселе. Б¥гін сабата е ¨нды мәселе андай болды? 8 1-таырып Бала йрек — бірлесу. Мен топта/ж¨пта алай ж¨мыс жасадым? Кімге көмектестім? Ортан терек — ойлану. Б¥гін андай білім мен тәжірибе алдым? Шылдыр шмек — шынайылы. Саба маан ¨нады ма? Неліктен? Кішкене ббек — к іл кй ахуалы. Өзімді сабата алай сезіндім? нт ЕСТЕ СА ТА! ¨лпытас — бейітке ойылатын тас белгі. Д¥ниеж¥зі халытарында ¨лпытасты көптеген т¥рі кездеседі. Онда жазба м¨ралар саталан. зо Ежелгі заманда ¨лпытастар адам м¥сіні т¥рінде жасалды. Көне т¥ркі дәуірінде ¨лпытаса адам бейнесі ашап салынды. Ол мәйітпен бірге ойылды. Ислам д¥ниетанымына сай б¨л дәст¥р өзгерді. и ор -Г Көне тркі жазуын 3-4- саба зерттеушілер к ие МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖАА С ЗДЕР ж жан-жа ты, әліпбилік, зерделе, іл к Кө АЙТЫЛЫМ 1-тапсырма. Бгінгі сабатытаырыбына атысы болуы ммкін сз тір- кестерін аныта. Ойы ды дәлелдеп айт. көне т¥ркі жазбалары көне ырымдар көне әліпби көне киімдер көне дәст¥рлер көне зерттеулер көне ыпшатар 9 АЙТЫЛЫМ 2-тапсырма. ртрлі дереккздерді пайдаланып, әлем картасынан кне тркі жазба ескерткіштері табылан орындарды белгіле. ЖАЗЫЛЫМ 3-тапсырма. Суреттердегі кісілерді кне тркі жазба ескерткіштеріне андай атысы бар? ысаша сипаттама жаз. нт и зо Вильгельм Томсен (1842-1927) МТІНМЕН ЖМЫС ораржаубай Сартожа¢лы (1947) -Г ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ 4-тапсырма. Мәтінді ты да. «Тртіп алу» тәсілімен негізгі апараттарды жаз. к Аудиомәтін ие АЙТЫЛЫМ 5-тапсырма. Жпты жмыс. Жазып алан апараттары бойынша парта- лас досы мен сра-жауап тәсілімен пікірлес. ж ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ к 6-тапсырма. Мәтінді оы. ою аріппен берілген сздерді маынасын аныта. Тменде берілген кестені толтыр. Кө Енисей өзеніні бойынан ¨пия жазуы бар ¨лпытастар табыланы тура- лы алашы хабарды Н. К. Видзен, С. У. Ремезев айтан. Сондай-а Сібірде айдауда ж¥рген швед офицері И. Т. Страленберг пен немісті белгілі алымы Д. Г. Мессершмидт те апарат берген. Олар ¨пия жазулар туралы деректерді ХVIII асырды бас кезінде жазан маалалары мен хаттарында келтірген. Б¨л жазуларды пиясы бір жарым асыра жуы ашылмады. ºалымдар анша ілсе де, оны әліпбилік негізін таба алмады. Сондытан алашыда олар 10 1-таырып «руна (белгісіз) жазу» деп аталды. Алайда ылыми зерттеулер оларды т¥ркі жазулары екенін анытады. 1893 жылы арашада Дания корольдігі ºылым академиясыны мәжілі- сінде Вильгельм Томсен ылыми әлемді д¥р сілкіндірген мәлімдеме жаса- ды. ºалым ¨за зерттеп, зерделеп, Орхон мен Енисей өзендеріні бойынан табылан ескерткіштердегі ¨пия жазуды оуды кілтін тапанын хабарлады. ºалым е алдымен «Тәір» және «т¥рік» сөздерін оыан еді. нт Дәл осы кезде академик В. В. Радлов та өз бетінше ізденіп, руна жазу- ды он беске жуы әрпін анытаан еді. Арада көп уаыт өтпей, В. В. Радлов Орхон өзеніні бойынан табылан ¥лкен тастардаы мәтінді толы оып, ау- дарып шыты. Кейін орыс тркітанушылары көп зерттеді. Л. Н. Гумилев Орхон зо жазба ескерткіштерін «Көк т¥ріктерді өздері туралы жазан шежіресі» деп баалады. Орхон жазба мраларын ¨за жылдар т¥бегейлі зерттеген азаты и білікті алымдары — . Мар¨лан, . ¨рышжанов, М. Томанов, М. Жолдас- беков, . Сартожа¨лыны іргелі зерттеулері жары көрді. Олар жазба ор ескерткіштерді рухани ¨ндылыын ашты. Жазбаларда көне т¥ркілер мен көк т¥ркілер дәуіріндегі оиалар сипатта- лады. Жарапиялы атаулар, сол кездегі тайпаларды атаулары мен орна- ласу, таралу аймаы көрінеді. Көптеген тарихи, мәдени, жарапиялы, саяси -Г дерек бар. Тарихи оиалар, Ãлы аандарды жорытары көркем тілмен баяндалан. Жазуды сипаты т¥ркі тілдеріні дыбысты ерекшеліктерін, ндестік к за дарын жасы береді. Жазу онан сола арай оылады әрі негізінен да- уыссыз дыбыстар та баланады. Т¥ркі жазба ескерткіштері йыр аандыы ие кезінде аяусыз иратылан. kk.wikipedia.org Азатжол Таырып Негізгі апарат к ж Кө ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 7-тапсырма. Мәтін мазмны бойынша тезис жаз. Мәтіннен здік етіс о- сымшасы жаланан сздерді теріп жаз. Оларды жасалу жолын тсіндір. 11 АЙТЫЛЫМ 8-тапсырма. Жазба мраны ма ызын крсететін маал-мәтелді тауып, маынасын тсіндір. Мысалы: «Жасыны аты, алымны хаты л- мейді». ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 9-тапсырма. «Пирамида» тәсілі. Ты далан, оылан мәтіндерді мазм- нт нын «жеке — жп —топ — сынып» жйесімен талда дар. зо ЖАЗЫЛЫМ МТІНСОЫ ЖМЫС 10-тапсырма. Жпты жмыс. «Аквариум». Апарат кздерінен кне тр- кі жазбаларын зерттеушілер туралы мәлімет жина дар. Оны клас- и тер трінде безендірі дер. Сыныпта баянда дар. Сынып е здік жмысты бааласын. Баалау критерийлері: 1. таырыпты ашылуы; ор 2. апаратты жаашылдыы мен тосындылыы; 3. ойды ж¥йелілігі; 4. таныстырылымны сауаттылыы. -Г ЖАЗЫЛЫМ к 11-тапсырма. «лы мраларды жа ыруы» таырыбында шаын эссе ие жаз. Эсседе здік етіс тласындаы сздерді олдан. ОЙТАРАЗЫ ж ЖАЗЫЛЫМ 12-тапсырма. «Мені сабатан кейінгі әсерім» кестесін толтыры дар. к андай ой пайда болды? Не сезіндім? Не ¢нады? Кө ЕСТЕ СА ТА! Көне т¥ркі жазбаларыны сырын алымдар бір жарым асыр бойы аша алмады. Вильгельм Томсен жазбаны әліпбилік негізін ашты. М¨раны табиатына ¨за ¥іліп, тере зерделеді. Сөйтіп, «Тәір» және «т¥рік» сөздерін анытады. 12 1-таырып «Клтегін» жыры 5-6- саба ЖАА С ЗДЕР кшірме, н с а нт МТІНАЛДЫ ЖМЫС АЙТЫЛЫМ 1-тапсырма. Сратара жауап бер. зо 1. Өлемен жазылан көлемді көркем шыарма алай аталады? 2. Батырлы туралы орыс, аза, әлем әдебиетіндегі андай ірі шыарма- и ларды білесі? 3. Білге аан, К¥лтегін, Тоныкөк есімдері саан таныс па? ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ ор 2-тапсырма. Батырлы туралы аза халыны 3 маал-мәтелін, орыс халыны 3 маал-мәтелін жаз. Ондаы орта ойлар мен ерекшелік- -Г терді тауып, айт. ЖАЗЫЛЫМ к 3-тапсырма. Суретте андай ескерткіш бейнеленген? Сырты бейнесін сипаттап жаз. лпытас, ашап жазу, кне тркі, жазба ескерткіш ие және т. б. тірек сздерді олдан. кж Кө 13 МТІНМЕН ЖМЫС ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ 4-тапсырма. Мәтінді тыда. Стилін аныта. ысаша тезис трінде жаз. Аудиомәтін нт и зо ор -Г АЙТЫЛЫМ 5-тапсырма. «Клтегін» ескерткіші жайында сйлеу тілінде және ресми стильде 2 трлі хабарлама жаса. Ты даушыны кім болатынын зі к аныта. Мәтін рауда мәліметтерді жинатап, дереккздеріне сілте- ме жаса. Мәтіндерді талда. ие ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 6-тапсырма. Мәтінді оы. Жырды рылымын сызбамен рнекте. ж «К¥лтегін» жыры — өз алдына дербес, біра сюжеттік жаынан бір-бірі- к мен тыыз байланысты сегіз топтамадан т¨рады. р топтама н¨са — мазм¨ны жаынан бір-бір хикая. Бірінші топтама — аанны халына айтан ндеуі; Кө екіншісі Т¥ркі аандыы жеріні кедігін суреттейді; ¥шіншісі т¥ркілерді әскери жорытарын жыр етеді; төртіншісі — көршілес табаш халыны астанды әрекеттері туралы; бесіншісі — осы соысты т¥ркілерге атері жайында; алтыншысы — т¥ркі халын жігерлендіру туралы; жетіншісі — т¥ркі халыны да ын ккке ктерген Білге аан жөнінде; сегізінші топтама — осы ескерткіш-жырды жазуа себеп болан жайттар туралы. 14 1-таырып Бір Тәірді олдауымен таа отырып, Т¥ркі халы ¥шін Т¥нде ¨йытамадым, К¥ндіз отырмадым. Жалааш халыты тонды еттім, Аш халыты оды еттім, Айдарлысын ¨лдытан сатадым, нт Т¨лымдысын т¨лдытан сатадым. Кедей халын бай ылдым, Төрт ¨быласын сай ылдым, Көріксізін К¥н, ажарсызын Ай ылдым... зо Төбенен Тәірі баспаса, Астынан жер айырылмаса, Тркі халы, ел-жрты ды кім орлайды? — деп, бар ¨мырын т¥ркі и ж¨ртын Мәгілік ел етуге арнаан асыл текті аандар арманын таса ашап жаздыран екен. ЖАЗЫЛЫМ ор 7-тапсырма. Мәтіндегі ою аріппен жазылан сздерді маынасын -Г анытап, тіркескен сзімен бірге жаз. ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 8-тапсырма. Малімні к кмегімен жыр зіндісіні мазмнын ара сзге айналдырып жаз. Тсінгені ді айт. ие АЙТЫЛЫМ МТІНСОЫ ЖМЫС 9-тапсырма. Мәтінде аталан ел, тайпа, жер-су атаулары жнінде білетін- дері ді айты дар. Пікір блісі дер. ж ЖАЗЫЛЫМ к 10-тапсырма. Сабата ткен оу материалдарына, зге де апараттара Кө сйеніп, «Клтегін» жыры жайлы диаграмманы толытырып жаз....... «Клтегін»... жыры......... 15 АЙТЫЛЫМ 11-тапсырма. «Таса ашалан армандар» таырыбында ойталы ткі- зі дер. Ол шін ойталыда талданатын мәселелерді анытап алы - дар. Жргізуші сайла дар. Пікірлері ді дәлелдеп айты дар. здік етістерді олданы дар. ОЙТАРАЗЫ нт ЖАЗЫЛЫМ 12-тапсырма. «Мені сабатан кейінгі әсерім» кестесін толтыры дар. зо андай ой пайда болды? Не сезіндім? Не ¢нады? и ЕСТЕ СА ТА! ор «К¥лтегін» жыры екі т¥рлі н¨сада саталан. Бірі «кіші жазу», екіншісі «¥лкен жазу» деп аталады. Кіші жазу сегіз топтамадан т¨рады. ¨лпытас- ты көшірмесі азір елордадаы Еуразия университетінде т¨р. -Г 7-8- аза жазба к саба мәдениетіні даму ие тарихы ж ЖАА С ЗДЕР МТІНАЛДЫ ЖМЫС сәйкестендір, сауыт, сия, тл, тте жазу, к емле Кө ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 1-тапсырма. Мәтінді оы. з пікірі ді тйіндеп айт. аза тілі — тарихы тере, көне тіл. Ол тркі тілдер тобына жатады. Т¥ркі тілі алты топа бөлінеді. аза тілі — ыпша тілдер бтаындаы е бай әрі көркем тіл. 16 1-таырып аза халы сан асырлы тарихында баса т¥ркі халытарымен онысы, саяси-шаруашылы жадайы тыыз байланысты боланы сияты, тілі де өте ¨сас болды. аза тарихында т¥рлі жазу табасы олданылан. уелі таса ашалан, кейін сиясауытты, аламды олданып жазан орта ескерткіштер саталан. аза рулары өзіні даму жолында туысан т¥ркі халытарына орта Ор- хон-Енисей, Талас және т.б. көне жазуларды олданды. Кейін ислам діні енуіне нт байланысты төл жазулар ыыстырылып, араб табасы алмастырды. Б¨л жазу мы жылдан астам уаыт пайдаланылды. Тл жазуды керемет н¨сасын жасаан ¨лы реформатор — Ахмет Байт¨рсын¨лы жазу емлесі мен ауызша тілді сәйкестендірді. ºалым тте жазу ¥лгісін ¨сынды. Кеестік кезені басында зо ¨лтты жазу табасы латын, кейін кирилл арпіне көшірілді. Баспасз беттерінен и ор к -Г ие ЖАЗЫЛЫМ 2-тапсырма. «Тіл және ркениет» таырыбында ойы ды эссе трінде жаз. ж Онда халыты даму тарихындаы ауызша және жазбаша тілді ма- ызын, артышылыы мен кемшілігін крсет. з ойы ды дәлелде. к Кө 17 МТІНМЕН ЖМЫС ОҚЫЛЫМ 3-тапсырма. «аза жазба мәдениетіні даму тарихы» кестесінде беріл- ген апаратты мәтінге айналдырып, жаз. АЗА ЖАЗБА М ДЕНИЕТІНІ¦ ДАМУ ТАРИХЫ нт Крнекті Белгілі № Дәуірі Кезе і Жазу та басы кілдері шыармалар көне Орхон-Енисей, Тоныкөк, Білге 1 т¥ркі ІІІ-VIII асырлар көне т¥ркі жазуы Талас жазба зо аан дәуірі ескерткіштері орта 2 т¥ркі ІХ-ХV асырлар и дәуірі а) І кезе — араб жазуы л-Фараби, «Риторика», «Диуа- араханид кезеі (ІХ-ХІІ .) — руха- ни өрлеу кезеі (араб ор мәдениетіні әсері басым) Ж. Баласа¨н, М. ашари, А. Ясауи ни л¨ат-ат т¥рк», «Диуани хикмет», « ¨дату білік», т.б. ¨йыр жазуы -Г ә) ІІ кезе — Ал- л-Хорезми, (парсы, иран «Махаббат-наме», тын Орда кезеі Саиф Сараи, мәдениетіні «Гулістан бит т¥рки» (ХIII-ХV.) Омар Äайям әсері басым) к жаа 3 т¥ркі ХV-ХХІ асырлар төте жазу, латын жазуы, кирилл арпі ие дәуірі араб жазуы а) І кезе — (ауыз Б¨ар жырау, «Тауарих хамса», ханды билік әдебиетіні М. Дулати, «Жами-ат тауарих» кезеі (ХV-ХVIII .) шарытау Атамберді, т.б. ж кезеі) төте жазу, латын ә) ІІ кезе — А. Байт¨рсын¨лы, к жазуы, кирилл отарлану кезеі М. уезов, Шыармалары арпі (кеестік (ХІХ-ХХ .) С. М¨анов, т.б. Кө саясат басым) º. М¥сірепов, кирилл арпі, б) III кезе — І. Есенберлин, латын — ¨лтты тәуелсіздік кезеі С. Мәуленов, азіргі дәуір жазу табасы (ХХ . соы-ХХІ . М. Маауин, шыармалары (тәуелсіздік, рух басы ) . Кекілбай, оянан кезе) М. Шаханов, т.б. 18 1-таырып АЙТЫЛЫМ 4-тапсырма. Кестеге сйеніп, аза жазба мәдениеті тарихыны бір кезе- і туралы ысаша мәтін рап айт. Ауызша сзде тменде берілген тжырымдарды пайдалан. 1. аза тілі — жазба мәдениеті тамырын теренен тартып жат- ан, тарихи жолы алыптас ан арналы тіл. аза жазба тіліні тарихын, әлемдік ркениеттегі орнын, жалпыадамзатты мәдениеттегі рлін д рыс нт баалау шін оны андай кезедерден ткенін білуді мәні зор. 2. аза жазба тіліні мәдениеті — андай табаларды олданса да, андай мәдениеттерді әсерімен дамыса да, еш ашан зіндік бет-бейнесін жоалтпаан, нарлы мәдениет. Ол ашан да таламы биік, ойы релі зо алпынан танбаан, даралы сипатын са таан, саф алтындай нды м ра болып келген, солай ала бермек. и ЖАЗЫЛЫМ 5-тапсырма. Тамыры тере ор , арналы тіл, зіндік бет-бейне, ойы релі, даралы сипат тіркестеріні мәнін ашып жаз. -Г АЙТЫЛЫМ 6-тапсырма. Мәтінде берілген апараттарды «INSERT» оыту стратегиясы к бойынша талда. «?» ие «V» «-» «+» Келісе алмай- Б¢рыннан біле- Мені¯ ойла°аныма Мен ³шін жа¯а мын, білгім мін айшы, кере°ар апарат келеді ж МТІНСОЫ ЖМЫС к ЖАЗЫЛЫМ 7-тапсырма. «Жазу ауыстыру алай жзеге асады?» деген таырыпта з Кө ойлары ды орытып жазы дар. здік етістерді олданы дар. ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 8-тапсырма. ртрлі дереккзден лы адамдарды жазу тарихы мен мәдениеті туралы 3 анатты сзін тауып жаз. Маынасын тсіндір. 19 АЙТЫЛЫМ 9-тапсырма. «Ойшыл алпатар». Таырып: «Жазу та баларын ауысты- ру». алпатар алпатарды¯ ызметі С¢ратары аза жазу табаларыны азаты жазба мәдениетіне бай- нт ауысуы туралы айтады. ланысты андай апараттар білесі? Жазу ауыстыруды артышылыын Оны андай артышылыы бар? айтады. зо Жазу ауыстыруды андай кемшіліктері болуы м¥мкін? кемшіліктерін айтады. Жазба мәдениет жайлы анатты Халы сауатты болу ¥шін не керек? и сөздерді айтады. Жазу ауыстыруа атысты эмоциясын білдіреді. ор Баылап, орыту: айтылан ойлар- ды сараптайды, талдайды. Осы мәселеге алай арайсы? Айтылан ойлардан андай оры- тынды шыаруа болады? -Г ОЙТАРАЗЫ к ЖАЗЫЛЫМ ие 10-тапсырма. «Мені сабатан кейінгі әсерім» кестесін толтыры дар. андай ой пайда болды? Не сезіндім? Не ¢нады? ж ЕСТЕ СА ТА! к аза тарихында әрт¥рлі жазу табалары олданылан. уелі таса а- шалан, кейін сиясауытты, аламды олданып жазан орта ескерткіштер Кө саталан. аза рулары өзіні даму жолында көне жазуларды олданды. Кейін ислам діні енуіне байланысты төл жазулар ыыстырылып, араб табасы алмастырды. Төл жазуды керемет н¨сасын жасаан ¨лы реформатор — Ахмет Байт¨рсын¨лы жазу емлесі мен ауызша тілді сәйкестендірді. ºалым төте жазу ¥лгісін ¨сынды. Кеестік кезені басында ¨лтты жазу табасы латына, кейін кирилл арпіне көшірілді. 20 1-таырып Орта асыр: 9-10- саба тркі тілі — ылым тілі нт МТІНАЛДЫ ЖМЫС АЙТЫЛЫМ 1-тапсырма. Бл кісілерді бгінгі сабаты таырыбына андай атысы зо болуы ммкін? и ор к -Г ие бу Насыр әл-Фараби Ж³сіп Баласа°¢н к ж Кө ожа Ахмет Ясауи Махм¢д ашари 21 ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ 2-тапсырма. Мәтінді оы. Берілген апаратты кластер трінде жаз. Осы суретте берілген ойшылдарды шыармалары туралы интернет кзі- нен осымша апарат тап. Сол мәліметтерді кластерге енгізіп, толы- тыр. Таырып ой. бу Насыр әл-Фараби — Шыысты ¨лы ойшылы, алым. Т¥ркістан облысын- нт даы Отырар аласында туан. Фараби ортаасырлы білім-ылымны барлы саласын амтитын орасан мол м¨ра алдырды. Сол ¥шін оны көзі тірісінде-а әлем алымдары «Екінші ¨стаз» деп атады. Фараби трактаттарыны саны екі ж¥зге жуы. Осы ебектер д¥ниеж¥зіні көптеген тілдеріне (араб, парсы, ла- зо тын, аылшын, неміс, француз, испан, орыс, аза, өзбек және т.б.) аударылан. Бізге ойшылды 80-нен астам шыармасы жетті. и ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ МТІНМЕН ЖМЫС нын тсін. ор 3-тапсырма. Мәтінді мәнерлеп оы. Малімні кмегімен ле ні мазм- Ал сен алай баыттады н¨рыды? -Г Жасырмай айт, Жасанбай айт сырыды, — деп ария ¨я шәкірт — жас буге б¨рылды. к бу айтты: ие — Менде де бар бір арман Маздап жанып, ол б¨лайтын шынардан. Ãлы баба, біра мені арманым Парыз бенен махаббаттан ¨ралан. ж Шамын жасам ылым менен өнерді, Елімді зор мерекеге бөлермін. к Б¨л сапарым азапты да шыар-ау, Не де болса, пешенемнен көрермін. Кө Мейлі мәгі жарымайын киімге, Мейлі т¥йір нан алмасын ¥йімде, Мейлі ¨лыны ебек етіп арымен Ж¥ргендігін ¨ынбасын алы ел. Мен өзіме риза емеспін, елімні С¥йеніші бола алмасам егер де....Ал бу ше? 22 1-таырып Кеге жайды ол анатын, буіміз — әрі алым, әрі аын, буіміз — бізді ¨лы бабамыз — бу-Насыр әл-Фараби болатын. Мәгі лаулап жану ¥шін аламда, Åлкен баыт табу ¥шін аламда, нт Åлкен болып алу ¥шін аламда Åлкен арман керек екен адама! М хтар Шаханов зо ЖАЗЫЛЫМ 4-тапсырма. ле тйінін з сзі мен таратып жаз. и ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ ор 5-тапсырма. Орта асыр ойшылдарыны тіл туралы айтандарын тсін. Оларды маынасын з ойы мен таратып жаз. Т¥сінбеушілік, дөрекілік ж¥рген жерде логика, парасат туралы д¨рыс т¥сінік -Г болуы м¥мкін емес (л-Фараби). деп басы — тіл, тәрбие басы — тіл (М. ашари). Білім — т¨л, тілден шыып есілмесе (Ж. Баласа¨н). к ие ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 6-тапсырма. Мәтінді ты да. Тмендегі тірек сздерді маынасын аныта: сздік, халыаралы тіл, ж географиялы карта, «лы кеесші» лауазымы, Ата за, ба-дәулет, аыл-парасат, анаат- ынсап. к Аудиомәтін Негізгі ойды тезис трінде жаз. Тсінгені ді айт. Кө МТІНСОЫ ЖМЫС АЙТЫЛЫМ 7-тапсырма. Оылан, ты далан мәтінні мазмнына сйеніп, орта а- сырдаы жазу мәдениеті мен ылым дамуына атысты диалог - ры дар. Тілдесімге тірек болатын жадаят пен сйлеушілерді рлін здері аылдасып, аныта дар. Диалогте здік етістерді, сз әдебі орамдарын олданы дар. 23 ОЙТАРАЗЫ ЖАЗЫЛЫМ 8-тапсырма. «Бес сауса» тәсілі арылы сратара жауап жаз. Бас барма — басты мәселе. Б¥гін сабата е ¨нды мәселе андай бол- ды? нт Бала йрек — бірлесу. Мен топта/ж¨пта алай ж¨мыс жасадым? Кімге көмектестім? Ортан терек — ойлану. Б¥гін андай білім мен тәжірибе алдым? Шылдыр шмек — шынайылы. Саба маан ¨нады ма? Неліктен? зо Кішкене ббек — к іл кй ахуалы. Өзімді сабата алай сезіндім? и ЕСТЕ СА ТА! Орта асырларда т¥ркі мәдениеті шарытап дамыды. Т¥ркі тілі әлемдегі ор е озы ылыми ебектерді тіліне айналды. Шыысты ¨лы ойшылда- ры, әмбебап алымдар араб табасымен жазылан т¥ркі тіліндегі ортаа- сырлы білім-ылымны барлы саласын амтитын орасан мол м¨ра ал- дырды. к -Г ие 11-12 лемдік жазу саба - мәдениетіні ж реформаторы к ЖАА С ЗДЕР Кө МТІНАЛДЫ ЖМЫС жетілдір, дыбыс, дыбыстал, ретте, жйеле, ндес АЙТЫЛЫМ 1-тапсырма. Суреттерде кімдер бейнеленген? Ол кісілерді бгінгі саба- ты таырыбына андай атысы болуы ммкін? 24 1-таырып нт Ыбырай Алтынсарин Ахмет Байт¢рсын¢лы Ма°жан Ж¢мабай¢лы зо ЖАЗЫЛЫМ 2-тапсырма. Суреттегі тлаларды азаты жазу тарихындаы рлі и андай? Оларды е бектері ай та баларды олданумен байланыс- ты? з болжамы ды жаз. пайдалан°ан; ор кирилл та¯басын аза тілді оу ¢ралдарында т¢¯°ыш рет латын та¯басын мектепте оыту ³шін арнайы әліппе жаз°ан; араб та¯басын жетілдіріп, жазуды реформала°ан. -Г МТІНМЕН ЖМЫС к ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ 3-тапсырма. Мәтінді ты ие да. Тірек сздерді (тл жазу, лтты әліпби, негізделді, жетіл- діру, дыбыс, дыбысталуы, ретте, жйеле) Аудиомәтін олданып, мәтінді мазмнда. ж ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ к 4-тапсырма. Мәтінді оы. Конспект жаз. Мәтінге таырып ой. Крделі Кө жоспар р. аза тіліндегі дыбыс ж¥йесін арнайы зерттеп, әліпби ¨растыран а- заты алашы фонологі — Ахмет Байтрсынлы. Ол — аза тіл біліміні негізін алаан ¨лама. 1905 жылдан бастап араб табасыны негізінде азаты ¨лтты әліпбиін жасады. Сөйтіп, А. Байт¨рсын¨лы 24 әріптен т¨ратын жаа әліпби т¥зді. 25 А. Байт¨рсын¨лыны реформалаан жазуын т¥ркі ж¨рты «е озы ж¥йе» деп таныса да, кеестік саясат ла- тын жазуын насихаттап, т¥ркі халытарына латын жазуын абылдатты. 1929-1940 жылдар аралыында халымыз латын графикасы негізіндегі әліпбиді пайдаланды. Ал 1940 жылдан бастап азіpгі олданыстаы кирилл арпіне негізделгeн әліпби олданылып келеді. нт азіргі кездe оамдa лaтын әліпбиінe көшу мәселесі көтеpілyде. Т¥ркия, зірбaйжан, Өзбeкстан, Т¥рікмeнстан си- яты туыcан халытaр лaтын әліпбиін олдaнaды. Д¥ние- ж¥зілік апаратты ж¥йеде латын әліпбиіні oрны ¥лкeн. зо Сондытан латын әліпбиінe көшу мәсeлесі шешімін табуы тиіс. лемдегі азатар аpаб, латын, кирилл табалaрына не- гізделгeн әліпбиді олдануда. Осы т¨рыдан келгeнде, оpта и әліпби халымызды өзара т¥сінісуіне o ыпал етпек. Баспасз беттерінен ор -Г ЖАЗЫЛЫМ 5-тапсырма. Мәтіннен бейтаныс сздерді тауып, сздік жмысын жаса. к ие АЙТЫЛЫМ 6-тапсырма. Мәтінге сйеніп, алымнытіл реформасын жасаудаы негіз- гі идеясын аныта. з ойы ды дәлелдеп айт. здік етістерді олдан. ж ЖАЗЫЛЫМ 7-тапсырма. Мәтіндегі сздерді топтап жазып, кестені толытыр. к Жазу іліміні¯ терминдері алымны¯ әрекеті Кө ¨лтты әліпби,... реформалау,... АЙТЫЛЫМ 8-тапсырма. Парталас досы екеуі мәтінні мазмны бойынша диалог ры дар. 26 1-таырып ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ МТІНСОЫ ЖМЫС 9-тапсырма. Ахмет Байтрсынлы туралы замандастарыны пікірлерін оы. ³алымны болмыс-сипатын диаграмма трінде жаз. АЙТЫЛЫМ ОЙТАРАЗЫ 10-тапсырма. Сратара жауап бер. нт Ма°ан... иын болды. Мен... тапсырмаларын орындадым. Мен... екенін т³сіндім. зо Мен... ³йрендім. Мен... та¯°алдым. и ЕСТЕ СА ТА! ор азаты ¨лтты төл жазуыны теориясы А. Байт¨рсын¨лы ебектерінде алаш алып- тасып, негізделді. ºалым мы жыл бойы олда- нылып келген араб табасын жетілдіріп, аза- -Г ты төте жазуыны негізін салды. Ол табалар аза тіліндегі дыбыстарды ауызша дыбыс- талуы мен жазбаша тіліні сәйкестігін реттеді. к ºалым ж¥йелеген табалар мегеруге жеіл болды. ие к ж Кө 27 13-14 саба - Нәтиже саба . Мен не білдім? ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ нт 1-тапсырма. Пікірді оы. Онда не туралы айтыланын аныта. Авторды тжырымын з ойы мен байланыстырып айт. азіргі тада алымдар арасында аза тіліні жазу табасын реформалау зо туралы сан алуан пікірлер айтылып ж¥р. Бірі: «Кирилл арпін өзгертпеу ке- рек», — десе, бірі: «Латын жазуын алан тиімді», — деп санайды, ал енді бірі «Сонау көне дәуірде алан төл жазуды тірілту ажет» деген ¨сыныстарын ай- и тады. Ол пікірлерді айсысы жеіп шыарын уаыт көрсетеді. ОҚЫЛЫМ 2-тапсырма. лем алымдарыны ор тмендегі пікірлерін оы. Бір пікірді з ойы мен сабатастырып, таратып айт. Зерттеушілерімізді барлыы да бірауыздан аза тілін «е бай, е -Г таза т¥ркі тілдеріні бірі» деп таниды. азатар — шешен әрі әдемі сөйлеуді ¥лкен шебері... (П. М. Мелиоранский). Т¥ркі халытарыны ішіндегі е суретшіл, образды тіл — аза тілі. к азатар өзіні шешендігімен, әсем ауыз әдебиетімен де даты... (С. Е. Малов). ие азатар сөз өнеріне жетік келеді. Б¨л — ж¨ртты бәріне: оыан адам- дара да, әліпті тая деп білмейтіндерге де, байа да, жарлыа да тән асиет... (А. Брем). азатарды тілі әуезді де әсем, шебер де шешен. сіресе сөз сайы- ж сына келгенде, оларды алырлыы мен өткірлігі, тауып сөйлейтін тапырлыы таалдырады. Олар маалдап сөйлейді, жай сөзіні өзі к өле боп ¨йылып жатады (В. В. Радлов). азаты аыл-ой абілетіне баран сайын көзім жетуде. андай әсем Кө сөйлейді! Кез келгені айтайын дегенін тез т¥сіндіре алады. арсыла- сыны сөзіне шебер тойтарыс бере біледі. Дала Демосфендеріні кей- біреулері мені сөзіні мазм¨ндылыымен, жігерлілігімен баурап алды... (А. Янушкевич). ЖАЗЫЛЫМ 3-тапсырма. Бес алымны пікірлеріндегі орта ойды з сзі мен тжы- рымдап жаз. 28 1-таырып АЙТЫЛЫМ 4-тапсырма. «Аквариум». Парталас досы екеуі «аза жазуыны даму тарихы» таырыбында пікірлесі дер. Диалогте таырып бойынша алан мәліметтерге сйеніп, бірі тележурналист, бірі тілші-алым ретінде сйлесі дер. Сынып е здік диалогті анытасын. ЖАЗЫЛЫМ нт 5-тапсырма. «аза жазуыны дамуы» таырыбында постер жаса. Таы- рып бойынша алан білімі ді, ме герген жа а сздерді пайдалан. здік етістерді олдан. зо ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ и 6-тапсырма. Топты жмыс. Жадаят: мектепте «Кне жазуларды сы- ры...» атты танымды кешті йымдастыру сендерге жктелді. Кешті ор андай форматта тетінін анытап, сценарийін дайында дар. Неге дәл осы жйені та дады дар? Себебін тсіндіріп, таныстыры дар. Сынып е здік жобаны анытасын. -Г БІЛГЕНГЕ МАРЖАН... к Сөзі жоалан ж¨ртты өзі де жоалады. А. Байт рсын лы ие Егер жаыру елді ¨лтты-рухани тамырынан нәр ала алмаса, ол ада- суа бастайды. Рухани жаыру ¨лтты сананы т¥рлі полюстерін иыннан иыстырып, жарастыра алатын ¨діретімен маызды. ж Н. Назарбаев к Кө 29 2 Жолың болсын, жолаушы! ТАҚЫРЫП М. Мақатаев «Ертең біз жол 1-2- жүреміз» саба О УШЫ, БЛ МОДУЛЬДЕ СЕН: ты¯дал°ан мәтінні¯ негізгі мазм¢нын т³сіну; нт шы°арманы¯ идеясы мен мазм¢нына байланысты авторды¯ ойын ба°алау; °ылыми стильде жазыл°ан е¯бектерді¯ тілдік және жанрлы ерекшелігін анытау; жазба ж¢мыстарда афоризмдерді тиімді олдану; зо згелік етісті¯ ызметін білу дадылары ды жетілдіресі. Ауыла автобуспен и барамыз ор ЖАА С ЗДЕР МТІНАЛДЫ ЖМЫС жргінші, зуылда, тасымал, -Г жол-жнекей, бекер ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ к 1-тапсырма. Тмендегі маал-мәтелді оып, мәнін тсіндір. ие Шөлмен ж¥рсе де, жолмен ж¥р. Жол көлге, көл елге апарады. Жол білмеген адастырады, ж Жөн білмеген шатастырады. к ЖАЗЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 2-тапсырма. «Кліктер» сзіне кластер рып, ойы Кө ды дәлелдеп айт. Кліктер 30 2-таырып ТІЛДІК БА ДАР Өзгелік етіс имыл әрекетті сөйлемдегі іс иесі емес, баса біреу арылы істелінетінін білдіріп, ж¨рна жалану арылы жасалады. Өзгелік етісті ж¨рнатары: 1) -ыз/ -гіз, -ыз/-кіз: айт- ыз, жаз-ыз, кр-гіз, бер-гіз, т. б. 2) -дыр/ -дір, -тыр/ -тір, -ыр/ -ір: сал-дыр, тік-тір, ас-тыр, т. б. 3) -т: жаса-т, аар-т, т. б. нт Демек, өзгелік етісті сөйлемде іс-әрекетті іске асырушы екі субъект бо- лады: бірі — сол имылды орындатушы, екіншісі — имылды орындаушы. Мысалы: Ол баласына ле айт ызды. зо ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ МТІНМЕН ЖМЫС 3-тапсырма. Мәтінді ты и дап, шынайы апаратты жаз. ор 1. Д¥ниеж¥зіндегі халыты саны анша? 2. андай алаларда халы ж¨мыс істейтін орында- рынан алыс т¨рады? 3. Тасымал жолда андай көліктер жиі олданы- -Г лады? Аудиомәтін 4. Åлкен алаларда жол кептелісі неден болады? к ТЫҢДАЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ 4-тапсырма. Мәтін бойынша «ос жазба» кнделігін толтыр. Не себепті ол ие сйлемдерді аланы ды тсіндір. ¸зінді Сипаттама к ж Кө ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 5-тапсырма. Диалогті рлге бліп оы дар. Осыны негізінде здері диалог ры дар. — Айман, жол болсын! айда бара жатырсы? — Алматыа. Өзі айда барасы? — Т¥ркістана бара жатырмын. 31 — андай көлікпен барасы? — Автобуса билет алдым. — Автобуса билетті бекер алансы! Автобуспен алыс емес пе? Пойызбен неге бармайсы? — Маан автобуспен баран ¨найды, сондытан автобуспен барамын. — Автобуспен неше саат ж¥ресі? — Бес саат. нт — Маан пойызбен баран ¨найды. Автобуса араанда, сенімді. — Жолаушылар пойызымен салыстыранда, автобус тез барады. Сен Алматыа андай көлікпен барасы? — Жеіл мәшинемен барамын, өйткені жол-жөнекей әжемні ауылына зо кіреміз. — Иә, жеіл көлікпен ж¥рсе, алаан жеріе тотай аласы. — Д¨рыс айтасы. Жеіл мәшинемен зуылдап, тез жетіп барасы. Інім и жеіл көлікпен ж¥ргенді ¨натады. Сапары сәтті болсын! — Рамет, өзіні де жолы болсын! ЖАЗЫЛЫМ ор 6-тапсырма. Диалогтегі етістіктерді тауып, згелік етісті жрнаын -Г жала. Сйлем р. лгі: етістік: ал+дыр. Ол билет алдырды. к АЙТЫЛЫМ 7-тапсырма. Сен жазда айда ыдырып барды ие ? Немен барды ? Крші мен схбат р. ж МТІНСОЫ ЖМЫС АЙТЫЛЫМ к 8-тапсырма. Жадаят: жазда әжені ауылына автобуспен ыдырып Кө барма болды. Жолда автобус сынып алды. Енді не істейсі ? ЖАЗЫЛЫМ 9-тапсырма. Тмендегі сздерді пайдаланып, сйлем ра. Ж¥ргінші, зуылда, тасымал, жол-жөнекей, бекер, отыр, ыдыру, сынып алу, өкіну. 32 2-таырып ОЙТАРАЗЫ ЖАЗЫЛЫМ 10-тапсырма. «Шыу параын» пайдаланып, тмендегі сратара жазба- ша жауап бер. 1. Б¥гін не ¥йрендідер? 2. Саба бойынша андай с¨ратары бар? нт 3. Келесі сабата андай мәселелерге баса назар аудару керек? ЕСТЕ СА ТА! зо кем сабаа автокөлікпен тез жеткізді. Айман автобуса билет алдырды. и ор -Г 3-4- Теміржол бекетінде саба к ие ЖАА С ЗДЕР бекет, н, аралы , жол- МТІНАЛДЫ ЖМЫС сапар, жолазы , жрдек, ж жолшыбай, куәлік к ЖАЗЫЛЫМ 1-тапсырма. Берілген сздерді олданылу орнына арай бліп жаз. Кө Тік ша , ша , жеіл клік, арышкеме, кеме, пойыз, электр пойыз, авто- бус, жк клігі, трамвай, мәшине, желкенді айы . ¨рлы жолы: Теміржол: уе жолы: Су жолы: 33 АЙТЫЛЫМ 2-тапсырма. Сурет бойынша диалог ры дар. Таырыпа байланысты сйлеу әдебі форма- ларын олданы дар. МТІНМЕН ЖМЫС ТЫҢДАЛЫМ 3-тапсырма. Мәтінді ты нт да. Тірек сздерді пайдаланып, тсінгені ді айт. Тірек сздер: жолаушы, жолсапар, жолазы , бекет, н, аралы , жолшыбай, жрдек. зо Аудиомәтін ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 4-тапсырма. Мәтіндерді оы. Таырып ой. Апараттарды салыстыр. и 1. лемні т¥кпір-т¥кпірінде кездесетін пойыздар алаш рет 1825 жылы ор Англиядан шыан. Ол бумен ж¥ретін. Ертеректегі озалтыштар дөгелекті айналдыруа ажет буды алу ¥шін көмір мен ааш жаылып, су айнатылатын. Е ¥лкен әрі уатты бу мәшинелері Америкада жасалды. Олар «Åлкен балаан» деп аталды. 1941-1944 жылдары оларды ¨зындыы 40 метрге жеткен. -Г Британдытар саатына 203 шаырым жылдамдыпен ж¥ретін «Мулларел» бу мәшинесін жасап, әлемдік рекорд жасады («Оушыны алашы энциклопе- диясы» кітабынан). к 2. азастан жеріндегі т¨ыш теміржол магистралі 1894 жылды 25 азанында Покров слободасында (азіргі Ресейді Саратов облысында) ие ашылды. Осы жолды 130 шаырымы азіргі азастан жері арылы өткен. Төрт жылдан кейін Урбах-Астрахань тар табанды теміржолы іске осылып, 77 шаырымы аза даласы арылы өтті. Солт¥стік азастанны дамуы ¥шін 1891-1896 жылдары салынан ж Транссібір магистраліні маызы зор болды. Б¨л жол аза, орыс халыны экономикалы, мәдени жаындасуына ыпал етті. к 1901-1906 жылдары Орта Азия мен Ресейді орталыын осатын Орынбор- Ташкент теміржолы, 1914-1917 жылдары болаша Т¥ркісібті бір бөлігі сана- Кө латын Арыс-Пішпек жолы салынды. 1915 жылы 166 шаырымы азастан арылы өтетін Челябинск-Троицк- останай магистралі іске осылды. 1915-1917 жылдары Новосибирск пен Семейді арасын жаындатан Ал- тай теміржолыны 122 шаырымы азастан жері арылы өтті. 1918 жылы азастан аумаындаы теміржолды жалпы ¨зындыы 2,6 мы шаырыма жеткен еді («Астана ашамы» газетінен). 34 2-таырып АЙТЫЛЫМ 5-тапсырма. «Трт сйлем» тәсілін пайдаланып, мәтіндегі апаратты айт. Пікір: оыан мәтін бойынша пікіріді бір сөйлеммен жеткіз. Дәлел: пікіріді бір сөйлеммен дәлелде. Мысал: пікіріді өмірмен байланыстырып, мысал келтір. орытынды: таырып бойынша орытынды жаз. АЙТЫЛЫМ нт 6-тапсырма. Мәтіндегі етістіктерге згелік етісті жрнатарын жала. Мәтінні мазмны алай згергенін айт. лгі: Е лкен әрі уатты бу мәшинелері Америкада жасалды. — Е лкен зо әрі уатты бу мәшинелерін Америкада жасатты. ОҚЫЛЫМ АЙТЫЛЫМ 7-тапсырма. Диалогті оып, негізгі апаратты аныта и дар. Мәтін мазмнын жаластырып айты дар. — Сәлеметсіз бе! — Сәлеметсіз бе! ор — Кешірііз, Семейге дейін андай пойыз ж¥реді? — Семейге 22-нөмірлі ж¥рдек пойыз ж¥реді. Кестені араыз. Пойызды -Г келуі де, кетуі де аны көрсетілген. — Билетті ай кассадан сатып алуа болады? Купелі вагона билет бар ма? — Билет бесінші кассада сатылады. Купелі вагона да, плацкарт вагона к да билет бар. Пойыз бірінші жолдан ж¥реді. — Рамет. Сау болыыз! ие — Сау болыыз! ЖАЗЫЛЫМ МТІНСОЫ ЖМЫС 8-тапсырма. Жаша ішіндегі ажетті сздерді дрыс тлада ойып, сй- ж лемді жаз. 1. Алашы теміржол Ежелгі Грекияны Коринф аласында (жасалды, жа- к зылды, пайда болды). 2. Жол 6 километр ¨зын әктастан (¨раан, ораан, ¨й- ызан) ор болыпты. 3. Вагондарды (жылжыту, ¨лату, ¨йызу) ¥шін ¨лдарды Кө ж¨мсаан. 4. Орта асырда Еуропада ааштан жасалан (аашжол, әуе жол, те- міржол) шахталарда кен тасуа пайдаланан. 5. (Көлік, трамвай, вагон) адам мен малды к¥шімен жылжытан. ЖАЗЫЛЫМ 9-тапсырма. «Пойыздаы кездесу» деген таырыпта шаын мәтін ра. Мәтінде згелік етісті олдануа тырыс. 35 АЙТЫЛЫМ ОЙТАРАЗЫ 10-тапсырма. Сйлемдерді толытыр. Маан... иын болды. Мен... сияты тапсырмаларды орындадым. Мен... екенін т¥сіндім. Мен... ¥йрендім. Мен... таалдым. нт ЕСТЕ СА ТА! кеммен бірге жола шытым. Жолда әжемні дайындап берген зо жолазыын пайдаланды. Автобуса араанда, пойызды билеті ымбат. и 5-6- Аам ша пен шып ор саба кетті -Г МТІНАЛДЫ ЖМЫС ЖАА С ЗДЕР к жолсерік, ары-бері, апат ие ЖАЗЫЛЫМ Аудиомәтін ж 1-тапсырма. Клік, саяхат туралы маал-мәтел жаз. к МТІНМЕН ЖМЫС Кө ТЫҢДАЛЫМ АЙТЫЛЫМ 2-тапсырма. Мәтінді ты да. Мәтінді мазмндап айт. АЙТЫЛЫМ 3-тапсырма. Сурет бойынша схбат ры дар. 36 2-таырып ЖАЗЫЛЫМ 4-тапсырма. Жазда шапен шетелге шасы. шаа андай заттарды алуа болады? Тізімін жаса. Сол сздермен сйлем ра. ОҚЫЛЫМ ЖАЗЫЛЫМ 5-тапсырма. Мәтінді оы.Таырып ой. нт Жолсерік — жолаушылара ызмет көрсететін адам. Олар пойыз ваго- нындаы тәртіпті баылап, жолаушыларды жадайын жасайды. Ãшатаы жолаушыларды ауіпсіздігін, жайлылыын амтамасыз ететін әуе кемесі экипажыны ¨рамындаы маманды да «жолсерік» деп атайды. Жолсерік- зо тер апат бола алан жадайда алашы медициналы көмек көрсетуі керек. Олар ¨шата, пойызда ызмет көрсетіп, аыл-кеес береді. и АЙТЫЛЫМ 6-тапсырма. Отбасы мен бірге шапен шетелге демалуа шып барасы. ор Кенет іні су ішкісі келетінін айтты. Жолсерікті алай шаырасы ? Крші мен осы таырыпта диалог р. ЖАЗЫЛЫМ -Г 7-тапсырма. Мәтіндегі апаратты пайдаланып, жолсерікке арналан ша- ын нсаулы жаз. к МТІНСОЫ ЖМЫС АЙТЫЛЫМ ие 8-тапсырма. « уежайды анытама бюросында» деген таырыпта кр- ші мен схбат р. ОЙТАРАЗЫ ЖАЗЫЛЫМ ж 9-тапсырма. Мәтінді «INSERT» оыту стратегиясы бойынша талда. р азатжол не сйлемге тмендегі белгілерді ой. з ойы ды орытып к жаз. «V» «-» «+» «?» Кө Б¢рыннан білемін Мені¯ ойыма Мен ³шін жа¯а Келісе алмаймын, айшы, кере°ар апарат білгім келеді ЕСТЕ СА ТА! Мен аамды әуежайа шыарып салдым. Ол ¨шапен ¨шып кетті. Мен ¨шаа андай заттарды алуа болмайтынын білдім. 37 Кемеге отырып 7-8- көрді бе? саба ЖАА С ЗДЕР МТІНАЛДЫ ЖМЫС нт са тан, жедел, жолдама, з?
