DKT109 Dil ve Konuşma Bozukluklarına Genel Bakış Dersi: İletişim, Dil ve Konuşma Kavramları

DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ DERSİ: İletişim, Dil ve Konuşma Kavramlarına Giriş Doç. Dr. M. Emrah Cangi İletişim Genel olarak, iletişimin gönderen(ler) ve alıcı(lar) arasındaki bir fikir alışverişi olduğunu söyleyebiliriz. İletişim; mesaj il...

DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ DERSİ: İletişim, Dil ve Konuşma Kavramlarına Giriş Doç. Dr. M. Emrah Cangi İletişim Genel olarak, iletişimin gönderen(ler) ve alıcı(lar) arasındaki bir fikir alışverişi olduğunu söyleyebiliriz. İletişim; mesaj iletimi, yanıtlama veya geri bildirimi kapsar. İletişim bilgi ve fikir alışverişinin aktif sürecidir ayrıca hem anlamayı hem de ifade etmeyi içerir. İfade biçimleri kişiselleştirilmiş hareketleri, jestleri, nesneleri, seslendirmeleri, sözlü ifadeleri, işaretleri, resimleri, sembolleri, basılı kelimeleri ve artırıcı ve alternatif (AAC) cihazlardan gelen çıktıları içerebilir.  Dil, kavramları temsil etmek için kullanılan sosyal paylaşımlı bir koddur. Bu kod kurallara göre düzenlenmiş rastgele(keyfi) sembollerden oluşur (Owens, 2016). Genel olarak ele alındığında dilin özellikleri şu şekildedir: Sosyal olarak paylaşılan bir araç Kurallarla yöneKlen bir sistem Rastgele/keyfi bir kod Üretken bir süreç Dinamik bir şema İletişimin Temel Unsurları: -Gönderici (ileten/kaynak) -Alıcı (hedef) -Mesaj (ileti) -Kanal -Geri bildirim İnsan diline ilişkin çağdaş görüşler şunları ileri sürmektedir: Dil, belirli tarihsel, toplumsal ve kültürel bağlamlar içerisinde gelişir; Dil, kural yönetimli davranış olarak en az beş parametreyle tanımlanır: fonolojik, morfolojik, sentaktik, semantik ve pragmatik; Dil öğrenimi ve kullanımı biyolojik, bilişsel, psikososyal ve çevresel faktörlerin etkileşimi ile belirlenir; İletişimde dilin etkili kullanımı, sözel olmayan ipuçları, motivasyon ve sosyokültürel roller gibi ilişkili faktörler de dahil olmak üzere insan etkileşiminin geniş bir şekilde anlaşılmasını gerektirir. Tüm insan dilleri benzer temel bileşenlerden oluşur. Birbiriyle ilişkili olan birincil bileşenler biçim, içerik ve kullanım olarak ifade edilebilir. Dilin Temel Bileşenleri (Bloom ve Lahey’in dil taksonomisi) Biçim; fonoloji (sesbilgisi), morfoloji (biçimbilgisi) ve sentaks (sözdizimi) olmak üzere 3 bileşenden oluşur. Fonoloji (sesbilgisi) Fonoloji bir dilin ses sistemidir. Fonoloji, bir dildeki konuşma seslerinin kategorik ve dizimsel ilişkilerini belirleyen kuralları içerir (seslerin dağılımı, seslerin sıralanmaları, seslerin yapısı). Bir dilde anlam değişikliği oluşturabilen en küçük ses birimine fonem (sesbirim) adı verilir. Türkçe’de 8 ünlü, 21 ünsüz olmak üzere 29 fonem bulunur. Bir fonemin anlam farkı yaratmayan farklı söyleniş biçimlerine -alofon- denir. Örneğin /l/ sesi ‘bal’ sözcüğünde kalın, ‘bel’ sözcüğünde ince olarak söylenmektedir. Morfoloji (biçimbilgisi) Morfoloji, sözcüklerdeki kök ve ekleri, bunların kurallı düzenleniş biçimleri ile türetilişlerindeki özellikleri içerir ve sözcüklerin yapısını inceler. Morfem (biçimbirim), bir dildeki en küçük dilbilgisel birimdir. Bütün dillerde sözcükler hem bağımsız biçimbirimlerden hem de bağımlı biçimbirimlerden oluşur. Örneğin ‘kedi’, ‘git’, ‘güzel’ sözcükleri bağımsız biçimbirimlerdir. Bağımsız biçimbirimler tek başlarına kullanılabilir. Bağımlı biçimbirimler, (-lar, -yor, -me, -di…) kök sözcüklerin anlamlarına çeşitli özellikler katarak değişime uğratır. Bağımlı biçimbirimler tek başına kullanılamaz. Sentaks (sözdizimi) Sözdizimi, cümleleri oluşturmak için kelimelerin sırasını ve birleşimini ve cümle içindeki öğeler arasındaki ilişkileri düzenleyen sistemdir (ASHA). Sözdizimi sözcüklerin bir cümle içinde nasıl düzenlendiğine ve bir sözcüğün diğerini nasıl etkileyebileceğine ilişkin kuralları içerir. Farklı cümle yapıları (emir, soru vs.) sentaks (sözdizimi) kurallarına göre oluşturulur. İçerik (semantik) Dil ile&şim kurmak için kullanıldığından, bir şeyle ilgili olmalıdır ve bu da içerik, anlam ya da seman&k olarak tanımlanır. Anlambilim (seman&k) kelimelerin ve cümlelerin anlamlarını yöneten sistemdir. Dilin içeriğini oluşturan söz varlığı iki genel kategoride be&mlenmiş&r: Anlam işlevli sözcükler ve dilbilgisel işlevli sözcükler Kullanım (pragmatik) Dilin sosyal bağlamda belli bir amaca yönelik olarak ve iletişim amacına uygun kullanımına ait bilgidir. Sosyal bağlam, insanların aynı ya da değişik amaçlara ulaşmak için dilin biçimsel seçenekleri arasından nasıl seçim yapacaklarını belirler. Sıra alma, söyleşiyi başlatma, sürdürme, konu açma, düzeltme kuralları kullanımbilgisinin konusudur. Sevgimizi belirtmek istediğimizde, bunu annemize farklı bir dille, bebeğimize farklı bir dille, eşimize, dostumuza , öğretmenimize farklı bir dille sunarız. https://s3.amazonaws.com/www.jtc.org/Ideas-Advice/listening-lang-speech/Pragmatic+Checklist+JTC.pdf Konuşma -Dilin akustik temsillerini veya konuşma seslerini üretme işlemine konuşma denir. -Çeşitli organlar aracılığıyla sözel dil yapılarını işitilebilir hale getirme işlemi olarak da tanımlanabilir. Konuşmanın Bileşenleri: -Respirasyon -Fonasyon -Artikülasyon -Rezonans -Prozodi Solunum (Respirasyon) Respirasyon olayı ile iki önemli fonksiyon meydana gelir. Bunlardan birincisi dış solunum olarak bilinen kan ile atmosfer arasında yapılan oksijen ve karbondioksit alışverişi iken bir diğeri ses üretimi için gerekli enerjinin sağlanmasıdır. Respirasyon bileşeni konuşma üretimi itici gücü sağlayan enerji kaynağıdır. Respirasyon, inspirasyon ve -ekspirasyon-olmak üzere iki evreden meydana gelir. Havanın akciğerlere alınmasına inspirasyon, akciğerlerden kirli havanın atılmasına ekspirasyon denir. Konuşma üretimi solunumun ekspirasyon aşamasında meydana gelir. Respirasyon sırasında diyafram, interkostal kaslar, abdominal kaslar ve bazı boyun, omuz kasları görevlidir. Sesleme (Fonasyon) Akciğerlerden gelen havanın larenksteki ses tellerini titreştirmesi sonucu meydana gelen ses üretim sürecidir. Artikülasyon (Sesletim) Vokal kordlar tarafından üretilen sesin artikülatör organlar aracılığı ile şekillendirilerek dildeki ifadelerin üretilmesidir. Artikülatör organlar: Dil Dudak Sert Damak Yumuşak Damak Dişler Yutak Gırtlak Burun Rezonans Rezonans, ses tellerinden gelen sesin modifikasyonudur ve yutak, ağız ve burun boşlukları da dahil olmak üzere ses yolunun büyüklüğü ve şekli tarafından belirlenir (ASHA). Normal rezonansın kabul edilebilirlik aralığı vardır ve bir süreklilik boyunca algılanır (Peterson-Falzone ve diğerleri, 2010). Prozodi Prozodi, akustik olarak süre, yoğunluk ve frekans ipuçları yoluyla iletilen bir insan ifadesi aracıdır. Bu geleneksel ipuçlarına, olası bir dördüncü boyut olarak doğrusallık (örneğin, perde, ses yüksekliği veya süredeki ani ve yumuşak değişimler) eklenebilir (ASHA). Vurgu, ezgi, melodi, ton, ritim vb. ifadeler prozodik kavramlardır.  Çocuklarda İletişim Süreci 0-3 Ay Arası -Basit düzeyde sesli uyarılar ile iletişim kurar (ağlama, mızıldanma). - Konuştuğunuzda sessizleşir veya gülümser. - Mutlu ya da üzgün olmalarına göre farklılık gösteren sesler çıkarır. - Oooo, aahh ve mmmmm gibi sesler çıkarır. - Sevdiklerini ve bazı yaygın nesneleri tanır. - Konuşan seslere veya kişilere doğru döner veya bakar. 4-6 Ay Arası - Kıkırdamalar ve kahkahalar. - Yüz ifadelerine tepki verir. - İlgisini çeken nesnelere bakar ve nesneleri gözleriyle takip eder. - Zilli veya müzikli oyuncaklar gibi ses çıkaran oyuncaklara tepki verir. - Oyun sırasında veya ağzında nesneler varken ses çıkarır. - Farklı sesli harfleri seslendirir - bazen bir ünsüzle birlikte - 7-12 Ay Arası - Babıldama ve bazı fonetik ögeler. - Tonlama. - Adını söylediğinizde size bakar. - “Hayır” dediğinizde bir an durur. - Üzgün olduğunda sevdiklerini arar. - Bazı kişilerin ve nesnelerin isimlerini tanır. - İstenmeyen nesneleri iterek uzaklaştırır. - Nesneleri işaret eder, sallar ve gösterir ya da verir. - Basit sözcük ve ifadelere yanıt verir ve tekrarlar. 13-18 Ay Arası - "Nerede" soruları sorulduğunda etrafına bakar - "Battaniyen nerede?" gibi - "Topu bana ver", "Ayıcığı kucakla", "Buraya gel" veya "Bana burnunu göster" gibi talimatları izler. - "Hayır" anlamında başını sallar ve "evet" anlamında başını sallar. - Yaşamlarındaki yaygın nesneler, bazı eylemler ve kişiler için kelimeleri anlar ve kullanır. - Konuşma benzeri tonlamayla uzun ses dizileri, heceler ve gerçek sözcüklerin bir kombinasyonunu kullanır. - Pek çok hata içeren artikülasyon. 19-24 Ay Arası - Yiyecek, oyuncak, hayvan ve vücut parçaları için en az 50 farklı kelime kullanır ve anlar. - İki veya daha fazla kelimeyi bir araya getirir---su ver veya dışarı çık gibi--- - İki adımlı talimatları izler—örneğin "Kaşığı al ve masanın üzerine koy. - Alıcı dil sözcük hazinesinde hızlı bir artış. - 2 yaşına geldiğinde 1000’den fazla sözcüğü anlar. 2-3 Yaş Arası - Sorulduğunda adını söyler. - Kuşlar veya oyuncaklar gibi bazı çoğul kelimeleri kullanır. - Neden ve nasıl olduğunu sorar. - Kendi deneyimiyle ilgili basit hikayeler anla@r. - Renkleri ayırt eder. - 2 veya 3 sözcüklü cümleler kurar. - Birleşik yönergeleri anlar. - Kelimelerdeki çoğu sesli harfi ve bazı ünsüz harfleri doğru şekilde üreHr. 3-4 Yaş Arası - Daha büyük veya daha kısa gibi kelimelerle nesneleri karşılaştırır. - Size bir kitaptan veya videodan bir hikaye anlatır. - Hızlı konuşur ve pek çok soru sorar. - 900-1000 farklı sözcükten oluşan sözcük hazinesi. - Bir kelimedeki tüm heceleri söyler. - Anlaşılması zor kavramları kavrar. - Rica etme, itiraz etme, kabul etme kalıplarını kullanır. - %100 anlaşılırlık. 4-5 Yaş Arası - Dilbilgisi açısından doğru cümleler üretir. Cümleler daha uzun ve daha karmaşıktır. - Arkasında, yanında ve arasında gibi konum sözcüklerini anlar ve kullanır. - Zaman için dün ve yarın gibi daha fazla kelimeyi doğru kullanır. - Oyun oynamak için basit talimatları ve kuralları takip eder. - Duruma ve kişiye göre konuşmayı ayarlar (Pragmatik). - Bazı bağlaçları kullanabilir. - Şiirleri ve şarkıları ezbere okuyabilir. - /r/ ve /j/ sesletiminde muhtemel güçlük yaşayabilir. Kaynaklar https://www.asha.org Cangi, M. E. Arı, A., & Kartal, M. S. (2017). Tüm Öğretmenlik Programları İçin Özel Eğitime Giriş Tüm Öğretmenlik Programları İçin. Eğitim Yayınevi. Topbaş, S. (2021). İletişim Bozukluklarına Giriş-Yaşam Boyu Kanıta Dayalı Yaklaşım (Kimberly A. Farinella, Robert E. Owens), (Çev. Ed. Prof. Dr. Seyhun Topbaş). Topbaş, S. (2015). Dil ve Kavram Gelişimi. Ankara Kök Yayıncılık Diken, Ö., Topbaş, S., & Diken, İ. H. (2009). Ebeveyn davranışını değerlendirme ölçeği (EDDÖ) ile çocuk davranışını değerlendirme ölçeği (ÇDDÖ)’nin geçerlik ve güvenirlik çalışmaları. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Özel Eğitim Dergisi, 10(02), 41-64.  DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ DERSİ: Konuşma Sesi Bozuklukları: Artikülasyon Bozukluğu ve Fonolojik Bozukluk Doç. Dr. M. Emrah Cangi  Konuşma; seslerin herhangi bir dilde doğru kullanımını, o dilin seslerini, bu seslerin üre8mini ve birleş8rilmesini (dizimini) yöneten kuralları belirleyen fonoloji bilgisini kavramayı gerek8rir. Konuşma ayrıca, ar*külasyon olarak Artikülasyon tanımladığımız ses, sözcük ve cümleleri Fonoloji üretebilmemizi sağlayan nöromotor koordinasyonu gerek8rir. Fonoloji ve ar8külasyon arasındaki farkı anlamak zor olabilir. Ar8külasyon, konuşma seslerinin gerçekte üre8m boyutunu ifade eder; fonoloji bir dil içindeki konuşma seslerinin ve bunların birleş8rilme kurallarının bilgisidir. FONOLOJİK GELİŞİM Her dilin kendine özgü bir dilbilgisi vardır. Sesbilgisi de dilbilgisinin temel yapıtaşıdır. Sesbilgisi gelişimi, özellikle İngilizce alan yazında iyi tanımlanmış; gelişim evreleri yaşlara göre belirlenerek sesbirimlerin edinim sırası ve yaşları çıkartılmıştır. Bu gelişim sürecinde çocuklar anadillerinin ses sistemini erken yaşlarda kazanmaya başlarlar ve doğal gelişim süreci yaklaşık 4-5 yaşlarında tamamlanır (Topbaş, 2005). Ancak, bu süreçte çocuklar yetişkin ses sistemini öğrenirken pek çok hata yaparlar. Konuşma seslerinin sesletimi gerçekleştirilse de, hedef sözcükte ses dizimi hatalı yapılır. Kimi zaman seslerin yeri de değiştirilir, kimi zaman atlanır üretimde değişkenlik gözlenebilir (Barlow, 1996; Stoel-Gammon, 1985). (Ege, 2010; Karaman, 2019) TÜRKÇE KONUŞAN ÇOCUKLARIN SES EDİNİM YAŞLARI Yaş Sesler 1 yaş 6 ay - 2 yaş 11 ay b, d, t, k, m, n, y 3 yaş 0 ay - 3 yaş 11 ay p, t, k, g, n, ş, c, ç, l, y, v, f, s, z, j, h, 4 yaş 0 ay - 4 yaş 11 ay f, v, z, h, r, ğ, j MEB Dil ve Konuşma 5 yaş 0 ay – 6 yaş 11 ay r Bozuklukları Destek Eğitim Programı (2008) Konuşma Sesi Bozuklukları Konuşma sesi bozuklukları, bir dilde izin verilen konuşma sesi dizilerini düzenleyen fonotaktik kurallar da dahil olmak üzere, konuşma seslerinin ve konuşma segmentlerinin algılanması, motor üretimi veya fonolojik temsili ile ilgili herhangi bir zorluk veya zorluk kombinasyonunu ifade eden şemsiye bir terimdir. Konuşma sesi bozuklukları organik veya işlevsel nitelikte olabilir. Organik konuşma sesi bozuklukları altta yatan motor/nörolojik, yapısal veya duyusal/algısal bir nedenden kaynaklanır. İşlevsel konuşma sesi bozuklukları idiyopatiktir - bilinen bir nedeni yoktur. Aşağıdaki şekle bakınız. Organik Konuşma Sesi Bozuklukları Organik konuşma sesi bozuklukları, motor/nörolojik bozukluklardan (örn. çocukluk çağı konuşma apraksisi ve dizartri), yapısal anormalliklerden (örn. yarık dudak/damak ve diğer yapısal eksiklikler veya anomaliler) ve duyusal/algısal bozukluklardan (örn. işitme kaybı) kaynaklananları içerir. Fonksiyonel Konuşma Sesi Bozuklukları İşlevsel konuşma sesi bozuklukları, konuşma seslerinin motor üreDmiyle ilgili olanları ve konuşma üreDminin dilsel yönleriyle ilgili olanları içerir. Tarihsel olarak, bu bozukluklar sırasıyla arDkülasyon bozuklukları ve fonolojik bozukluklar olarak adlandırılır. ArDkülasyon bozuklukları, bireysel konuşma seslerinin üreDmindeki hatalara (örneğin, çarpıtmalar ve yer değişDrmeler) odaklanır. Fonolojik bozukluklar ise birden fazla sesi etkileyen öngörülebilir, kural temelli hatalara (örn. önceleme, durma ve son ünsüz silme) odaklanır. ArDkülasyon ve fonolojik bozukluklar arasında net bir ayrım yapmak genellikle zordur; bu nedenle, birçok araşKrmacı ve klinisyen, nedeni bilinmeyen konuşma hatalarına aKLa bulunurken daha geniş bir terim olan “konuşma sesi bozukluğu” terimini kullanmayı tercih etmektedir. ARTİKÜLASYON BOZUKLUĞU Ar#külasyon bozuklukları, konuşma seslerinin çıkar7lış yeri, biçimi, hızı, zamanlaması ve basıncının hatalı üre#mine dayalı sorunlardır (Topbaş, 2006). Bu bozukluğa sahip bireyler belirli sesleri hiç üretemeyebilir veya belirli sesleri yanlış oluşturabilirler. Ar#külasyon bozuklukları, her yaştan insanda ortaya çıkabilen fone#k hatalardır. Fone#k ise ünlü ve ünsüz harfleri üretmenin motor eylemidir. Bu nedenle ar#külasyon bozukluğu motor tabanlı hatalar dizisi olarak kabul edilebilir. Ar#külasyon bozukluğu şu şekillerde kendini gösterebilir: 1) Yerine koyma (Sesin değiş#rilmesi): Hedef ses yerine farklı bir kullanılması durumudur. Örneğin; - arı- yerine -ayı- , para- yerine -paya- 2) Atlama (Sesin düşmesi): Atlama yanlışlarında sözcüklerin sadece bir kısmı söylenir. Örneğin; - çiçek- yerine -çiçe- , -havlu- yerine -avlu- 3) Ses eklenmesi: Sözcüğün içinde aslında bulunmayan seslerin sözcüğe eklenmesi durumudur. Örneğin; -spor- yerine -sipor- , -saat- yerine -sahat- 4) Sesin bozulması: Bu durumda hedef ses, olması gerekenden başka bir şekilde çıkarılır. Sesin kalitesi bozulmuştur. Örneğin; -saat yerine -sa̪͆ at (lisping) Artikülasyon Bozukluğunun Nedenleri Dudak, damak yarıkları Diş yapısındaki bozukluklar Dilin büyüklüğü Dil Bağı Yanlış öğrenmeler Nörolojik hastalıklar Çene yapısındaki anomaliler İşitme Kaybı Mental Retardasyon Değerlendirme Artikülasyon değerlendirmesi çocukların edindikleri dil içindeki konuşma seslerini üretebilme yeteneğini inceler. Dil ve Konuşma Terapistleri fonemin doğru üretilip, üretilmediği ile ilgili değerlendirmede bir fonemin sözcüğün başında, ortasında, sonunda ve farklı şekillerde sesletimini dinleyerek değerlendirmeyi gerçekleştirir. Bu değerlendirme sürecinde Ankara Artikülasyon Testi (AAT) ve Sesletim Sesbilgisi Testi (SST) gibi testler ile çocuğun sesletim performansı detaylı olarak incelenir. TERAPİ Dil ve Konuşma Terapisti test sonuçlarından edindiği çıkarımlar ile müdahale edilmesi gereken öncelikli sese karar verir ve terapi süreci başlamış olur. Artikülasyon bozukluğu olan bireylerde konuşma seslerinin üretimi için artikülatör organların doğru kullanımının gösterilmesi ve günlük konuşma diline aktarılması amaçlanır. Öncelikle sesin doğru bir şekilde üretiliş biçimi vakaya anlatılır aynı zamanda model olunarak gösterilir. Hatalı ses sırasıyla; izole olarak, hece seviyesinde ve sözcük seviyesinde üretilmeye çalışır. Genelleme süreci de başarı ile tamamlandıktan sonra terapiye son verilir. FONOLOJİK BOZUKLUK Konuşma seslerini beyinde ve sözel çık6da bir ses sisteminin kurallarına göre (seslerin; sıralanması, ayırt edilmesi, birleş