HUQUQIY KO‘NIKMALAR 2023 PDF

о b á '. O'ZB EKISTO N RESPUBLIKASI A D L IY A V A Z IR L IC I T O S H K E N T D A V L A T Y U R ID IK UNIVERSITETI HUQUQIY KO'NIKMALAR VA METODOL...

о b á '. O'ZB EKISTO N RESPUBLIKASI A D L IY A V A Z IR L IC I T O S H K E N T D A V L A T Y U R ID IK UNIVERSITETI HUQUQIY KO'NIKMALAR VA METODOLOGIYA I ' % 0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI ADLIYA VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT YURIDIK UNIVERSITETI HUQUQIY KO‘NIKMALAR VA METODOLOGIYA (60420100 - yurisprudensiya ta’tim yo'nalishi talabalari uchun) DARSLIK Toshkent «Yuridik adabiyotlar publish» 2023 иО‘К: 340.1(075) 0 ‘ZBEKIST0N КВК: 67уа7 RESPUBLIKASI Н 78 ADLIYA VAZIRLIGi TOSHKENT HUQUQIY KO‘NIKMALAR DAVLAT YURIDIK VA METODOLOGIYA. UNIVERSITETI Darslik. Mualliflar jamoasi. - Toshkent: Yuridik adabiyotlar Publish, - -i’Mazkur darslik O'zbekiston 2023-y. - 232 bet. Respublikasi '□lly v a ^ tfrta ma^sus^, ta'linn vazirligining 2021-yil SS-dekabrdagi 538-sonli Mualliflar jamoasi: buyrug'iga asosan nashrga R.U. Kuchkarov, fil.f.n., tavsiya etilgan (ro'yxatga olish Umumta’lim fanlar va madaniyat raqami 538-4S5I;' kafedrasi dotsenti v.b. (Kirish, 1-, 7-, 11-, 12-, 15-mavzular); G.A. Nosirxodjayeva, fal.f.n., Umumta’lim fanlar va mac|aniyat M a z k u r d a r s lik b o 'l g 'u s i m u ta x a s s is la r d a kafedrasi dotsenti (3-, 5-, 9-mavzular); h u q u q iy k o 'n ik m a la r v a u b ila n b o g 'iiq m e to d o lo g iy a n i o 'z ia s h tir is h g a q a r a tilg a n , D.O. Tadjibayeva, Umumta’lim z a m o n a v iy t a ’lim n in g m u h im v a z if a la r id a n fanlar va madaniyat kafedrasi dotsenti b irin i 0‘z id a m u ja s s a m e tg a n ilk q o 'lla n m a v.b. (4-, 13-, 14-mavzular); h is o b la n a d i. X.N. Oblomuradova, fal.f.f.d. (PhD), D a r s lik “ Y u ris p ru d e n s iy a ” - 6 0 4 2 0 1 0 0 Umumta’lim fanlar va madaniyat t a ’lim y o 'n a lis h i b a k a la v r ia t ta la b a la r i, kafedrasi dotsenti v.b. (2-, 8-, m a g is tr la r , o 'q itu v c h ila r , s h u n in g d e k o 'z in in g 16-mavzular); p r o f e s s io n a l fa o liy a tid a m u v a ffa q iy a tli F.T. Xusainpva, Umumta’lim fanlar k a r y e r a s in i y a ra tm o q c ili b o 'ig a n keng va madaniyat kafedrasi dotsenti v.b. k ito b x o n la r o m m a s ig a m o 'lja lla n g a n. (6-, 10-mavzular). Taqrizchilar: Sh.A. Sayduilayev — yuridik fanlar nomzodi, professor; N.T. Umarova - siyosiy fanlar nomzodi, dotsent. ISBN 978-9943-9190-9-9 © Mualliflar jamoasi, 2023-y. 789943 919099 © Yuridik adabiyotlar publish, 2023-y.  KIRISH 0 ‘zbekiston Respublikasining milliy oliy ta ’lim tizimi bugun jiddiy islohotlar pallasidadir. Jumladan, talabalarning mehnat bozori talablariga mos kasbiy ko‘nikmalarni o‘zlashtirishini rag'batlantiradigan o'qitishning zamonaviy uslublarini joriy etish va takomillashtirishga alohida e’tibor qaratilmoqda. Binobarin, bugungi ish beruvchi oliy ta ’Urn bitiruvchisi siymosida mustahkam bilimlar bilan birga, qator kompetensiya hamda ko‘nikmalarni ko'rishni istayotgani hech kimga sir emas. Biroq barcha oliy ta ’lim muassasalari ham o‘z talabalarida ana shunday kompetensiya va ko‘nikmalarni to'laqonli shakllantira olyapti, deyish juda qiyin. Chunki amaldagi o‘quv dasturlari aksariyat holda talabaga nazariy bilimlar berishga yo'naltirilgan. Natijada, ko‘p hollarda xorijiy ta ’lim muassasalari bitiruvchilarining milliy ta ’lim tizimimiz bitiruvchilariga nisbatan ustunligi yaqqol ko'zga tashlanmoqda. Zero, bugungi m ehnat bozori yosh mutaxassisda ham ‘‘hard skills” ( “qattiq ko'nikm alar”), ham “soft skills” (“yumshoq ko'nikm alar”) birday mujassam bo‘lishini talab qiladi. Qattiq ko'nikmalar bu - m utaxassisning u yoki bu vazifani bajarishda qo'llaydigan kasbiy bilim va ko'nikmalaridir, Bu, masalan, muayyan dasturiy mahsulotga, texnika yoxud bilimga egalik bo‘lishj mumkin. Yumshoq ko'nikmalar esa kasblar tarkibiga kirmagan qator ko‘nikmalar majmuyi hisoblanib, kishining lavozim vazifalariga bog'liq bo‘lmagan, kasbiy ko‘nikmalarga yangi quvvat baxsh etadigan bu malakalar ish jarayonida nihoyatda qo‘l keladi. Bular shunday bilim va malakalarki, ularni nedir formvilalarga solib ham, hammaga moslab dasturlashtirib ham bo‘lmaydi. Biroq kishining jamoada ishlab ketishi ularsiz nihoyatda qiyin kechadi. Bugun taraqqiyotning aksariyat qismi komanda - jamoa bo'lib ishlashga moslashgan. Siyosiy, huquqiy, iqtisodiy munosabatlarda yakka holda muvaffaqiyatga erishish amalda mumkin emas. Hamfikrlar bilan birgalikdagina ulkan natijalar va katta foydaga erishib bo'ladi. Dunyo bozorining peshqadamlari - Facebook, Apple, Google - jam oaviy m ehnat sam aralaridir. Shaxslararo munosabatlarning ijobiy ko'nikmalari (savol berishni I 'iurB U a R Is I 3 ].St. 'i s a ! uddalash, o‘zgalarni tinglash va tushuna bilish, o‘z qarashini asoslay olish)ni o'zlashtirmagan odamning esa jamoaga kirishib ketishi juda mushkul ish. Ayniqsa, zamonaviy huquqshunos o‘zaro yozishmalar, ko‘pchilik oldida o'zini yo'qotmay nutq so'zlash, muhokama va muzokaralarni muvaffaqiyatli olib borish malakasiga ham ega bo‘lmog‘i lozim. Hamkasblar bilan til topishib ishlash hamda birgalikda samarali natijalarni qo'lga kiritish uchun mutaxassis-huquqshunosdan zamonaviy muomala qoidalarini puxta egaliash taiab etiladi. Mamlakatimiz Prezidenti Sh. Mirziyoyevning xorijiy investitsiyalarni jalb etish borasidagi faol siyosati yaqin keiajakda miliiy bozorimizda ko'pgina transmiiliy kompaniyaiarning paydo bo'lishiga olib keladi. Bu kompaniyalar esa, zimmasidagi ko‘plab vazifalarni sifatli bajarish barobarida, loyihalar doirasidagi jarayonlarni uquvli boshqara oladigan yuqori malakali huquqshunos kadrlarni ham talab qiladi. Bunday mutaxassislarni tayyorlash, o‘z-o‘zidan, zarur bilimlardan tashqari, kadrlarning bozor sharoitida unumli ishlashini ta ’minlaydigan ko'nikmalarini shakllantiradigan yangi fanlarni o‘quv jarayoniga joriy qilishni taqozo etmoqda. M a’lumki, inson hayotida ko'nikma va malakalar g‘oyat muhim o‘rin tutadi. Odam ayni maiakalarni butun umri davomida o‘zlashtirib, shakllantirib boradi. U yoxud bu malaka hamda ko'nikmalarning bo‘lmasligi kishining muayyan guruhlardan ajralib qolishiga, jamiyatning ham unga nisbatan befarqligiga olib keladi. Bu yerda gap jamoada ishlash, muloqot va yozuv madaniyati, vaqtni boshqarish, o'zlikni namoyon qila olish singari muhim insoniy sifatlar, huquqiy ko'nikmalar haqida bormoqda. Bugungi taraqqiyotning ayni talablaridan kelib chiqib Toshkent davlat yuridik universitetida joriy etilayotgan Huquqiy ko'nikmalar va metodologiya fani yordamida talabalar odamlar bilan kelishib ishlash, ish beruvchilar tomonidan qo‘yilgan vazifalarni muvaffaqiyatli ado etish orqali yuqori ish unumdorligiga erishishlari tayin. Darslik mualliflari uning yaratilishida yaqindan yordam bergan Toshkent davlat yuridik universiteti mutaxassislariga, jumladan, B. Qosimov, K. Aliyeva, M. Tadjibayeva, A. Sodiqov, G. Ahme- dova va U. Abdurahmonovga alohida minnatdorlik bildiradilar. 4  Darslik bakalavriat talabalari, magistrlar, o'qituvchilar, shuningdek o'zining professional faoliyatida muvaffaqiyatli karyerasini yaratmoqchi bo'lgan keng kitobxonlar ommasiga mo'ljallangan.  1-MAVZU: HUQUQSHUNOS MUTAXASSIS SHAKLLANISHIDA ZAMONAVIY ISH KO‘NIKMALARI VA KOMPETENSIYALARNING ROLI Rejd: 1. Huquqiy ko'nikrtialar va metodologiya moduli predmeti, vazifalari va o'zlashtirish metodlari. 2. “Soft skills” (yumshoq ko'nikmalar) mohiyati, uning huquqshunos mutaxassis shakllanishdagi roli. 3. “Soft skills” va “Hard skills” (qattiq ko‘nikmalar)ning o'zaro to'ldiruvchi va farqli jihatlari. 4. Yuridik kadrlarda kasbiy kompetensiyalarni rivojlan- tirishning ahamiyati. I4Huquqiy ko‘nikm alar va m etodologiya m oduli predm eti, vazifalari va o‘zlash tirish m etodlari “Huquqiy ko‘nikmalar va metodologiya” kursi huquq­ shunos mutaxassisning shakl- lanishi va kelgusi faoliyatida kerak bo'ladigan kasbiy ham- da hayotiy ko‘nikmalarni vu- judga keltirish, talabalarda zamonaviy yurist karyerasi- ning muhim tarkibiy qismlari bo'lmish yumshoq ko'nikmalar (soft skills) yuzasidan bilim va tajribalar hosil qilish, mutaxassislik fan- laridan o'zlashtiradigan qattiq ko'nikmalari (hard skills)ni aniq vaziyatlarga samarali tatbiq qila olish kompetensiyasini shakllan- tirish va rivojlantirish, ularni amaliyotda qo'llashni o'rgatishga mo'ljallangan. M azkur modul individual va jamoaviy vazifalarning uyg'unligi asosida, nazariy va amaliy ko'nikmalarni rivojlantirishga yo'naltirilgan m ashg'ulotlar tarzida tashkil etiladi. Ushbu kursda talabalar bo'lg'usi ish faoliyatida zarur bo'ladigan amaliy bilim va ko'nikmalarning turiari, ularning o'ziga xos xususiyatlari, mazkur ko'nikmalarni real vaziyatda qo'llash o'rinlari, uslublari va shakllarini o'rganadilar; o'qib o'zlashtirgan bilim va ko'nikmalari  1-MAVZU: HUQUQSHUNOS MUTAXASSIS SHAKLLANISHIDA ZAMONAVIY ISH KO'NIKMALARI VA KOMPETENSIYALARNING ROLI Reja: 1. Huquqiy ko'nikmalar va metodologiya moduli predmeti, vazifalari va o'zlashtirish metodlari. 2. “Soft skills” (yumshoq ko'nikmalar) mohiyati, uning huquqshunos mutaxassis shakllanishdagi roli. 3. “Soft skills” va “Hard skills” (qattiq ko'nikmalar)ning o'zaro to'ldiruvchi va farqli jihatlari. 4. Yuridik kadrlarda kasbiy kompetensiyalarni rivojlan- tirishning ahamiyati. 1. Huquqiy ko'nikm alar va m etodologiya moduli predm eti, vazifiilari va o‘zlash tirish m etodlari “Huquqiy ko'nikmalar va metodologiya” kursi huquq­ shunos mutaxassisning shakl- lanishi va kelgusi faoliyatida kerak bo'ladigan kasbiy ham­ da hayotiy ko'nikmalarni vu- judga keltirish, talabalarda zamonaviy yurist karyerasi- ning muhim tarkibiy qismlari bo'lmish yumshoq ko'nikmalar (soft skills) yuzasidan bilim va tajribalar hosil qilish, mutaxassislik fan- laridan o'zlashtiradigan qattiq ko'nikmalari (hard skills)ni aniq vaziyatlarga samarali tatbiq qila olish kompetensiyasini shakllan- tirish va rivojlantirish, ularni amaliyotda qo'llashni o'rgatishga mo'ljallangan. M azkur modul individual va jamoaviy vazifalarning uyg'unligi asosida, nazariy va amaliy ko'nikmalarni rivojlantirishga yo'naltirilgan m ashg'ulotlar tarzida tashkil etiladi. Ushbu kursda talabalar bo'lg'usi ish faoliyatida zarur bo'ladigan amaliy bilim va ko'nikmalarning turlari, ularning o'ziga xos xususiyatlari, mazkur ko'nikmalarni real vazlyatda qo'llash o'rinlari, uslublari va shakllarini o'rganadilar; o'qib o'zlashtirgan bilim va ko'nikmalari asosida o'qishdan keyin ishga joylashish, mehnat jamoasida o‘z o‘rnini topish, davlat va jamoat tashkilotlari, fuqarolar hamda mijozlar bilan bevosita va bilvosita muvaffaqiyatli aloqaga kirishish, amaliyotda yuzaga keladigan turli muammoli vaziyatlarni chuqur tahlil qilish asosida ularga to ‘g ‘ri yechim topish ko'nikmalarini egallaydilar. Huquqiy ko'nikmalar va metodologiya o‘quv kursining asosiy maqsadi talabalarda huquqiy ko'nikmalar va huquqiy faoliyat metodologiyasi yuzasidan nazariy bilimlar hamda amaliy ko'nikmalarni shakllantirish hisoblanadi. 0 ‘quv ku rsining maqsadlari: huquqiy ko‘nikmalar va faoliyat metodologiyasining asosiy masalalari yuzasidan bilim olishni ta ’minlash; huquqiy ko‘nikmalar va metodologiyani o'zlashtirish, mustahkamlash Va amaliyotda qo'liash uchun zaruriy bilim va ko'nikmalar bazasini shakllantirish; mantiqiy va tanqidiy fikrlash tajribasini hamda huquqiy faoliyatga doir m a’lumotlar bilan mustaqil ishlash ko'nikmasini shakllantirish; faoliyat metodologiyasini amalda qo'liay olish uquvini hosil qilish; talabaning mustaqil ta ’lim olishi, fikrlashi, o'zlash- tirayotgan fanlari va bo‘lg‘usi mehnat faoliyatiga ijodiy yondashishiga ko‘maklashishdir. 0 ‘quv kursi oxirida talabalar quyidagilar bo‘yicha bilifflga ega bo‘ladilar: huquqiy ko'nikmalar va metodologiyaning asoslari, ularning tuzilishi, tizimi, talablari, tamoyillari, qoidalari; yumshoq ko'nikmalar (soft skills) hamda qattiq ko'nikmalar (hard skills)ning o'zaro to ‘ldiruvchi va fafqli jihatlari; muvaffaqiyatli yurist karyerasini rejalashtirish; huquqshunosning shaxsiy rivojlanish rejasini tuzish; ta ’sirchan rezyume tuzish; huquqiy faoliyat va targ'ibotda qo'llaniladigan ta ’sirchan prezentatsiya tayyorlash; mantiqiy to ‘g ‘ri fikrlash va uni mazmunli ifodalash; yurist yozma nutqining talab va mezonlari;  huquqiy konsultatsiya va muzokaralarni muvaffaqiyatli olib borish metodikasi. Talabalar quyidagi ko‘nikm alarga ega bo‘ladilar: amaliy muammolarni hal qilishda huquqiy ko'nikmalar va metodologiyadan real vaziyatlarda foydalanish, ularni samarali qo'llash tajribasi; bo'lg'usi faoliyatida tashabbuskorlik, kreativlik va masalaga ijodiy yondashuv; o'qish va ishda vaqtni samarali boshqarish, taym- menejmentga amal qilish; omma oldida samarali va ta ’sirchan nutq bilan chiqishlar qilish; turli manbalardan olingan axborotlarni saralash, baholash va ishlatish; huquqshunoslar guruhi va jamoasida ishni to'g'ri tashkil etish; jamoa ishida liderlik rolini muvaffaqiyatli amalga oshirish; hamkorlar va mijozlarda yaxshi taassurot hosil qilish usullarini egallash. Q uyidagi qobiliyatlarini rivojlantiradilar: yuksak axloqiy sifatlarni o'z shaxsi takomili hamda bo'lg'usi mehnat faoliyatida dasturilamal sifatida qo'llash; korrupsiya va boshqa illatlarga toqatsizlik - huquqshunos faoliyatining ustuvor talabi ekanini chuqur anglash; jamiyatda o'zining ijobiy shaxsiy imijini shakllantirishning yo'1-yo'riqlarini o'zlashtirish; o'z faoliyatida tanqidiy, tahliliy fikrlash hamda mantiqiy mulohaza yuritish usullarini samarali qo'llash; o'z fikrlari, xulosalarini asoslash, himoya qilish hamda ularni og'zaki va yozma shaklda bayon qilish ko'nikmalarini rivojlantirish; yurtimizda adolatli jamiyat barpo etish va mamlakatning xalqaro obro'sini yuksaltirish ishida faol ishtirok etadigan mutaxassis bo'lib yetishish.  2. “Soft sk ills” (yum shoq ko'nikm alar) m ohiyati, un ing huquqshunos m utaxassis shakllanishdagi roli Hech bir odam jamiyatdan ayri holda yashay olmaydi. Jami- yat a ’zolari turli shart-sharoitlar taqazosi bilan turfa munosabat- larga kirishadilar. M azkur muno- sabatlarning saimoqli qismi esa ish, mehnat jarayoniga to ‘g‘ri ke- iadi. Oliy o‘quv yurtini tamomlagan mutaxassis mehnat bozoriga kirib borar ekan, uning munosib ishga ega bo'lishi, ko'zlagan karyerasiga erishishi uchun ta ’iim muassasasida oigan biiimlari kifoya qiladimi? Albatta, yo‘q! Buning boisi shundaki, ta ’iim muassasasida o‘tilayotgan fanlardagi bilimlar muayyan faktlar, m a’lumotlar bazasini 0 ‘zlashtirish va ularni tahlil etish natijasida olinadi. Biroq ularda shaxslararo munosabatlarni to ‘g ‘ri yo‘lga qo‘yish masalalari to'liq qamrab olinmaydi. Holbuki, bugungi globallashgan va bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyatda ish beruvchilar ishga olayotgan insonlarning ular qay darajada shaxslararo munosabatlarni to ‘g‘ri yo‘lga qo‘ya olishlariga e’tibor qaratmoqdalar. Ular aynan shu xususiyat orqali kompaniyasi rivojlanishi, mijozlar ishonchini oqlash va ular sonining ko'payishiga erishish mumkinligini yaxshi biladilar. Shu 0 ‘rinda “shaxslararo” so‘zi orqali aynan qaysi shaxslar o‘rtasidagi munosabatlar nazarda tutilayotganini aniqlab olish maqsadga muvofiqdir. Ular quyidagilar; 1. Ish beruvchilar va xodimlar o‘rtasidagi munosabatlar. Ya’ni, ijtimoiy maqomi (statusi) teng bo'lmagan shaxslar o'rtasidagi aloqalar. 2. Xodimlarning o'zaro munosabatlari. Odatda, bunday munosabatlar xodimlar jamoaviy ishlarga jalb etilganda namoyon bo'ladi. 3. Xodimlar va ular faoliyat olib boradigan korxona, kompaniya mijozlari o'rtasidagi munosabatlar.  Shaxslararo munosabatlar boshqa doiradagi shaxslar o'rtasida ham mavjuddir. Masalan, ikki talaba o'rtasida yoki o'qituvchi va talabalar o'rtasida. Shaxslararo munosabatlarda muvaffaqiyat qozonish ko‘p omillarga bog'liq. Ulardan birortasiga rioya etmaslik ushbu munosabatlarga salbiy ta ’sir ko'rsatadi. Masalan, bugungi insoniyat axborotlashgan jamiyatda yashamoqda. Bu esa bajariladigan ko‘plab ishlarni axborot texnologiyalarini qo'llagan holda amalga oshirish imkonini beryapti. Shunday bo'lishiga qaramay, tashkilot xodimlari kundalik stressga duch kelmoqdalar. Bu hoi ishning odatdagi hajmdan ortib ketishi natijasida yuzaga keladi. Ish hajmining ortishi xodimlarning kayfiyatiga va ularning o'zaro munosabatlariga salbiy ta ’sir etadi. Shuningdek, bugungi kunda ko'plab insonlar vaqtni to‘g‘ri taqsimlashga qiynalishadi. Vazifalarni belgilangan vaqt bralig'ida bajarishga ulgurish mushkul bo'lgan holatga tushish natijasida tashkilot xodimlari va rahbarlari o'rtasida ziddiyatli vaziyatlar vujudga keiishi ham kundalik hoi. Shunday holga tushmaslik uchun esa xodimlar vaqtni va stressni boshqarish ko'nikmalariga ega bo'lishlari muhimdir. Zero, bu ko'nikmalar ham shaxslararo munosabatlarni to ‘g‘ri tashkil etishga kuchH ta ’sir ko'rsatadi. Shuni ta ’kidlash joizki, bugungi 0 ‘zbekistonning iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslangan bo'lishi faqatgina iqtisodiy- huquqiy islohotlargagina bog'liq emas. Bunda, eng avvalo, inson faktori muhim rol o'ynaydi. Boshqacha aytganda, odamlarning dunyoqarashi hamda jamiyatga, boshqa shaxslarga munosabati ham bozor iqtisodiyotiga mos bo'lishi darkor. Aslida ayni shu jihatlar jamiyatga tom ma’nodagi bozor iqtisodiyoti ruhining kirib kelishiga sababchi bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti jamiyatni raqobat muhitida hayot kechirishga chorlaydi, hatto, majburlaydi. Raqobat esa faqatgina moddiy ishlab chiqarishda emas, balki shaxslararo munosabatlarda zaruriy ko'nikmalarni shakllantirganlik va rivojlantirganlik darajasida ham aks etadi. Ya’ni, odamlar shaxslararo munosabatlarda qanchalik muvaffaqiyatli harakat qilsalar, o‘zi ishlayotgan tashkilotlarning rivojlanishiga shunchalik hissa qo‘sha oladilar. Shu sababdan ham rivojlangan mamlakatlarda ish beruvchilar aynan mana shu xususiyatga ega kadrlarni izlaydilar. 10  Huquqiy ko'nikmalarga doir biiimlarni o‘rganishdan bosii maqsad ham aynan bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxslararo munosabatlardagi zarur ko'nikmalarni o'zlashtirish yoki ularni rivojlantirishdir. Bugungi sharoitda ish beruvchilar maqsadni aniq qo'ya biladigan, vazifalarni belgilangan muddatda bajara oladigan, stressga bardoshli, jamoada samarali ishlay olish va liderlik qobiliyatiga ega bo'lgan, hamkasblari va mijozlarni, fuqarolarni faol tinglab tushuna oladigan hamda ular bilan to'g'ri munosabatda bo'la oladigan shaxslarni ishga olishni istamoqdalar. Shu bois, ish beruvchilar ishga olishda o'tkaziladigan intervyu- suhbatda bo'lajak xodimlar aynan shunday ko'nikmalarga ega ekanliklarini sinash maqsadida maxsus savollar bermoqdalar. Ayniqsa, rivojlangan davlatlarda bunga jiddiy e ’tibor qaratiladi. Chunki oliy ta ’lim muassasasini tamomlagan mutaxassisni u o'qigan fanlar doirasida savollar berib ishga qabul qilish uning tashkilotda, jamoada shaxslararo munosabatlarni to'g'ri tashkil etgan holda ishlab ketishiga kafolat bo'lolmaydi. Shu sabab, oliy ta ’lim m uassasasi tomonidan fanlar yuzasidan qo'yilgan baholarga ishonch bildirilgan holda, asosiy e’tibor ishga kirish istagidagi nomzodda shaxslararo munosabatlarda zarur bo'ladigan ko'nikmalar qay darajada ekanini aniqlashga qaratiladi. Shunday ekan, huquqiy ko'nikmalar modulidagi mavzularni puxta o'zlashtirish jarayonida quyidagi sxemada aks etgan natijalarga erishishish mumkin bo'ladi. 11  Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, shaxslararo munosabatlarni to ‘g‘ri yo‘lga qo'yish nafaqat bolajak xodim, balki jamiyatning barcha a ’zolari uchun manfaatlidir. Buning boisi shundaki, ish beruvchi ham qaysi bir sharoitda mijozga aylanadi. Ya’ni, u ham tovar sotib olish, xizmatni iste’mol qilish uchun boshqa ish beruvchilarning xodimlari bilan munosabatlarga kirishadi. Va aksincha, bugungi oddiy xodim orttirgan tajribasi tufayli muayyan mansabni egallashi yoxud o‘z kompaniyasiga asos solishi natijasida ish beruvchiga aylanishi mumkin. Demak, shaxslararo munosabatlarni to ‘g ‘ri yo'lga qo'yish uchun zarur bo‘lgan ko'nikma va malakalar tizimi “yumshoq” ko'nikmalar, ya’ni ingliz tilida “soft skills” deb nomlanadi. Shaxsiyatida ayni ko'nikmalar ertaroq rivojlangan kishilarning karyerada muvaffaqiyat qozonish ehtimoli juda yuqoridir. ^ ^ L A B QOLING! “S o ft sk ills” (yum shoq ko'nikm alar) shaxslararo m uno­ sabatlarni to‘g ‘ri, m aqsadga m uvofiq tarzda tashkil etish va olib borishda zarur bo'ladigan m alaka ham da ko'nikm alar tizim idir. B unday m alaka va ko'nikm alar "hayotiy ko'nikm alar" deb ham ataladi. Shaxs ushbu m alaka va ko'nikm alarni o 'zid a rivojlantirgani sayin uning shaxsiy rivojlanishi ham yuqorilab boradi. “Huquqiy ko'nikm alar va m etodologiya” m odulining predm etini shaxslararo m unosabatlarni to'g'ri, m aqsadga muvofiq tarzda tashkil etish va olib borishda zarur bo'ladigan m alaka ham da ko'nikm alar tashkil etadi. 3. “Soft sk ills” va “Hard sk ills” (q attiq ko'nikm alar)ning o‘zaro to'ldiruvchi va farqli jihatlari “Soft” ingliz tilidan tarjima qilinganda “yumshoq” degan m a’noni anglatadi. Bundan tashqari, “hard skills” tushunchasi ham mavjud bo'lib, “hard” ingliz tilida “qattiq” m a’nosini bera- di. Majoziy talqinda tushuntirilsa, kompyuterning ishlashi uchun asosan ikkita komponent zarur. Ingliz tilida bular “Hardware”, 12 ya’ni kompyuter qurilmasi va uning qo'shimcha qurilmalari ^ hamda “Software”, ya’ni dastur- * iy ta ’minotdir. Kerakii dasturlar bo'lmasa, kompyuter qurilmasi iu shunchaki mashinaligicha qola- h j , j Soft Skill* veradi. Shu singari, inson hayoti va faoliyatida zarur bo'lgan ikkita muhim ko‘nikma hamda malakalar mavjud. Bular “hard skills” va “soft skills”. “Hard skills” ta ’lim muassasasida fanlarni o'zlashtirish natijasida orttirilgan ham­ da kasbiy-professional faoliyatni olib borish uchun zarur bo'lgan malaka va ko'nikmalar tizimidir. Soddaroq qilib tushuntirganda, masalan, oshpazning “hard skills” bo'yicha ko'nikma va malaka- lari - bu ovqat pishira olish, ovqatni mazali tayyorlay olish va h.k. Axborot texnologiyalari bo‘yicha mutaxassisning “hard skills” bo'yicha ko‘nikma va malakalari esa - bu kompyuter dasturiy ta ’minoti bilan ishlay bilish, axborotni qayta ishlay olish va h.k. Insonning “hard skills” bo‘yicha ko'rsatkichi odatda ta ’lim muassasasini tamomlagach beriladigan diplomi ilovasida aks etadigan baho yoki ballarida namoyon bo‘ladi. Demak, ularni baholash mumkin va oson. “Soft skills” esa, aytilganidek, shaxslarning o'zaro munosabatlarida zarur bo‘lgan malaka va ko'nikmalar tizimidir. Bularga misol qilib samarali muloqot qila olish, diqqat bilan tinglay olish, empatiya, jamoada ishlay bilish, liderlik, vaqtni boshqarish, maqsad qo‘yish va boshqalarni sanash mumkin. Ularni baholash murakkabroqdir. Odatda ish beruvchilar ishga qabul qilishda intervyudan o'tkazish jarayonida bo'lajak xodimlarida bunday ko'nikma va malakalarning mavjudligini tekshirib ko'radilar. Ularga psixologik savollar beradilar. Bunday amaliyot asosan rivojlangan xorijiy davlatlarda uchraydi. Insonga “hard skills” va “soft skills” bir xil darajada zarurdir. Ularni ishga kirish maqsadida taqdim etiladigan rezyumeda aks ettirish intervyudan oldin ish beruvchida bo'lajak xodim haqida muayyan tasavvurning paydo bo'lishiga olib keladi. Ko'pgina davlatlarda “soft skills” bo'yicha alohida modul 0 ‘tilmaydi. Unga daxldor bo'lgan malaka va ko‘nikmalarni 13 shakllantirishga turli fanlar kesimida e’tibor beriladi. Holbuki, ish beruvchilar ishga olayotgan insonlar “soft skills” bo'yicha qanday malaka va ko'nikmalarga ega ekanliklariga ko'proq qiziqish bildirmoqdalar. Ta’lim m uassasasining bitiruvchisi mehnat bozorida ish topib ketgan taqdirda ham “soft skills”ga ega bo'lmasa, mehnat faoliyatini barqaror tarzda olib bora olmaydi. Misol sifatida quyidagi holatni keltirish mumkin. Biron kishi huquqini himoya qilish maqsadida advokatlik byurosiga boradi. Ammo advokatlik byurosi xodimi mijozga qo'pol va m as’uliyatsizUk bilan munosabatda bo’lsa, huquqini himoya qilishdek muhim ish shunday insonlar tomonidan amalga oshirilishidan xafsalasi pir bo'lgan mijoz qayta bu muassasaga murojaat qilmaydi. Kerak bo‘lsa, ushbu xodim ustidan shikoyat yo'llaydi yoki internetning tegishli sahifasida o'zining salbiy fikrini qoldiradi. Advokatlik byurosi faoliyati bilan qiziqqan boshqa shaxslarning ushbu fikrlar bilan tanishishlari natijasida u haqida salbiy tasavvur paydo bo'ladi. Bunday holda ish beruvchi - advokatlik byurosi rahbari o'sha xodimga nisbatan chora ko'rmasdan qoldirmaydi. ESLAB QOLING! “Hard sk ills” sh axsning o‘zi istagan kom paniya va m uassasaga ishga kirish m aqsadida intervyu bosqichigacha yetib borishiga asos bo'lsa, “so ft skills" ishga qabul qilinish va m uvaffaqiyatli ishlab ketishga asos bo'ladi. Bugungi kunda mansabdor shaxslarning bu singari malaka va ko'nikmalarga qay darajada ega ekanliklari ham dolzarb masaladir. Sababi shundaki, mansabdor shaxs rahbar bo'lishi, ammo lider bo'lmasligi mumkin. Chunki liderlik shaxsda alohida xususiyatlarning bo'lishini talab qiladi. Bugungi zamon mansabdor shaxslardan aynan liderlik salohiyatini talab etmoqda. Xodimlar muassasa yoxud kompaniyada bir tanu bir jon bo'lib ishlashlari uchun ularga lider kerak bo'ladi. Boshliq va xodimlar o'rtasida munosabatlar ayni shu xususiyatlar orqali to'g'ri tashkil etilishi mumkin. Buning aksi bo'lsa, xodimlar ushbu tashkilotda ishlash jarayonida motivatsiya ololmaydilar va boshqa joydan 14 ish izlashga tushadilar. Bitta shaxsni deb kompaniya ko'pgin iqtidorli va professional kadrlardan mahrum bo‘lishi esa achinar! holdir. Boshliq va xodimlarda empatiya, ya’ni o‘zaro bir-birir ruhiy jihatdan tushunish ko‘nikmasining bo'lishi ham zaru jihatdir. Shunday ekan, insonlar o'zaro aloqaga kirishayotgand shaxslararo munosabatlarni to‘g‘ri tashkil etish o‘ta muhir san^ladi. Shuni alohida ta ’kidlash joizki, qattiq ko'nikmalar axborot v bilimlarning tezkor ko'payishi va zamonning globallashib borisli natijasida tezda eskirib qolmoqda, Masalan, universitet talabas birinchi bosqichda axborot texnologiyalari bo'yicha fandan yang yaratilgan dasturiy ta ’minot “Windows”ning imkoniyatlarir o'zlashtiradi. Ammo talaba to'rtinchi bosqichni yakunlamay turi dasturiy ta ’minotning yangi versiyasi yaratiladi. Bunda shur kuzatish mumkinki, oliy ta ’iim muassasasida olinayotgan bilimla tezda eskirib qolmoqda yoki keraksiz bo'lib boryapti. Bunga oli ta ’iim muassasalarida o'quv dasturidan chiqarib tashlanayotgai fanlar yaqqol misol bo'la oladi. Ammo mehnat bozorida yumshoq ko'nikmalarga nisbatai ehtiyoj ortib boryapti. "Soft skills” bo'yicha mutaxassislar yetishl chiqib, sohaga doir alohida kitoblar yozilmoqda. Kompaniy egalari va boshqaruvchilari xodimlari “soft skills” bo'yich qisqa muddatli kurslarni o'tashlari uchun millionlab mablag sarflamoqdalar. “Soft skills”ga doir masalalar G'arb davlatlarida chuqu o'rganilgan. Bu borada yaratilgan asarlar va olib borilgan tadqiqo natijalari aksariyat ingliz tilida bayon etilgan. Xususan, Rend« Kayser 2017-yilda “Yuristlar uchun “Soft skills” kitobini nash ettirdi. Unda barcha masalalar hayotiy tadqiqotlarga asoslanga: holda yoritib berilgan. Inson uchun z a r u r bo'lgan ko'n ikm alar tiz im i Qattiq ko'nikmalar IfÍ (hard skills) f? Yumshoq ko'nikm alar' (soft skills)  “S o ft skills" a yn a n q a n d a y ko‘nikma va m a la k a la r tizim id a n iborat? “Soft skills”lar juda keng. Tahlillar uning predmetini quyidagilar tashkil etishini ko'rsatmoqda. Ularni ushbu sxema orqali tasvirlash mumkin. ( O'ZIGA BO‘LGAN ISHONCHNI SHAKLLANTIRISH ) ( TANQIDIY MUSHQHADAYURITISH ) ( O'ZGANING HOLATINl HIS ETISH j ( MULOQOT ) ( MOSLASHUVCHILIK ') STRESSNI YENGISH l id e r l ik ) JAMOADA ISHLASH ) JAVOBGARLIKNI HIS ETISH MUAMMOLARGAYECHrMBERISH ) [ KREATIVLIK ) ( VAQTNI TO‘G‘RI BOSHQARISH VAH.K. ) Yuqoridagilar orasida maqsadni belgilash, o‘ziga bo‘lgan ishonchni shakllantirish, stressni yengish, javobgarlikni his etish, 16 to‘g‘ridan to'g'ri bo'lmasa-da, biivosita shaxslararo munosabatlarni to'g'ri tashkil etishga ta ’sir ko'rsatadi, Shu sabab, ular “soft skills” tarkibida sanalmoqda. “Soft skills” kishining mutaxassis sifatida shakllanishda katta ahamiyatga ega. Shaxs mehnat bozorida nafaqat professional malaka va ko'nikmalar orqali, balki yuqori saviyadagi va samarali shaxslararo munosabatlarda zaruriy malaka va ko'nikmalarni namoyish etish orqali kasbiy o'sishga erishishi, tajriba orttirib karyera qila olishi mumkin. Bundan tashqari, odamlar har qanday mutaxassis bilan suhbatlashishda, eng aw alo, uning muomalasiga e’tibor qaratadilar. Bu inson tabiatiga xos jihatdir. Biron inson haqidagi ijobiy taassurot ayni shaxslararo munosabatlarni to'g'ri tashkil eta olishdan kelib chiqadi. Bo'lajak yurist talabalar buni anglab yetishlari zarur. E’TIBOR QIL1NG1 Garvard va Stanford universitetlari tom onidan olib borilgan tadqiqotlarga ko'ra, karyera borasida erishiladigan m uvaffaqiyatlarning a tig i 15% “hard skills” va 85% “so ft skills” hisobiga to'g'ri keladi. Kim lardir tom onidan “so ft skills”ga e’tibor kamroq qaratilishi m umkin, ammo aynan u kayeraga erishish yoki uni barbod qilishda asos bo'lishini unutm ang. Y u ristlar uchun “s o f t s k ill s ” q a y d a r a ja d a muhim? Yuristlar ham, boshqa aksariyat kasb egalari singari, mijozlar bjlan ishlaydilar. Ya’ni yuristlar mijozlar bilan shaxslararp munosabatga kirishadilar. Binobarin, o'zlari yollanib ishlayotgan yuridik firma yoki biron muassasa va kompaniyada yuridik xizmatni amalga oshirish jarayonida ular ushbu muassasa va kompaniyaning rahbarlari, jamosi bilan shaxslararo munosabatga kirishadilar. 17  Demak, yuristlar o‘z faoliyati davrida ikki xil gu shaxslar doirasi bilan shaxslararo munosabatga kirishadilar. 1. Mijozlar. 2. M uassasa va idora rahbarlari, jamoasi (hamkasblar). Kasbiy yuksalib borishda yuristlardan mijozlar, shun muassasa va kompaniya rahbarlari hamda hamkasbla: shaxslararo munosabatlarga muvaffaqiyatli tarzda kirishis etiladi. Shu o'rinda hayotiy savol tu g ‘iladi; yuristlar uddasidan qay darajada chiqmoqdalar? Rendel Kayser tomonidan taqdim etilgan tadqiqot n shuni ko‘rsatganki, so‘rov olib borilgan mijozlarning 6 fikricha, yuristlar mijozlarga xizmat qilishdan ko‘ra ko‘pro- qiziqadilar. Mijozlarning 57 foizi aytishicha, yuristlar i manfaatidan ko‘ra o‘z manîaatlarini ustun qo‘yadilar. Mijoa 53 foizi yuristlar ishlarni hal etish va ko‘rib chiqish ketayotgani haqida m a’lumot berib turishlaridan qoniqis qiladilar. 56 foiz mijozlar yuristlar ishni yetarlicha tez bajai qoniqish hosil qilganlar. Ayni paytda yuristlarning 80 foizi tomonidan ko'rsatilayotgan xizmatlarni yuqori daraja( hisoblaydilar, ammo faqatgina 40 foiz mijoz buni tasdiqlayd Shuningdek, 91 foiz yuristlar mijozlarni diqqat tinglayman, ularning umid hamda ehtiyojlarini hisobga ( deb 0 ‘ylaydilar, ammo 66 foiz mijozgina buni tasdiqlaydi. firmalarning 62 foizi o‘zlari ko'rsatayotgan xizmatlar darajada deb hisoblaydilar, ammo buni mijozlarining I tasdiqlaydi, xolos, Yuqoridagi holatlar shundan dalolat beradiki, gj yuristlar mijozlar bilan shaxslararo munosabatlarda ko'rsatkichlarga ega ekanliklariga ishonsalar-da, bu holat i e’tirofi bilan o‘z tasdig‘ini topmaydi. Bu holat yuris yetarlicha “soft skills”ga ega emasligidan, demakki, rivojlantirishlari lozimligidan darak beradi. 4. Yuridik kadrlarda kasbiy kom petensiyalarn rivojlantirishning aham iyati Bugun 0 ‘zbekiston ochiq davlatga aylanmoqda. siyosati qo'shni davlatlar bilan munosabatlarni yanada yax 18 olis davlatlar bilan esa yangicha munosabatlarni kuchaytirishga qaratilmoqda. Eng muhimi - mamlakatda investitsiyaviy muhit yaxshilanmoqda, shu tufayli jahon hamjamiyati 0 ‘zbekiston to ‘g ‘risida ijobiy fikrlar bildirmoqda. Demak, mamlakatga kirib kelayotgan chet el investorlari bilan samarali shaxslararo munosabatlarni yo'lga qo'yishga qodir kadrlar, jumladan, yuridik kadrlarga bo'lgan ehtiyoj kundan kunga ortib boradi. Buning uchun esa yuridik kadrlarda biznes subyektlari, xususan, xorijiy investorlar bilan samarali muloqot qila olish, jamoada ishlay bilish, stressga chidamli bo‘lish, taqdimotlar bilan chiqish, mijozlarning huquq va manfaatlarini himoya qilish maqsadida muzokaralar olib bora olish ko'nikma ya malakalari bo'lishi zarur. Aytilganidek, yurtimizda iqtisodiy islohotlar jadal sur’atlar bilan olib borilyapti. Ijtimoiy infrastrukturalar investitsiya uchun qulay muhit yaratish va turizmni rivojlantirishga mos tarzda qayta ko'rib chiqilmoqda. Bu jarayonni ortga qaytarib bo'lmaydi. Zero, mamlakatning iqtisodiy kelajagi va xalq farovonligi ham bevosita biznesning rivojlanishiga bog'liq. Shunday ekan, biznes kompaniyalariga ishga joylashish va muvaffaqiyatli ishlab ketish uchun bolajak yuristlar, albatta, “soft skills"ga ega bo'lishlari kerak. Qayd etish joizki, “soft skills" davlat xizmatchilari uchun ham zarur. Davlat xizmatchilari tom m a’noda xalqqa xizmat qilishlari uchun shaxslararo munosabatlarni to‘g‘ri tashkil etishni yaxshi bilishlari kerak. Ular fuqaro- lar bilan suhbatlashish ja- rayonida ularga hurm at bilan muomalada bo'lishlari, fuqarolar tomonidan aytilayotgan muammolarni diqqat bilan tinglashlari hamda vakolatlari doirasida qo'ldan kelgancha ularga yordam berishlari zarur. Fuqarolar bilan munosabatlarga shunday ijobiy yondashuv odamlar ongida davlatga bo'lgan ishonchni vujudga keltiradi, uni yanada kuchaytiradi. 19  Yuristning mijozi, shifokorning bemori singari, uning kasbiga sodiq ekaniga umid qiladi. Bunda mijoz va yurist o'rtasidagi muloqot juda shaxsiydir. Ular o'rtasidagi muloqotning tabiati mijoz va yurist o'rtasidagi munosabat shaxsiy sir kabi saqlanib qolishi kerakligini yuristlar anglab yetishlarini talab etadi. 2015-yilda Buyuk Britaniyada 2 yil davomida advokatlarini o'zgartirm ay kelayotgan 500 nafardan ortiq mijoz orasida so‘rov o'tkazilgan. Ularga quyidagi savol berilgan: “Siz yuristlardan kutadigan eng muhim narsalar nimalardan iborat?” Ko‘p takror- langan javoblar esa quyidagilar bo'ldi: ko'rsatiladigan yuridik maslahatning taxminiy narxini oldindan aytish; ish qanday ketayotganidan muntazam xabardor qilib turish; mijozning ehtiyojlari va umidlarini to‘la hurmat qilish; elektron xatlarga o‘z vaqtida javob berish; mijozni diqqat bilan tinglash; vaqtga e ’tiborli bo'lish, ya’ni ishni hal qilishni paysalga solib yurishdan tiyilish; huquqiy muammoning yechimi haqida savol berilganda uni oson tilda tushuntirib bera olish; tajribaga tayanib ishdan kutilayotgan ehtimoliy natijalarni tushuntirib bera olish va mijozning holatiga e ’tibor qaratish. 2016-yilda Amerika huquq tizimini takomillashtirish bo‘yicha institut tomonidan AQShning 37 shtatidan 24 137 nafar advokat o‘rtasida so'rov o‘tkazildi. Ulardan yuristlar uchun 147 ta malaka va ko'nikmalar orasida eng muhimlari qaysilari ekani so'raldi. Natijalar quyidagi 10 ta malaka va ko'nikmalarni ko'rsatdi: 1) m a’lumotni sir saqlay olish; 2) majlislar va yig'ilishlarga o‘z vaqtida kelish; 3) o‘z kasbiga sodiq bo'lish; 4) rostgo'y va ishonsa bo'ladigan inson bo'lish; 5) xushmuomalalik va hurmat bilan munosabatda bo'lish; 6) iltimos va savollarga tezda javob qaytarish; 7) diqqat va hurmat bilan munosabatda bo'lish; 8) ishtiyoqi baland bo'lish; 9) yuqori kasbiy etikaga ega bo'lish va bor imkoniyatni jalb etgan holda ishlash; 10)detallarga e’tiborli bo'lish. 2013-yilda huquq maktabini tamomlagan bitiruvchilar borasida ham muhim tadqiqot olib borilgan. Advokatura va turli tashkilotlarning yuristlaridan "Huquq maktabini tamomlagan 20 bitiruvchining qanday bo‘lishini istar edingiz?” degan savolga quyidagicha javob olindi. 1. Yuqori darajada kasbiy etika. 2.Tashabbus biidirishga nisbatan xohishning mavjud bo'lishi. 3. Hamkasblar va mijozlar bilan samaraO muloqot qila olish. Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, bo‘lajak yuristlar nafaqat kasbiy bilimlarga ega bo'lishi, balki shu bilan birga, karyerani bardavom olib borish uchun zarur bo'lgan shaxslararo munosabatlarni to ‘g ‘ri yo'lga qo'yishga qaratilgan malaka va ko'nikmalarga ham ega bo’lishlari bugungi zamon talabidir. Shaxsiy rivojlanish ( “Soft skills”) modulining asosiy maqsadi esa talabalarda ertadan boshlab mana shu jihatlârni shakllantirish va rivojlantirishdir. N a z o r a t uchun s a v o lla r 1. Ish jarayonida sohaga doir vazifalarni bajarish uchun m utaxassislik bilim va ko'nikmaiari muhim bo'lsa, “soft skills” (yumshoq ko‘nikmalar)ning zarurligi nimalarda ko'rinadi? 2. “Soft skills” qanday ko'nikma va malakalar tizimidan iborat? 3. Ishga qabul qilishda “soft skills” (yumshoq ko‘nikmalar)ga e ’tibor qaratishning qanday afzalliklari bor, deb o'ylaysiz? 4. Huquqiy ko'nikmalar va metodologiya moduli shaxsning qanday natijalarga erishishida ko'm ak beradi? 5. Yurist uchun “yum shoq” ko'nikmalarning eng muhimlari qaysilar, deb o'ylaysiz? 0 ‘qish uchun ta v s i y a e tila d ig a n a d a b iy o tla r ro‘y x a ti 1. Randall Kiser. (2017). Soft Skills for the Effective Lawyers. Cambridge. Cambridge University Press. 2. M anmohan Joshi. (2017). Soft Skills. 1st ed. [pdf]. Available at: h ttp s ://bookboon.com /e n / soft-skills-ebook. 21  2-MAVZU: MUVAFFAQIYATLI YURIST KARYERASINI REJALASHTIRISH USULLARI Reja: 1. Maqsadni to ‘g‘ri shakllantirishning zaruriy talablari. 2. Yurist karyerasini rejalashtirishda “SMART” texnolo- giyasining qo'llanilishi. 3. M aqsadni shakllantirislida “SMARTER” texnologiyasi talablari. 4. M aqsadga erishishda 100 foiz qoidasi. Kundaiik kichik maqsadlarni amalga oshirishda Uch Harvard savoli texnikasi. i. M aqsadni to*g‘ri shak llan tirish n in g zaruriy talablari Huquqshunos professional faoliyati davomida ham kasbiy, ham shaxsiy nuqtayi nazardan o‘z oldiga muayyan maqsadlarni qo'yadi va ularga erishish uchun bir qancha sa’y-harakat, chora-tadbir va amallarni bajarishiga to‘g‘ri keladi. Ammo huquqshunosda shaxsiy xislatlar va qat’iyat bo'lmasa, u rejalashtirgan maqsadlariga erishishda muvaffaqiyatsizlikka uchrashi yoki oldinga intilishga jazm qila olmay qolishi mumkin. E StA B Q d tlN G i Orzu, n iyat, reja, maqsad tushunchalarining farqlari m avjud. S haxs o 'z oldiga q a t’iy rejalashtirilgan m aqsadni qo'yishi uning am alga oshishini kafolatlaydi. A vvalo, m aqsadni to'g'ri qo'yib olish talab etiladi. Maqsad va orzuning farqli jihatlari quyidagilarda namoyon bo'ladi; 1. Aniqlilik darajasi. 2. Rejaga asoslanganligi. 3. Shaxsning qobiliyati va imkoniyatlari darajasiga muvofiq kelishi. 22  4. Aniq sa’y'harakatlar va ciiora-tadbirlarning amalga oshirilishi. 5. Erishish imkoniyatining mavjudligi. 6. 0 ‘lchovga yoki miqdorga egaligi. 7. Vaqt birligi asosida jadvallashtirilgani. 8. Oqilonalik darajasi. Inson oldiga qo'ygan maqsadga erishish uchun, avvalo, quyidagilarga e ’tibor qaratishi zarur. Shunday orzu-umidlar bo‘ladiki, ularga erishish imkoni mavjud emas. Rok-yulduzga aylanish, bir oyda dunyoning barcha mamlakatlarini kezib chiqish yoki boshqa shunga o‘xshash orzular. Bularning barini haqiqiy hayotda boshdan kechirishdan ko'ra tasavvur etish ancha yoqimli. Bundan tashqari, bir necha oyda dunyoning eng boy insoniga aylanish, eng mukammal, komil shaxs sifatida bir necha daqiqada tan olinish kabilarni maqsad deb nomlash noto'g'ri hisoblanadi. Huquqshunoslik sohasida yetuk mutaxassis bo'lish va “Superm an” bo'lish orzusini bir o'ylab ko'ring, qay birini amalga oshirish imkoniyati yuqori bo'lishi mumkin? Ba’zida esa istaklar aslida sizniki bo'lmaydi. Masalan, otangiz siz bilan faxrlanishi uchun muvaf­ faqiyatli advokat bo'lishingizni istaydi. Lekin uni o'zingiz chin dil- dan xohlamasangiz, biror narsaga erishish juda qiyin kechadi. 2. Yurist karyerasini rejalashtirishda “SMART” texn old giyasin in g qo‘lla n ilish i Ko'pincha maqsadga erishish siz kutgan qoniqishni ta ’minlamaydi. U amalga oshgach, siz orzu qilgan darajadagi xursandchilikni his etmaysiz. Chunki biz baxt miqdori va davomiyligi bo'yicha tasavvuriarni bo'rttirishga moyilmiz. Shu tufayli ham, o'z maqsadingiz sari kurashga kirishishdan avval bu haqda chuqur o'ylab olish shart. Aks holda, bir necha yillarni va hatto hayotning yarmini besamar o'tkazish hech gap emas. Quyidagilarni esa maqsadlarga erishishning eng asosiy talablari sifatida sanab o'tish mumkin. 23  Inson aslida nimani istashini aniq belgilab olishi lozim. Ba’zan maqsadning aw aldan to‘g‘ri shakllantirilmagani tufayli ularga erishishning imkoni mavjud emasdek tuyuladi. Buning uchun inson o‘zi nima istayotganini aniq bilishi, uni batafsil tasavvur etishi zarur. Maqsadlarni to ‘g ‘ri qo'yish va ularga erishish baxtli hayot garovidir. Biroq har doim ham intilayotgan narsalarimizni to'g'ri ifodalay olmaslik ham kuzatiladi. Bu esa orzularning orzuligicha qolib ketishi, hayotda yetarlicha muvaffaqiyatga erisha olmaslikni keltirib chiqaradi. Avvalo, maqsadni to ‘g‘ri shakllantirish zarur! Maqsadlarni xuddi g'oyalar kabi qog‘ozga (yon daftarga, kundalikka) yozib qo'yish kerak. Batafsil yozib chiqilgan maqsad­ ning amalga oshish ehtimoli yuqoridir. Agar maqsadlaringizni qog'ozga yozmasdan ham xotirangizda saqlashga ishonsangiz, ularga erishishga ham katta umid qilmang. Ularni orzular safiga kiritib qo'yishingiz mumkin. Shuning uchun ham bir necha G'arb olimlari tomonidan maqsadni to'g'ri qo'yish texnikasi ishlab chiqilgan bo'lib, uni quyida batafsil namoyish etamiz. 3. M aqsadni shakllantirishda “SMARTER” texnologiyasi talablari Maqsadni shakllantirishda “SMART" texnologiyasining qo'llanilishi S -(s p e c ific - Oldinga qo'yilgan m aqsad aniq bo'lishi (inson “aniq") sezgi a ’zolari yordam ida his qilishi) kerak. fmeasurabie Oldinga qo'yilgan m aqsad m a'lum o'Ichovga - “o'Ichov a bo'lishi, uning o'lchov-m ezoni aniq bo'lishi ,n lozim. egahk") A - fattjttinahip qo'yilgan m aqsad insonning im koniyat- -"erishsa loridan kelib chiqqan holda ishlab chiqilishi bo'ladiaan") ^ ^ 9 ^ erishish uchun, avvalo, inson ^ o'zining ustun jihatlarini anglab etishi shart. 24  Oldinga qo'yilgan m aqsad hayotga yaqin R - (relevant bo'lishi, fa n ta stik y o k i a q lb o va r qilm as orzular or realistic - o'zgartirilib, real hayotga yaqinlashtirilishi ‘‘hayotiy") lozim. Oldinga qo'yilgan m aqsad aniq va q t birligi bilan o'lchanishi ham da m a'lum v a q t ichida T~ (tim ely^ tegishli natijalar bilan asosiy m aqsadga “vaqt bilan erishish yo'lidan borish kerak. (Kichik o'lchanadigan”) m aqsadlarga erishish orqali asosiy m aqsad tom on borish) Yuqoridagi jadvalda ko'rinib turganidek, maqsadni shakiian- tirishda “SMART” texnologiyasi o'zining aniqlik mezoni bilan rejalashtirish strategiyasini shakllantiradi. Bundan tashqari, shaxsiy rivojlanish jarayonida axloqiylik va oqilonalik mezonlarini ham ishlab chiqish talab etiladi. Shuning uchun ham bu borada “SMART” texnologiyasini “ER” mezonlari bilan boyitish ham mumkin. ESLAB QOLING! Maqsadni shakllantirishda "SMARTER" texnologiyasining qo'llanilishi E - (eth ical- Oldinga qo'yilgan har qanday m aqsad odob- “axloqiy") axloq, diniy ham da boshqa bunyodkorlik g'oyalariga muvofiq bo'lishi kerak. R - (reasonable - Oldinga qo'yilgan m aqsad oqilona bo'lishi, “oqilona”) boshqa shaxslarga ham foydasi tegishi kerakligini, o'z im koniyatlarini to'g'ri baholashni ham chetda qoldirm aslik lozim. Eng muhimi, bu m ezon bilan shaxs o'z oldiga qo'ygan maqsadi tomon qat'iy iroda va vijdon bilan (o'z irodasini ishga solgan holda) harakatlanishini anglatadi. 25  Maqsadlarni shakllantirishda “SMART” va “SMARTER” texnologiyalaridan foydalanish ularni muvaffaqiyat bilan amalga oshirish imkonini yaratib beradi. Bundan tashqari, inson o‘z oldiga aniq maqsad qo'yib olgach, o‘zi intilayotgan narsaga boshqa shaxslar qanday erishgan yoki erishayotgani yuzasidan bilim, ko'nikma va hatto maslahat olishga harakat qilish zarur. M aqsadlarga erishish uchun o'zgalarning tajribasidan foydalanish, bunday ishlarni allaqachon bajargan odamlar haqidagi m a’lumotlarni turli manbalardan, misol uchun, jahon internet tarmog'idan topish va ularning tajribalari bilan o'rtoqlashish kelgusida duch kelish mumkin bo'lgan muammolarni bartaraf etishga xizmat qiladi. Misol uchun, marafonni yugurib o‘tgan, katta pul ishlab topgan, muayyan sport turi bo'yicha musobaqada g'olib bo'lgan yoki uchta tilni o‘rgangan kishilar haqida m a’lumotlarni topgan holda ularning qanday qilib bunday yutuq va muvaffaqiyatlarga er- ishganligini bilib, ularning foydali maslahatla- rini olish foydadan holi bo'lmaydi. Key ing i qilin ish i z a ru r bo'lgan v a z ifa la r d a n biri - y ax sh i reja tuzishdir! M aslahatlardan foydalangan holda samarali reja tuzish hech narsadan qo'rqmasdan, iroda va qat’iyat kuchi bilan olg'a intilishga yordam beradi. M azkur jarayon davomida, inson o‘z ongining “qo'rqoq” qismi bilan kurashgan holda aniq rejalar orqali maqsadga erishish yo'llarini ishlab chiqishi zarur, Agai* dastlabki rejani o‘zgartirishga harakat qilsangiz, unda noqulay holatlar umuman bolm asligiga urinsangiz sizda qiyinchiliklardan qochish hissi g'olib bo'lishga harakat qiladi. Rejangiz dastlabkisidan uzoqlashgani sayin maqsadga erishish imkoniyati kamayadi. M a’lum hayotiy holatlar tufa yli rejaga o'zgarishlar kiritish mumkin. Bu, o 'z navbatida, m aqsad toman in tilayotgan kishidan psixologik vazm inlikni talab etadi. 26  Reja asosida va tegislili chora-tadbirlarga muvofiq tarzda harakat qilishni boshlash zarur. Misol uchun, sizning maqsadin- giz - shaxsiy rivojlanish, unga ko‘ra siz rivojlanayotgan bo'lsangiz, demak, harakatni davom ettirish zarur. ESLAB QOLING!.................... _______________.___ _ A g a r m aqsadingiz am alga oshm ayotgan bo'lsa, o 'zín g izg a uch savol bilan m urojaat qilishingiz zarur: /. R ejaga am al qílyapm anmi? A g a r “y o 'q ” deb javob bersangiz, unga amal qilishni boshlang. 2. R ejaning o‘zgartirilish i kerak bo'lgan qism i bormi? A g a r bor bo'lsa, o'zgartiring. 3. Endilikda men bilgan barcha narsalarni hisobga olsak, m enga boshqa reja kerakmi? A g a r shunday bo'lsa, joriy va ziya tg a mos keladigan ta ktika n i ishlab chiqing. Yana bir muhim q o id a - k a tta m a q sa d la rn i q ism la rg a Har qanday katta maqsadni, uni qismlarga ajratish orqali, murakkablik darajasini kamaytirish mumkin. Agar maqsadlar kichik rejalarga bo'linmas ekan, maqsad tirmashib chiqish imkonsiz bo'lgan tog'dek ko'rinadi. M asaian, ko'chmas mulk xarid qilish bir qarashda amalga oshirish imkonsiz istakdek ko'rinadi, zero u juda katta mablag'ni talab etadi. Biroq maqsadni bosqichlarga bo'lib, unga tomon muntazam qadamlar bilan harakat qilinsa, unga erishish osonlashadi. Dastlab oyiga muayyan mablag'ni ishlab topish maqsadini qo'yish mumkin. So'ngra mazkur mablag'ning o'n foizi, keyinroq 20 foizini bank omonatiga qo'yish rejalarini tuzish va muntazam amalga oshirishdek bir necha yillik intilish o'z natijasini bermay qo'ymaydi. 27  4. M aqsadga erishishda 100 foiz qoidasi. K undalik kichik m aqsadlarni am alga oshirishda U ch Harvard savoli texnikasi M a q s a d g a erish ish da “ 100 f o iz q o id a s i” Nima uchun ba’zan qo'yilgan maqsadga yetishish qiyin tuyuladi? Chunki unga èrishish yo'lida tez-tez sabrsizlik, qat’iyatsizlik, irodasizHk vujudga keladi. Boshlangan ishni yarim yo'lda qoldirish yoki uning bajariiishini biroz orqaga surish yalqovlikning belgisi hisoblanadi. Rejalashtirilgan maqsad 100 fOiz bo'lmasa-da, 99 foiz- ga bajarilishi bilan shaxs o'zini aldashi mumkinligi maqsadga to'laqonli erishishdagi to'siqlardan biridir. Oddiy misol yordamida tushuntirilganda: misol uchun, kunning boshida siz o'z oidingizga bir ilmiy maqolani to'liq yozib tugatish rejasini qo'ydingiz, kun oxirida esa maqolaning xuiosasini tugata olmadingiz va ertaga tugatishga so'z berdingiz. Bu holat keyinchalik muvaîfaqiyatsizlikka yoki yalqovlikka yetaklab, maqsadlardan og'ish hissi paydo bo'lishga xizmat qiladi. Agar siz rejangizni 99 foizga bajarsangiz, u holda doimo omadsizlik va o'zingizga bo'lgan ishonchsizlikdan jabr ko'rasiz. Shu bois hayotda 100 îoiz qoidasini qo'llash lozim. Ko'zlagan rejangizni 99 foizga bajarish qiyin, chunki ishingizni oxirigacha bajarm aganlik hissi sizni tark etm aydi, 100 foizga uddalash esa oson. Yana boshqa bir misol bilan tushuntirilganda: masalan, shirinliklar iste’molini olaylik. Agar o'zingizga bir kun bir bo'lak, ertaga bir bo'lak shirinlik yeyishga izn bersangiz, bu odat bilan kurashish keyin qiyin kechadi. Yoki chekishni tashlash bilan bog'liq mashhur misol: kunlik sigaretalar sonini kamaytirib borish va keyinchalik umuman tashlash rejasi go'yo yaxshi, ammo bu har doim ham maqsadga erishishda eng yaxshisi emas. Uning o'rniga “bugunning, hozirning o'zidayoq bajaraman”, “qilaman” kabi iîodalardan foydalanish va ularga og'ishmasdan amal qilish maqsadga muvofiqdir. 28  M isol uchun« kitob yozyapsizm i? Har kuni bir sahifadan m atn tayyorlang! Shaxsiy telegram -kanal haqida orzu qilyapsizm i? Har kun post yozing! Agar kunlik rejani amalga oshirmasangiz, demak siz 100 foiz qoidasini qoHamadingiz. 100 foiz qoidasini qo'llaganingizda edi, kunlik rejani bajarmaganingiz uchun kechasi uxlay olmagan bo'lardingiz. Albatta, dastaw al bu qiyindek tuyulishi mumkin. Biroq ishingizni har kuni 99 foizga bajarib, o‘zingiz bilan kurashgandan ko'ra, 100 foiz qoidasiga moslashganingiz afzal. Maqsadga erishishda o‘z kamchiliklari bilan juda uzoq vaqt kurashadiganlar uchun 100 foiz qoidasini hayotga tatbiq qilishda 3 qadam usulidan foydalanish taklif etiladi. to o Щ г qpida s i m q a n d a y до‘Ц аФ тм.т кШ. 1. 100 f o iz ba ja rilish i ta la b e tila d ig a n re ja g a q a t ’iy rioya etish Rejalaringizning aynan qaysi biri 100 foiz qoidasini qo'llashni talab qilishini anglab yetishingiz kerak. Asosan bunday masala kundalik rejalarda namoyon bo'ladi. Bunday rejalarni, odatda, nisbatan osonroq uddalash mumkin. Kishi o'z oldiga qanday maqsadni qo'ygani (masalan, til o'rganish yoki sport bilan shug'ullanish)dan kelib chiqib, kunlik rejani amalga oshirishga ongli ravishda kirishishi lozim. Biroq, shuni unutm aslik lozimki, 100 foiz qoidasini qo'llash bu - atrofdagi qolgan barcha narsalardan voz kechish, degani emas. Ish o'z o'rnida, hordiq o'z o'rnida, ta ’lim oHsh ham chetda qolmasligi zarur. 2. 100 f o iz q o id a s i ish berish iga on g li ra vish d a imkon y a r a tish 100 foiz qoidasini qo'llab, aynan qaysi maqsadga erishish kerakligini aniqlab olish va inson ularni amalga oshirishga ongli ravishda oqilona yondashishi zarur. Ya’ni shaxs kichik rejalarni amalga oshirish yo'llari va istiqbollarini aniq ishlab chiqishi lozim. Masalan, sizning maqsadingiz - kitob yozish. Agar kitob yozishni tezroq tugatmoqchi bo'lsangiz, o'z oldingizga har kuni bir sahifadan matn yozishni maqsad qilib qo'ying. Shunda hafta oxirida 7 sahifalik matn tayyor 29 bo‘ladi. Agar mazkur 7 sahifani yakshanba kuni birato'la yozishni maqsad qilsangiz, bir kunlik mehnat yuklamangizni keskin oshirib yuborish tufayii uni to ‘liq amalga oshirish imkonsiz bo'lib qoladi. Ko‘p yoki kam yozish haqida o'ylamasiik mumkin. Shunchaki, ishga kirishish va rejaga muvofiq belgilangan sahifani yozish, undan kam ham emas, ko‘p ham emas - rejaga ko‘ra 100 foiz amalga oshirish tez orada o'zining samarasini bermay qolmaydi. Eng asosiysi - to'xtab qolmaslik. Biror-bir sohada muvaffaqiyatga erishgan omadli kishilar ishga o'zlarini to ‘liq bag'ishlaganliklari uchun ham o‘sha natijalarni qo‘lga kiritishgan. Shu bois 100 foiz qoidasi natija berayotganini seza boshlasangiz, uni yo‘qotmaslikka harakat qiling va qoidani qo'llashda davom eting. 3. 100 f o iz q o id a sin i qo‘lla sh d a inson o 'z i bilan “s a v d o la s h m a s lig i” short! 100 foiz qoidasi shaxsni kundalik rejalari asosida katta maqsadlarni amalga oshirishda o‘z-o‘zi bilan “savdolashish” imkoniyatidan mahrum etadi. Boshqacha aytganda, inson ichki “meni” bilan kelishishga urinmasdan, ortiqcha xayollarga ham berilmasdan bugungi ishni ertaga qoldirmasligi shart. Masalan, til o'rganish maqsadida yodlanishi zarur bo‘lgan kundalik so‘zlar miqdorini belgiladingiz. Lekin bir kuni vaqt topa olmay, shu kun uchun rejalashtirilgan so'zlarni ertaga yodlashga so‘z berdingiz. 100 foiz qoidasiga ko‘ra, bunday qilish mumkin emas. 4. O id in g iz g a q o 'y ilg a n m a q s a d la r g a erishish uchun oldin qo 'lg a k ir itilg a n yu tu qlarn i y o d g a olish o rqali o‘z - o 'zin i ruhlantirish A w algi taxminlar va hayajonlarni ortda qoldirib, kutilganidan-da yaxshi natijaga erishish insonga baxtiyorlik hissini ato qiladi. Shu tufayii inson o‘zi erishgan yutuqlarini xotirlashi va ularning natijalarini takroran his qilishi kayfiyatga ijobiy ta ’sir o‘tkazadi. Unutmaslik lozimki, inson oldinga faqat aniq maqsad bilan intilishi kerak. Aks holda, qadimiy o‘zbek naqli - “M aqsadsiz ish - qolipsiz g‘isht”dagi kabi o‘z yo'lini topa olmaydigan kadr bo'lib qplish xavfi tug'iladi. 30  K undaiik rejalarn i a m a lg a osh irish d a va q tn i tejash uchun “ Uch H arva rd s a v o li” texn ika si 0 ‘z maqsadingiz tomon intilishda eng katta dushmanlardan biri vaqtdir. Shuning uchun ham, katta maqsadlar sari ildam intilayotganda sizga xalaqit berib, vaqtni o‘g‘irlovchi vazifalardan voz kechish talab etiladi. 2013-yilning sentabrida professor Julian Birkinshou va Jordan Koen “Harvard Business Review” jurnalida samaradorlikni oshirishga doir tajribalari natijasi bilan o'rtoqlashishdi. Ular aql bilan ishlovchi yuqori malakali xodimlar o‘z vaqtining 41 foizini yo umuman professional qoniqish olib kelmaydigan, yo boshqalar tomonidan bajarilishi mumkin bo'lgan turli ikkinchi darajali ishlarga sarflashlarini aniqlashdi. Shuning uchun ham olimlar o‘z oldiga “Nima uchun mutaxassislar samarasiz ishlarga behuda vaqt sarflashda davom etmoqda?” savolini qo'yishadi. Tadqiqotchilarning so'zlariga ko'ra, aksariyat o‘zini band his qilishni yaxshi ko'radi, chunki bu ularning qadr-qimmatini oshiradigandek tasavvur uyg'otadi. Ular kichik va ahamiyatsiz ishlarni bajarishdan ham qoniqish hosil qilishadi, hatto zerikarli majlislarni ham ijobiy qabul qilishadi, chunki bu ularga ish joyini tark etib, hamkasblari bilan muloqot qilish imkonini beradi. Professor Julian Birkinshou va Jordan Koen xodimlarni o‘z mehnatiga yangicha qarashga o'rgatishganidan so‘ng ular vaqtdan ancha yutishdi. Bunday yondashuvga o'rgatilgan xodimlar stol atrofidagi ishlarni 6 soatga, majlislarga ketadigan vaqtni 2 soatga qisqartirib, haftasiga o‘rtacha sakkiz soat tejay boshlashadi. ESLAB ÍQÓLING! B unday yondashuvni am alda sinab ko'rish uchun barcha ishlar va yig'ilishlar ro'yxatini tuzish va quyidagi uchta savolga javob berish kifoyadir: 1. Shu ish aynan men uchun qanchalik muhim? Un bajarishdan to'xtasam , nim a bo'ladi? 31  2. Bu ishni bajarishi mumkin bo'lgan inson fa q a t menmi? Uni tashkilotdagi boshqa bir xodim bajarishi mumkinmi? 3. Q anday qilib xu d d i shunday natijaga tezroq erishish mumkin? Vaqtim kam bo'lganida bu ishni qanday bajargan bo'lardim? Yuqoridagi savollarni qo‘yish orqali muqobil variantlarni topish, u orqali esa kundalik rejalarni amalga oshirishga to ‘sqinlik qiluvchi omillarni bartaraf etish mumkin. Ammo, unutmaslik shartki, maqsadga erishishning asosi, baribir, harakatda. To‘xtab qolish yoki maqsaddan chetga og'ish muvaffaqiyatsizlikka olib keladi. “Uch Harvard savoli” to'liq rad etish yoki boshqa bir xodimga yuklash mumkin bo'lgan nisbatan ahamiyatsiz vazifalarni aniqlash, shuningdek muhim ishlarni bajarishning eng samarali usullarini topish imkonini beradi. Shu bilan bir qatorda, inson o‘z maqsadini “moddiylashtirishi” ham uni amalga oshirishga xizmat qilishi mumkin. “Moddiylash- tirishni” anglab yetish uchun quyidagi hikoyaga e’tibor qaratish kerak. S U G ‘ U R T A C H I H IK O Y A S I Bu voqea o'tgan asrning 80-yillarida A Q Shda ro'y bergan. Robert Parker ism li bir sug'urtachi Vashington shahrida turmush o‘rtog‘i bilan ijarada istiqom at qilar edi. Robertning maoshi kam bo'lishiga qaram asdan, katta orzular qilishni yaxshi ko'rardi. U har kun tongda uyg'onishi bilan ko'zgu yoniga kelib, q izil rangdagi “Ferrari” rusumli m ashina rasm iga term ular va kelajakda, albatta, unga egalik qilishiga ishonar edi. Am m o uning turmush o‘rtog‘i Juana Robertga uning orzusi hech qachon ro'yobga chiqm asligini, undan ko'ra, turur-joy sotib olish haqida o'ylash kerakligini aytib, har kuni m ashina rasm ini ko'zgudan olib javonga uloqtirardi. Robert turmush o'rtog'ining qarshiliklariga qaram asdan, baribir, har tong yoqim li ishini takrorlayverdi. Oradan ikki yil o'tgach, tushlik uchun ovqat tayyorlayotgan Juana uning uyi yonida kim dir tinm ay m ashina signalini chalayotganini eshitib, dakki berish uchun 32 tashqariga shoshadi. Q arasaki, Robert q izit rangdagi “Ferrari" m ashinasida qora ko'zoyn a k ostidan unga kutib qarab turibdi. K eyingi tong Robert uyqudan uyg'onib kelib ko'zguga qarasa, unga qimmatbaho shuba rasmi yopishtirilganm ish... N azorat uchun savollar 1. Sizga 0 ‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-mod- dasiga o‘zgartisii va qo'shimciialar kiritish bo'yicha loyiha ishlab chiqish topshirig'i berildi. Siz berilgan topshiriqni muvaffaqiyatli bajarish uchun qanday harakatlarni amalga oshirgan bo'lardingiz? Bu jarayonda qanday shaxsiy xislatlar qo‘l kelishi mumkin? 2. Maqsad qo'yishda “SMART” va “SMARTER” texnologiyalarini tushuntirib baring. 3. “SMARTER” texnologiyasida keltirilgan R - (reasonable - “oqilona”) mezonining talabiga misollar keltiring. 4. Siz oldingizga qo'ygan maqsadinglzga erishishda nam una bo'lishi mumkin bo'lgan zamonamizning eng muvaffaqiyatli kishilari faoliyatidan misollar keltiring. 5. Oldingizga qo'ygan eng asosiy maqsad va unga erishish yo'iida amalga oshirilishi zarur bo'lgan kichik maqsadlaringizni bayon qiling. 6. “Uch Harvard savoli” metodining afzallik va noqulay jihatlariga e’tibor bergan holda m a’lum bir holat yuzasidan berilgan topshiriqlarni samarali bajarish orqali kichik rejalarni tuzishni tahlil eting. 7. Asosiy va ikkilamchi vazifalarni ado etishda “vazifalarni bo'lish” qoidasini amaliy misollar yordamida yoritib bering. 8. Kundaiik rejalashtirilgan vazifalarni ado etishda 100 foiz qoidasini amaliy misollar yordamida tushuntiring. 9. O'z maqsadlaringizga erishish uchun shaxsiy rivojlanish rejasini tuzing. 10. “SMART”, “SMARTER” texnologiyalari, “Uch Harvard savoli”, 100 foiz qoidalarining o'zaro bog'liqligini tushuntirib bering. 0*qish uchun ta v s i y a e tila d ig a n a d a b iy o tla r ro'yxati: 1. Randall Kiser. (2017). Soft Skills for the Effective Lawyers. Cambridge. Cambridge University Press. 2. M anmohan Joshi. (2017). Soft Skills. 1st ed. [pdf]. Available at: h ttp s ://bookboon.com /en/soft-skills-ebook. 33  3-MAVZU: YU R IST FAOLIYATIDA T A SH A BBU SK O R LIK , KREATIVLIK VA M ASALAGA IJO DIY Y O N D A SH U V Reja: 1. Huquqshunosning professional faoliyatida shaxsiy fazilat- larning roli va ahamiyati. 2. Tashabbuskorlik - qonun ijodkorligi, qonunlarni hayotga tatbiq qilish va huquqiy targ‘ibotning muhim omili. 3. Kreativlik tushunchasi; mohiyati va ahamiyati. 4. Huquqni tatbiq etishda masalalarga ijodiy yondashuvning roli. 1. H uquqshunosning professional faoliyatida shaxsiy fazilatlarn in g roli va aham iyati M a’lumki, har bir kasb egasi u yoxud bu narsa bilan, predmet yoki jonli mavjudot bilan ish olib boradi. Temirchi metallga ishlov bersa, duradgor yog'och- taxta, tikuvchi yoki to'quvchilar bo'lsa, mato va dastgoh bilan “muomala”ga kirishishadi. Ilmiy laboratoriyalarda biolpg yoxud anatom olimlar ish kuni davomida, garchi jonli bo‘lsa-da, biroq tilsiz-zabonsiz jonivorlar - qurt-qumursqalar, baqa va quyonlar, parranda va darrandalarga ro‘baro‘ bolishadi. Albatta, Ьц kasblarning har biri ham o‘z egasidan chuqur bilim, tajriba, qunt va zehnni talab etadi, ishda iloji boricha xatoga yo‘l qo'ymaslikka, buning uchun esa diqqatni jamlashga harakat qilinadi. Biroq tilga olingan kasb egalari ish kunining oxirida dastgohini to‘xtatib, ishini yig‘ishtirib, tajribaxonasini yopib ketish bilan o‘zi muomala qilgan narsa, predmet va hatto jonivorni ham unutishi, kunning qolgan qismini o‘zining shaxsiy yumushlariga, o‘y va tashvishlariga bemalol bag'ishlashi mumkin. Qolaversa, temirchi metalining, duradgor taxtaning, kimyogar qay bir ximiyaviy moddaning, eksperiment o‘tkazayotgan zoolog olim esa quyon yoki baqaning oldida hisobdor yoxud javobgar bo'lmaydi. Boshqacha aytganda, 34 o'sha predmet va jonivorlar aynj kasb egalari o'zlariga qanday muomala-munosabat qilgani xususida biror joyga arz qilib, “toptalgan huquqini tiklashni” talab qilib bormaydilar.., Ana endi shu nuqtayi nazardan huquqshunos m utaxassisning ish faoliyatiga nazar tashlaylik. U sohaning qaysi yo'nalishida faoliyat olib bormasin, oxir-pirovardida inson bilan, uning muammolari va murojaatlari bilan ishlashiga, shularga to'qnash kelishiga to'g'ri keladi. Sudya ham, prokuror va advokat ham, notarial idora yoki fuqarolik holatlari dalolatnomalarini rasmiylashtirish muassasasi xodimi ham, tergovchi yo qamoqxona nazoratchisi ham - hamma-hammasining mijozi aksariyat jonli odamlar, o'zi singari insonlar bo'ladi. Binobarin, îuqarolar huquqshunoslarga murojaat qilishar ekan, birortasining tashvishi, ular tushib qolgan holat boshqalarinikiga aynan o'xshamaydi. Boshqa ko'plab kasb egalarida esa aksincha. Peylik, imorat tiklovchi injener-texniklar, quruvchilar uchun binoning mustahkam, xavfsiz, îoydalanishga qulay bo'lishi uchun muayyan m e’yorlar, aniq normalar mavjud. Masalan, ishonchli beton konstruksiya uchun qancha va qay kattalikdagi shag'al, tosh, qum, temir (arm atura), sement va hatto aralashtiriladigan suvning ham o'ichami, sinovdan o'tgan miqdori aniq belgilangan bo'ladi. Quruvchilarning ayni talablarga og'ishmay amal qilishlari inshootning o'z vaqtida va sifatli holatda foydalanishga topshirilishi uchun yetarli asos hisoblanadi. Bu borada o'zboshimchalik qilish, belgilangan normalarni buzish yoki ularga obdon sinalmagan nedir yangilikni kiritish jiddiy muammolarni keltirib chiqarishi, hatto halokatlarga sabab bo'lishi ham mumkin. Inson hayoti, bu hayotda u duch keladigan vaziyat va muammolar esa biror-bir normaga to'la mos tushmasligi, bir-biriga aynan o'xshamasligi, bir so‘z bilan aytganda, yagona m e’yorga ega emasligi bilan murakkab, ziddiyatlidir. Ularning har biriga alohida - individual yondashish, har bir muammoning faqat o‘z yechimini topish talab qilinadi. Xo'sh, fuqarolar huquqshunosdan, birinchi navbatda, nimani kutishadi? To'g'ri topdingiz: uning muammosini iloji boricha tez va aynan uning foydasiga hal etib berishini. Buning uchun esa o'zini 35 diqqat bilan eshitishlariga, uning uchun jon kuydirishlariga, o‘zini uning o'rniga qo'yib qo'rishlariga umid qiladi. Agar bular huquqshunos-mutaxassisdan oddiy îuqarolarning kutgan ilinji bo'lsa, idora, korxona va tashkilotlar rahbarlari o'z qo'l ostidagi yuristdan zimmasidagi vazifa va funksiyalarni tez, sifatli, samarali bajarishini, u qilgan ishning orqasidan muammo chiqmasligini xohlashadi, talab ham qilishadi. M ana shu talab va istaklarga javob berish, mijozlar va rahbarlarning hurmatiga sazovor bo'lish uchun huquqshunos mutaxassisda nafaqat kuchli bilim, balki qator insoniy fazilatlar, xususan, tashabbuskorlik, fidoyilik, ishga, uning davomida yuzaga keladigan muammolarga ijodiy yondashuv, foydali yangiliklar yaratish ishtiyoqi bo'lmog'i lozim. Bu fazilatlar esa albatta tug'm a bo'lishi shart emas. O 'z kasbiga sodiq, uni yaxshi ko'radigan, m as’uliyatli huquqshunos ularni o'zida asta-sekin tarbiyalab, shakllantirib olmog'i bemalol mumkin. 2. Tashabbuskorlik - qonun ijodkorligi, qonunlarni hayotga tatbiq q ilish va huquqiy targ'ibotning m uhim om ili Huquqshunos o‘z faoli­ yati davomida bir necha alo­ hida jabhalarda ham ish olib boradi. Jumiadan, norma ijodkorligi, ilmiy faoliyat olib borish, ommaviy axborot vosi- talariga turli xil intervyular berish, qonun hujjatlari va boshqa normativ-huquqiy hu- jjatlarga munosabat bildirish va boshqalar. Huquqshunos muntazam ravishda faqat huquq bilan shug'ullanishi maqsadga muvofiq emas. Eng ko'p talab etiladigan masala bu, albatta, norma ijodkorligi hisoblanadi. Huquqshunos o'zining tashabbuskorligi, yaratuvchanligini ishga solishi va jamiyat hayotiga o'zining m a’lum m a’nodagi hissasini qo'shishi maqsadga muvofiqdir. Aks holda, huquqshunos yetuk mutaxassis 36 bo'lishi gumon ostida qoladi. Shuning uchun ham huquqshunos o'zining bunday hislatlarini rivojiantirishi, ulardan unumli foydalangan holda muvaffaqiyatli karyerasini yaratishi lozim. Shuni ham unutmaslik lozimki, har qanday tashabbus o'ziga xos qiyinchilik va m as’uliyatni keltirib chiqaradi, aniqrog'i, o‘zi bilan birga yetaklab keladi. Misol uchun, normativ-huquqiy hujjat loyihasini ishlab chiqish - mushkul va ko‘p mehnat talab etadigan jarayondir. Tashabbus ko'rsatilgan paytdan toki zimmaga olingan maqsadga erishilmaguniga qadar huquqshunos barcha chora-tadbirlarni amalga oshirishi zarur. Agar huquqshunos bu jarayonni oxirigacha amalga oshirmasa, ko'rsatgan tashabbusi uni “jazolanishga” olib kelishi mumkin. M a’lumki, sobiq sho'rolar tuzumi davrida fuqarolarning o‘z huquq va erkinliklarini yaxshi bilishi, ularni qonuniy himoya qilish yo'llarini o'rganishi, adolatni talab qilish usullaridan foydalanishi masalalari iloji boricha ko'tarilmas, bu borada “barcha muammolarni davlat biladi va o‘zi hal qiladi” degan tushunchani millionlab odamlar ongiga singdirishga harakat qilinar edi. Sho'rolar imperiyasi davrida o'tkazilgan qatli omlar, millionlab begunoh odamlarning sudsiz-so'roqsiz og‘ir jazolarga, surgunlarga mubtalo etilishi ayni shu siyosatning - fuqarolarning ó‘z huquq va erkinliklaridan bexabar va bebahra tutilishi, ularni himoya qilish tizimining esa mutlaqo ishlamasligi oqibatidir. Shu tufayli ham odamlar, hech qanday aybi bo‘lmasa-da, militsionerni, prokurorni ko'rsa, birdan sergak tortishar, sudga murojaat qilishni esa deyarli hech kim o'ylamasdi. Afsuski, qariyb yetm ish besh yil davomida shakllanib, qotib ulgurgan mana shu dunyoqarash, kayfiyat hali hamon bir qism fuqarolarimiz, ayniqsa, katta avlod vakillari ong-u shuurini tark etm agan. Boshqacha aytganda, huquqiy bilimsizlik, ba’zan esa ochiqdan ochiq huquqiy jaholat real hayotda juda ko‘p muammolarning kelib chiqishiga, oddiygina kelishmovchiliklarning jiddiy ziddiyat darajasiga o'sib chiqishiga sabab bo'lmoqda. Natijada, arzimas maishiy konfliktlar ortidan kishilarning og‘ir jinoyatlarga qo‘l urushi, hatto qotillik sodir etishidek mudhish hodisalar yuzaga kelyapti. Holbuki, huquq borasidagi savodsizlik, bilimsizlik hech bir fuqaroni javobgarlikdan ozod qilmaydi. 37  Demak, bugungi kunda fuqarolarimizning iiuquqiy savodxonligini oshirish, huquqiy madaniyatini yuksaltirish eng muhim masalalardan bo‘Hb turibdi. Buning eng ishonchli, samarali usullaridan biri - huquqiy targ'ibot va tashviqot hisoblanadi. Ochig'ini aytish kerakki, mana shu iboralar ishlatilganida ko'pchilikning ensasi qotishi, hatto g'ashi kelishi ham bor gap, hayotiy haqiqatdir. Ya’ni aksariyat hollarda “huquqiy targ'ibot va tashviqot” deganda odamlarning tasaw uriga saratonning issig'i yoki qishning chillasida maktab yoxud mahallaning majlislar zaliga o'ttiz-qirqta odamni yig'ib olib, bir kishining qog'ozdan bosh ko'tarm ay bir-ikki soatlik zerikarli m a’ruzani 0‘qishi-yu, uning oxirida yig'ilish raisining “Kimda savol bor, demak, savollar yo‘q, m a’ruzachimizga katta rahm at” deya mashvaratni yakunlashidek ko'pdan ko‘p foydasiz tadbirlar keladi. Holbuki, chinakam ijodkor, tashabbuskor huquqshunos ayni vazifani shunday uddalashi mumkinki, uning bu sa’y-harakatidan necha-necha odamlar umrbodlik saboq, hayotiy zarur bilim va ko'nikmaga ega bo'lib qolishlari aniq. Bugungi texnik-texnologik yangiliklar esa odamlar ong-u shuuriga kerakii bilim va ko'nikmalarni, xususan, huquqiy madaniyatni samarali singdirishning ko'plab usul va uslublarini yaratish, amalda qo'llash imkonini beradi. Buning uchun huquqshunos targ'ibotchidan o'z ishiga ijodiy yondashuv, nedir tashabbus ko'rsatish, targ'ibotning yangi, auditoriyaga qiziqarli bo'lgan usullarini o'ylab topish talab qilinadi. 3. K reativlik tushunchasi: m ohiyati va aham iyati Kreativlik (ijodiylik) - qandaydir yangi, betakror narsa yarata olish layoqati, badiiy shakl yaratish, fikrlash, g'oya va yechimga olib keluvchi aqliy jarayon'. Tushunchaga berilgan ta ’rifdan ko'rinib turibdiki, kreativlik ham ' A z iz x o jd a y e v a. N. P e d o g o g ik te x n o lo g iy a la r v a p e d a g o g ik m a h o ra t. - T.; N iz o m iy n o m id a g i T D P U , 2 0 0 3. B. 64. 38 xuddi tasliabbuslíoriik, ishga ijodiy yondashuv xislatiari singari, albatta, tu g‘ma, ilohiy tuhfa bo'lishi aslo shart emas. Modomiki, kreativlik - aqliy jarayon ekan, odam aqlini yuksaltirishning, rivojlantirishning, uning cheksiz imkoniyatlaridan foydalanishning bitmas-tuganmas yo'llari va usullari, albatta, topiladi. Xo'sh, yuridik sohada - aksariyat vaZiyat, holat, hodisaga yondashuv faqat va faqat qonunlar, kodekslar, belgilangan huquqiy m e’yorlar asosida bo'lishi talab etiladigan tarmoqlarda kreativlikka - “qandaydir yangi, betakror narsa yaratish”ga o'rin bormi o'zi, degan savol tug'ilishi tabiiy, albatta. Qolaversa, har bir huquqshunos - sudya, prokuror, advokat yoki notarius har bir ish ("дело”) ustida yangilik yarataverishi huquqiy boshboshdoqlikka, anarxiyaga olib kelmaydimi? Hamma gap mana shunda. Biz huquqshunosning kreativligi, tashabbuskorligi va ishga ijodiy yondashuvi xususida gapirar ekanmiz, bularning barchasi qonunlar doirasida,; ularga amal qilgan holda qo'llanilishini, bir zum bo'lsin, yoddan chiqarmasligimiz kerak. Kreativlik, tashabbuskorlik va ijodkorlik aslo qonunlarni buzishga, ularni "aylanib o'tish” yoxud noto'g'ri va noo'rin qo'llashga olib kelmasligi, aksincha, huquqshunosga berilgan imkoniyatlardan to'laroq, samaraliroq va to'g'riroq foydalanishga xizmat qilmog'i darkor. Yuridik sohadagi kreativlik deganda huquqiy xarakterdagi savollar yechimiga ijodiy, iloji boricha yangicha yondashuv tushuniladi. Bu xislat aslida ko'pchilik yuristlarga xos bo'lsa-da, uni dalil amalda qo'llay oladigan, bu borada muvaffaqiyatlarga erishgan mutaxassisgina kasbdoshlari orasida ajralib turadi, uning mijozlari soni ham shunga yarasha ko'p bo'ladi. Huquqshunos faoliyatida kreativlik namoyon qilishning sabablari, joy va usullari istagancha topiladi. Deylik, qator mamlakatlar, ayniqsa, mustaqil huquqiy makon yaratganiga uncha ko'p bo'lmagan yurtimiz - O'zbekiston qonunchiligi, umuman, yuridik sohasida hali ancha^muncha kemtiklar, javobini kutib turgan muammo va savollar talaygina. M ana shu makonda huquqshunosning masalaga kreativ, ijodiy yondashmasligi, muammolar yechimini izlamasligining o'zi mumkin emas. Bunday yondashuv, yuqorida ta ’kidlaganimiz - yuzaki jihatdan bir-biriga o'xshashdek tuyulsa-da, aslida nozik tomonlari, detallan, sabab va oqibatlari, ularning ko'lami hamda ahamiyatining rang-barangligi jihatidan bir-birini takrorlamaydigan huquqiy vaziyatlarda, ziddiyatli hollarda eng oqilona yechim topishning birdan-bir kafolatidir. Shunday yechim topa bilgan, demak, vaziyatga kreativ, ijodiy yondashgan yuristdan mijozlar ham, uning rahbarlari ham, albatta, minnatdor bo'ladilar. 4. H uquqni tatbiq etish d a m asalalarga ijodiy yondash uvning roli Aslida, o‘z ishiga, vazifasiga ijodiy yondashuv har bir kasb egasiga xos bo'lishi lozim. Zero, busiz biror sohaning rivoji, takomilini tasavvur etib bo'lmaydi. Masalan, dastlabki mashinalar va aeroplanlar bilan bugungi zamonaviy avtomobillar, ulkan havo laynerlarini bir- biriga bir qiyoslab ko'raylik. Ularning beistisno barcha ichki va tashqi jihatlari - dvigatellarining kuch-quw ati, hajmi, yuk va odam tashish imkoniyatlari, ko'rinishi, qulayligi va yana boshqa yuzlab ko'rsatkich - parametrlarida o'sish- 0 ‘zgarish bormi-yo'qmi? Mana shu o'sishning, o'zgarishning, mukammallashuvning zamirida nima turibdi? Albatta, injenerlar, konstruktorlar, dizayner va yana boshqa yuzlab kasb egalaridagi tinimsiz izlanuvchanlik, ijodiy fikrlash, yangilik yaratishga bo'lgan so'nm as ishtiyoq! Ayni shu - ishga, vazifaga, masala va muammolar yechimiga ijodiy yondashuv umu- minsoniy taraqqiyotning ham beqiyos garovi va kafolati hisobla- nadi. Shu singari yaratuvchilikka yo'naltirilgan ijodiylik yurispfuden- siya sohasiga ham xos jihat, hatto, talab bo'imasligi mumkin emas. Katta miqyosda bu - qonun ijodkorligi, mamlakatning huquqiy doktrinasi hamda huquqiy fanlarni rivojlantirish, huquqiy amaliyotni takomillashtirish sohalarini o'z ichiga oladi. Zero, bu sohalardagi ijodkorlik, ilmiy va amaliy izlanishlar o'zining ta ’siri va ahamiyati bilan umumiy ma’nodagi huquq tushunchasining yuksak takomiliga olib keladi. 40  Huquqshunoslar shug'ullanadigan konkret soha va ularda yigMlib qolgan muammolarga keladigan bo'lsak, masalan, jamiyatimiz rivojiga jiddiy to‘g‘anoq bo'Iayotgan korrupsiya, unga qarshi kurash, bu illatning oldini olish masalalarini eslashimiz mumkin. M a’lumki, dunyoning ilg‘or, rivojlangan davlatlari bo'lmish Finlyandiya, Norvegiya, Germaniya, Yangi Zellandiya, Singapur singari qator mamlakatlarda mazkur muammo o‘z dolzarbligini, xavflilik darajasini allaqachon yo'qotgan. Xo‘sh, ayni davlatlar bu natijaga qanday erishganlar, nimalar hisobiga bu jamiyatlarda pora, poraxo'rlik, davlat budjetini talon-toroj qilish, tanish- bilishchilik singari bizni doimiy bezovta qilib keladigan illatlarga keskin barham berilgan? Bu savollarga javob aniq: korrupsiyadek xavfli kasallikka qarshi, birinchi navbatda, o‘sha mamlakatlarning huquqshunoslari astoydil bel bog‘lab kurash boshlaganlari ayni ijobiy natijalarga olib kelgan. Ular, avvalo, o‘z saflarini, keyin esa butun jamiyatni mazkur ijtimoiy illatdan xalos qilishning yangi, kutilmagan, ta ’sirchan usul-uslublarini, mexanizmlarini, qonuniy yo'llarini kashf qilganlar. Xorijning shu tajribalarini ijodiy o'rganish va o'zlashtirish, eng muhimi - bizning real holatimiz, xalqimiz mentaliteti, milliy imkoniyatlarimizdan kelib chiqib yangi tashabbus, kurash usullari, targ'ibot yollari va samarali harakatlarni amalga oshirish mumkinmi-yo'qmi? Bizningcha, nafaqat mumkin, balki kerak, zarur ham! Yana bir narsani unutmaylikki, yangi g'oyalar yaratadigan va vazifalarga noan’anaviy tarzda yondashuvchi ijodkor kishilar aksariyat ish beruvchilarda doimiy qiziqish uyg'otadi. Ijodkorlik va yaratuvchanlik fazilatlari mutaxassisdan talab qilinadigan ko'nikma, fazilatlar reytingida yuqori o'rinni band qiladi. Bugungi kun taraqqiyot shiddati har bir davlat va uning fuqarolaridan muntazam tarzda yangilik sari intilishni, yangi g'oyalar, tashabbuslar, kutilmagan yondashuvlar va yechimlarni talab etadi. Bu jarayondan qisqa muddat uzilib yoxud ortda qolish pirovardida sezilarli qoloqlikni, demakki, hamma sohada ilg'or davlatlarga qaramlikni keltirib chiqarishi tayin. 41  Boshqa tomondan bugungi yurist shiddat bilan o‘z zamon bilan hamnafas, uning to'laqonli ishtirokch: darkor. Chunki deyarli har kuni birgina respublikamizi qancha yangidan yangi qonun hujjatlari, huquqiy tasdiqlanyapti, birining o'rniga boshqasi joriy etilyapti. ham tep-tekis, kamchiliklardan holi bormayotgani hecli emas. Yangi qonunlar, kodekslarda bir-birini takror y etuvchi normalar, ziddiyatli ko'rsatm alar istaganch Shu va shunga o'xshash masalalarni ko'tarib chiqis muhokama qilish va samarali hal etishda, qonunc milliy huquq tizimimizni isloh qilishda bizga yara izlanuvchanlik, tashabbuskorlik qobiliyatiga ega yur suv bilan havodek zarur. Aynan shunday - yangi tashabbuslarni dadil olg‘a sura oladigan kreativ yi yurtimizning huquq sohasi bo'yicha rivojlangan davlatl kirishida hal qiluvchi rolni bajaradilar. Nazorat uchun savollar 1. Huquqshunos kasbining boshqa kasblardan jiddi turuvchl, o'ziga xos jihatlari nimalardan iborat, deb hisoblays 2. Yuristlardan talab etiladigan eng muhim insoi ko'nikmalarga ta ’rif va tavsif bering. 3. Huquqshunosning tashabbuskorligida nedir chegí bo'lishi kerakmi-yo'qmi? Fikringizni aniq misollar bilan dalilla 4. Siz huquqshunos faoliyatidagi, shaxsidagi kreativli tasavvur qilasiz? 5. Sizningeha, kreativlik bilan qonunga bo'ysunish, mavj hujjatlarga amal qilish o'rtasidagi “oltin o‘rtalik”ni qanday top 6. Huquqni tatbiq etishga ijodiy yondashuv bilan qonui o'tish” o'rtasida qanday Jiddiy farqlarni ko'rsatish mumkin? O'qish uchun ta v s iy a e tila d ig a n a d a b iy o tla r re 1. Randall Kiser. (2017). Soft Skills for the Effectiv Cambridge. Cambridge University Press. 2. M anmohan Joshi. (2017). Soft Skills. 1st ed. [pdf], t h ttp s ://bookboon.com /e n / soft-skills-ebook. 42  4-MAVZU; HUQUQIY FAOLIYATDA QO‘LLANILADIGAN TA’SIRCHAN PREZENTATSIYA Reja: 1. Prezentatsiyalarning turlari va shakllari. 2. Prezentatsiyaga tayyorlanish va uni yaratish bosqichlari. 3. Slaydlarni tayyorlash talablari. Slaydlar dizayni. 4. Huquqshunosnihg o'zini o‘zi taqdim etishi. 1. P rezentatsiyalarn ing turlari va shakllari Yer yuzida aholi soni oshib borgani sari, turli-tuman axborotlar iíiíÉa == ham ko'payib boraveradi. Kundan kunga ko'payib borayotgan axborot oqimida insonning idrok qilishi, tabiiyki, murakkablashadi. Insonning axborotni qabul qilish va idrok etish imkoniyati bilan axborot salmog'i o'rtasida jiddiy ziddiyat vujudga keladi. Ko'payib borayotgan axborotni qabul qilishni osonlashtirish uchun uni to'g'ri tizimlashtirib taqdim etishni o'rganish zarur. To'g'ri tayyorlangan prezentatsiya yaxshi taqdimot garovidir. YOBDATUTING! P r e z e n ta ts iy a - bu a xborotn i ta q d im etish usuli. A x borot k o 'rg a zm a li va ishonchli s h a k ld a ta q d im etilish i kerak. B uning uchun g r a f ik a , v id e o va o v o z li ax borotda n f o y d a la n ila d i. A s o s iy g 'o y a la r kichik m a tn la rd a aks eta di. Prezentatsiyadan turli maqsadlarda foydalaniladi. Shunga ko'ra prezentatsiyalarning quyidagi turlarini ajratib ko'rsatish mumkin: M a’ruzalarni to'ldiradigan prezentatsiyalar. O'quv maqsadlarida foydalaniladigan prezentatsiyalar. Savdo-sotiq va marketingda foydalaniladigan prezentatsiya­ lar. 43  Ko'rgazmali axborotni taqdim etish shakliga ko'ra prezen- tatsiyalarni uch guruhga bo'lish mumkin: oddiy, anim atsiyali va m ultim ediali. Birinchisi oddiy slaydlar to ‘plami bo'lib, matn, rasm, grafikadan iborat bo'ladi. Tayyorlash ko'p vaqt olmagani va alohida ko'nikmalarni talab qilmagani uchun bunday taqdimotlardan ko'p foydalaniladi. Prezentatsiyani mustaqil tayyorlash uchun Power Point kompyuter programmasini o'rganish yetarli. Animatsiyali prezentatsiyalarda qo'shimcha element - animatsiyadan foydalaniladi; Uncha qiyin bo'lmagan effektlardan foydalanish taqdimotni qiziqarli va yorqin chiqishiga ta ’sir ko'rsatadi. Animatsion effektlar ko'p hollarda maxsus programmalarga joylashtirilganligi tufayii prezentatsiyada ulardan foydalanish qiyin ish emas. Multimediali prezentatsiyani tayyorlash esa birmuncha murakkab bo'lib, unda grafika, video, animatsiya, ovoz, tekstdan iborat bo'lgan interfaol elementlardan foydalaniladi. Prezentatsiya shakllari turlicha bo'lishi mumkin: auditoriyada m a’ruza uchun, ko'rgazma zallarida stend shaklida, magazinda, televideniye yoki radioda va hakozo. Taqdimotlar quyidagicha amalga oshirilishi mumkin: spiker tomonidan yordamchi vositalardan foydalanmagan holatda; spikersiz texnik vositalar yordamida (masalan, video namoyishi); spiker tomonidan yordamchi vositalardan foydalangan holatda. P r e z e n ta ts iy a uslublari d e g a n d a nimani tushunam iz? Har bir spikerning o'z uslubi bo'ladi. Ayrim prezentatsiyalar, masalan, m a’ruzalar e’tiborni jalb qilishga qaratilgan. Katta auditoriyalar uchun mo'ljallangan m a’ruzalarda chiroyli so'zlar ko'p, detallar esa kam bo'ladi. Bunday prezentatsiyalarni katta zallar uchun mo'ljallangan prezentatsiyalar, deb atashadi. Kam sonli tinglovchilar, masalan, mijozlar uchun mo'ljallangan prezentatsiyalar esa o'zgacha uslubda tayyorlanadi. Ularda detallar: grafika, statistik m a’lumotlar qo'proq bo'lishi kerak. Bunday prezentatsiyalarning maqsadi ishontirish va ta ’lim berishdir. 44  Ayrim prezentatsiyalarda katta bir g‘oya bitta slaydda namoyish etiladi va u uzoq vaqt muhokama qilinadi. Har bir slayd katta hajmdagi m a’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Boshqa bir spiker m a’ruzaning ayrim jihatlarinigina slaydga joylashtiradi. Bitta g ‘oya bir nechta slaydlarga bo'lib joylashtiriladi. P r e z e n ta ts iy a d a q a y s i uslubdan f o y d a la n g a n m a’qut? Bu vaziyatga bog'iiq. Lourens Les$ig uslubi Lessig trener bir nechta, ba’zi hollarda bittagina so'z yozilgan slayd yaratadi. Bunday slaydlar odatda oq fonga qora shrift bilan yoziladi. Spiker tomonidan biidirilayotgan fikrlarga slaydda yozilgan so'zlar yordamida urg'u berish mumkin. A leksey Kepterev, prezentatsiyalar bo'yicha ekspert: P r e z e n ta ts iy a la r in so n la rg a t a ’s ir k o 'rsa ta d i. Bu, p r e z e n ta ts iy a la r a u d ito r iy a n i butunlay o 'z g a r tir a d i, d e g a n i emas. Gap s iz n in g boy va m ashhur o dam ga a y la n is h in g iz d a em as. Gap s iz n in g boshqa in songa, ya x sh iro q in son ga a y la n is h in g iz d a. S i z ko‘proq b ila d ig a n va ko'proq tu sh u n a dig an in so n ga a y la n a s iz. Ta’sirchan prezentatsiya, bu, birinchi navbatda, qiziqarli, to'g'ri tuzilgan va chiroyli taqdim etilgan kontent. Bunday prezentatsiyada tingiovchi faqat bir maqsadda - slaydlarni rasmga olish uchungina telefonini qo'liga oladi. Yaxshi tayyorlangan prezentatsiya odamlarni fikrini o'zgartirishga yordam beradi. 2. Prezentatsiyaga tayyorlanish va uni yaratish bosqichlari P rezen ta tsiya g a tayyorlanishni nimadan boshlash kerak? Auditoriyani o'rganish. Maqsadni aniqlash. Material tanlash va ajratish, ularni tizirnli taqsimlash. Prezentatsiya ssenariysini tuzish. Prezentatsiya tayyorlashni rasm qidirishdan boshlash katta xato hisoblanadi. Yaxshi tizim- 45 lashtirilmagan, maqsadsiz prezentatsiyalar odatda shundan bosh- lanadi. Agar prezentatsiya tayyorlash uchun vaqt oz bo'lsa, umu­ man rasm qidirmagan m a’qul. M a’noli va fikrni yetkazib berishga yordamlashadigan, oq fonga qora shrift bilan yozilgan matn chi- royli ko'rinadi. A u d ito r iy a n i o 'r g a n ish. Prezentatsiyaga tayyorlanishni birinchi navbatda auditoriyani o'rganishdan boshlash kerak. Tinglovchilar qanday odamlar ekanini bilish juda muhim. Jinsi, yoshi, kasbi, bilim darajasi, xohishlari, qo'rquv va xavotirlari, intilishlari. Turli insonlarni ham qandaydir belgiga ko'ra birlashtirish mumkin. Tinglovchilarni qanchalik yaxshi tushunsangiz, fikrlaringizni ularni ongi va qalbiga shunchalik chuqur singdira olasiz. ^ M a q s a d n i a n iq la sh. O ’zingizga haqqoniy va samimiy javob bering - tinglovchilaringiz nimani tushunishlari, qabul qilishlari va nima qilishlarini xohlaysiz? Sizning mahsulotingizni sotib olishlari kerakmi? Sizni ishga qabul qilishlari kerakmi? Bilim olishlari kerakmi? Maqsadni aniqlash prezentatsiya tayyorlashda to'g'ri yo'nalishni tanlashga yordam beradi. M aqsad quyidagicha bo'lishi mumkin: boshqalarni o'z nuqtayi nazaringizga ishontirish; bilim berish, tajribangiz bilan o'rtoqlashish; hisobot berish; mahsulotga qiziqish uyg'otish. Maqsad juda katta bo'lishi shart emas, asosiysi - aniq bo'lishi kerak. Mavhum maqsad Aniq maqsad Prezentatsiya tinglovchilarni xulqini Yaxshi chiqish qilish o'zqartirishi mumkinligiqa ishontirish "Ommaviy madaniyafni oilaviy Mafkuraviy immunitetni qadriyatlarga halokatU ta'sirini mustahkamlash isbotlab berish Maqsad aniqlangandan keyin, o'ylab qo'ygan g'oyalaringizni qog'ozga tushiring. Slaydlarda yoritmoqchi bo'lgan m a’lumotlarni avval qog'ozga chizib chiqing. Bu nima uchun kerak? 46  Birinchidan, taqdimotingiz uchun nechta slayd tayyorlash kerakligini hisoblab chiqasiz. Ikkinchidan, mavzuni yoritishda mantiqiy izchillikka amal qilasiz, Uchinchidan, slaydlar uchun qanday dizayn to ‘g ‘ri keUshini aniq tasavvur qilasiz. To'rtinchidan, prezentatsiya uchun qanday rasmlar, qanday musiqa kerak bo'lishini oldindan aniqlab olasiz. M ateriallarni ajratish va tizimlashtirish. Ko‘p sonli mate- riallar orasidan maqsadingizga erishishga yordam beradigan ma’lu- motlarni tanlang. Buning uchun o'zingizga shunday savol bering: menga ajratilgan vaqtda maqsadga erishish uchun auditoriyaga ^ aynan nimani gapirishim kerak? Nazorat jadvali: Um um iy shartlar AuditoMyani Tadbir ishttrokchilari kimlar? o'rganish Qancha odam keladi? Tinglovchilar shaxsan sizdan nima kutishyapti? Tinglovchilarning taqdimot qilinadigan mavzu yuzasidan bilim darajasi qanday? Tadbir turi Konferensiya. ma'ruza, targ'ibot va b. Atmosfera Tadbir qanday sharoitda o'tadi (rasmiy, tantanali yoki erkin)? Tinglovchilar tadbirda ixtiyoriy ishtirok etishyaptimi yoki majburiyZ Sizning Asosiy dokladchimisizyoki boshqalar bilan teng qatorda chiqtshtngiz chiqish qilasizmi? Sizning chiqishingizga qancha vaqt ajratilgan? Boshqalaming Dasturga ko'ra boshqa notiqlar nima haqida chiqishi gapirishadi? Sizdan oldin qancha odam chiqish qiladi? Ishtirokchilar orasida sizning fikringizga qarshi fikr bildiruvchilar bormi? Tadbir dasturi Tadbir dasturi bilan tanishdingizmi? Kimdan oldin va kimdan keyin chiqish qilasiz? Texnik vositalar Texnik vositalar bilan ta'minlanganmi? 47  S la y d la r d a nim a b o 'lm a slig i kerak? To'liq matn. Inson, bir vaqtning o'zida ham o'qib, ham tinglay olmaydi. Agar slaydga ko‘p matn qo'yilgan bo'lsa, tingiovchi matnni o'qiyotgan vaqtda, spikerni umuman eshitmaydi. 30 ta so‘z - slaydga qo‘yiladigan matn miqdorining chegarasi. R anglar va shriftlar xilm a-xilU gi. Slaydni kamalakka aylantirishning keragi yo‘q - ikki-uch xil rang yetarli. Bir xil shriftdan foydalangan ma’qul. Uzog'i bilan ikki xil - asosiy matn va sarlavha uchun. Bir qatorga sig ‘m aydigan sarlavhalar. Ko‘p sonli elementlar. Sxemalar bundan mustasno. Ular ham maksimal darajada oddiy bo'lishi kerak. S ifa ts iz rasmlar. Yaxshi p r e z e n ta ts iy a q a n d a y bo'lishi kerak? Q iz iq a r li nom. Taqdimotga qiziqarli nom tanlash juda muhim, hatto kitob sotib olayotgan inson ham birinchi navbatda uning nomlanishiga e ’tibor qaratadi. Odamlar prezentatsiyani aynan nomlanishiga qarab tanlashadi. /. Sonlardan foydalaning. “Taqdimot qilish to ‘g‘risida 5 m aslahat”. 2. Savol qo'ying. “Taqdimotga qanday tayyorlanish kerak?”. 3. Qo'shiq, film , badiiy asarlarning nomlari, ulardagi m ashhur iboralarni ishlating. “Suyunchi! 0 ‘zbekistonda korrupsiyaga qarshi kurash e’lon qilindi”. 4. "H am m asi... haqida", "..., nima u?" kabi usullardan foydalaning. “Hammasi “ommaviy madaniyat” haqida”, “De- mokratiya eksporti” - nima u?”. Dunyodagi eng yaxshi 15 ta prezentatsiyaning 8 tasining nomlanishida savol qo'yilgan: “... qanday ishlaydi?”, “... uchun nima zarur?”, “Nima qilish kerak?” va hakozo. Prezentatsiyaning sirli nomlanishi ham tinglovchilarda qiziqish uyg'otadi. 48  V izu a lla sh tirish nim a uchun kerak? nutqning murakkab mazmunini tushunishni yengillashtirish; aytilgan fikrning eng muhim jihatlariga urg‘u berish; tushuntirishni osonlashtirish; ayrim fikrlarni tinglovchilarning xotirasiga muhrlash; elementlar o'rtasidagi aloqalarni ko'rsatish. 1. Birinchi slayddanoq tinglovchi bu prezentatsiyadan nima olishini tushunishi kerak. Tinglovchini hayron qoldirishning keragi yo‘q, to ‘g ‘ridan to'g'ri keyingi jarayonda uni nima kutayotganini ko'rsatib bergan m a’qul. Hamma n a rsa g a y e tk a z is h uchun s tip e n d iy a n i q a n d a y sa rfta sh kerak? 2. Qiziqish uyg'otish. Tinglovchini qiziqtirish uchun motivatsiya uyg'otish lozim. Taqdimotning foydali tomonini tushuntirish yoki intriga uyg'otish kerak. F oyd asi: s i z s tip e n d iy a n in g 20% ini q a n d a y teja sh n i bilib o la s iz In triga: 19 ta la b a d a n 9 ta s i s tip e n d iy a la r in in g 20% q a y e r g a k e ta y o tg a n in i bilish m a ydi. 3. Tezis. Taqdimotning asosiy maqsadi, odamlarga o'rgatish kerak bo'lgan jihatlar yoritiladi. 4. Antitezis. Tanganing ikkinchi tomonini ham ko'rsatish lozim. Bu tinglovchilarda ishonch uyg'otadi va amalda uchraydigan muammolardan ogohlantiradi. Tejash ju d a q iyin , chunki a tr o fd a ch iroyli n a r sa la r ju d a ko‘p. A g a r o‘z in g iz n i tu ta olm a sd an biron n a rsa g a put sa rfla g a n b o 'lsa n g iz, bu qo‘rqinchli emas. 5. Xulosa. Yomon prezentatsiyalar "E’tiboringiz uchun rahm at!” so'zlari bilan tugaydi. Taqdimot yakunida xulosa yoki qisqacha rezyume berish kerak. Spikerning taqdimotidan keyin tinglovchi hozir nima qila olishini tushunishi lozim. 49  Endi s i z tejam korlikn in g uch q o id a sin i bilib o ld in g iz. Bugun d o ‘k on da biron ta sin i qo‘llab ko'ring. Har doim zamon bilan hamnafas bo‘lishga harakat qilish kerak. Tingiovchilarning mutaxassisga bo'lgan ishonch darajasi taqdimotning qanchalik yaxshi tayyorlanganiga bog'iiq bo'ladi. Taqdimotda barcha elementlar uyg'un, ya’ni bir xil tipda bo'lishi kerak. Bunday slaydlar mavzuni tushunishni yengillashtiradi, tinglovchilarni charchatmaydi. Matnli, rasmli, diagrammali slaydlar - har bir turdagi slaydlar uchun bir nechtadan shablon yaratib olish kerak. Keyin slaydlarni nusxasini ko'chirish, faqatgina matn va tasvirlarni o'zgartirish kerak. Bir xil tipda tayyorlangan slaydlar chiroyli ko'rinadi. I ' YODDATUTING! T a qdim ot m a tn la rin g izn i q o ‘y a d ig a n jo y em as - a u d ito r iy a g a tesk ari qarab s la y d la r n i o‘qib bera o lm a y s iz , bunga umid ham qilm ang. B undan ta sh q ari, tin g lo v c h ila r s i z g a p ir g a n in g iz d a n ko‘ra te zr o q o'qish ad i - bu isbotla n gan. 50  Shuning uch