Hoofdstuk 15 Economie I Past Paper PDF

Economie I (BESPO1173- BESPO1173A) Tom Truyts 14. Verdeling en herverdeling  Verdeling en herverdeling Er zijn allerlei redenen waarom markten kunnen falen (marktmacht, publieke goederen en externe effecten, en asymmetrische informatie) Maar efficientie ≠ rech...

Economie I (BESPO1173- BESPO1173A) Tom Truyts 14. Verdeling en herverdeling  Verdeling en herverdeling Er zijn allerlei redenen waarom markten kunnen falen (marktmacht, publieke goederen en externe effecten, en asymmetrische informatie) Maar efficientie ≠ rechtvaardigheid ➙ ook ook zonder marktfaling(= geen ‘distorties’), marktuitkomst niet noodzakelijk rechtvaardig Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling  Verdeling en herverdeling 1. De verdeling van inkomens: van primaire inkomens naar welvaart 2. Inkomensongelijkheid: is de ongelijkheid toegenomen? 3. Herverdeling: belastingen 4. Herverdeling: de uitdagingen in de sociale zekerheid Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Van primaire inkomen naar welvaart Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling  Van primair inkomen naar welvaart Primair inkomen ➙ van factormarkten (zie éénvoudige economische cyclus H1) Arbeidsinkomen Inkomen uit vermogen Sociale bijdragen Betaald uit wedden en lonen In ruil verzekering tegen sociale risico’s ➙ uitkering bij werkloosheid, ziekte, handicap, pensioen, kinderbijslag… Belastbaar inkomen ➙ basis voor personenbelasting (inkomstenbelasting) Beschikbaar inkomen ➙ bestedingen + sparen Indirecte belastingen op bestedingen (consumptie) ➙ BTW, accijnzen, registratierechten enz. Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling  Van primair inkomen naar welvaart Welvaart (levensstandaard) bereikt gezinsinkomen ➙ afhankelijk van gezinssamenstelling €2000/maand ➙ verschillend voor single vs koppel met 4 kinderen Inkomen per capita? Echter veel bestedingen publiek goed binnen gezin ➙ bv. internet, keuken, auto… Noden volwassene, baby, kind verschillend Equivalent inkomen ➙ gezinsinkomen gedeeld door equivalentieschaal Gezinsinkomen verschillende gezinssamenstellingen vertalen naar (meestal) inkomen single OESO schaal: deel door 1 + 0,5 per bijkomende volwassene + 0,3 per kind €2000 voor koppel met 1 kind = €2000/(1+0,5+0,3) = €1111,1 equivalent inkomen → ongeveer zelfde levensstandaard als single met €1111,1 maandinkomen Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling  Verdeling en herverdeling 1. De verdeling van inkomens: van primaire inkomens naar welvaart 2. Inkomensongelijkheid: is de ongelijkheid toegenomen? 3. Herverdeling: belastingen 4. Herverdeling: de uitdagingen in de sociale zekerheid Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Functionele en personele verdeling van inkomen Twee uitgangspunten voor de analyse van ongelijkheid: Functionele verdeling: verdeling van inkomen over sociale klassen, gelinkt met productiefactoren (arbeid en kapitaal) Welk stuk nationale inkomen gaat naar vergoeding arbeid, welk stuk naar vergoeding kapitaal? Historisch belangrijk: de “klassieke” benadering (Smith, Ricardo, Marx, …) Personele verdeling: personen of gezinnen als uitgangspunt in plaats van sociale klassen of productiefactoren We kijken enkel naar de personele verdeling … Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Personele verdeling § Studie van het beschikbaar inkomen gezinnen: inkomen dat overblijft nadat belastingen betaald en transfers ontvangen zijn § In 2018: gemiddeld gezinsinkomen = 4159 euro per maand, maar zegt niets over verdeling ➙ enkele alternatieven: histogram (inkomens in vaste klassen, % personen variabel) → volgende slide per schijf van €500 decielverdeling (% personen in vaste klassen, inkomens variabel) Lorenz-curve (≈ cumulatieve decielverdeling) Gini-index (in het bijzonder in geval van snijdende Lorenz-curven) Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Histogram beschikbaar gezinsinkomen (België, 2018) Lange staart: scheve verdeling mediaan (€3800) < gemiddelde (€4159) Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Personele verdeling § Decielen § Rankschik alle gezinnen volgens (stijgend) inkomen § Verdeel in 10 gelijke delen → 1ste deciel = 10% laagste inkomens, 10de deciel 10% hoogste inkomens § (Overigens: in 4 verdelen → ‘kwartielen’, in 5 → ‘kwintielen’, in 100 → ‘percentielen’) § Gemiddeld beschikbaar inkomen per deciel Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Decielverdeling beschikbaar gezinsinkomen (België, 2018) Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Decielverdeling beschikbaar gezinsinkomen (België, 2018) Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Lorenz-curve voor België en de VS in 2018 Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Personele verdeling § Lorenzcurve § Horizontale as: cumulatief percentage bevolking § Verticale as: cumulatief percentage totaal inkomen § 45° lijn = perfecte inkomenongelijkheid § Vlakke Lorenzcurve → perfecte ongelijkheid = alle inkomen voor rijkste deel bevolking § Figuur: Lorenzcurve per kwintiel § Gini coëfficient → ongelijkheid Lorenzcurve in 1 cijfer § Oppervlakte tussen Lorenzcurve en 45° lijn tgo oppervlakte !""%.!""% driehoek onder 45° lijn (bemerk: =1/2) & § Tussen 0 en 1 → perfecte gelijkheid = 0; perfecte ongelijkheid = 1 Hogere Gini = meer ongelijkheid Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling De Gini-coëfficiënt L 1 2-M G= = = 1 - 2M 12 12 Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Verklaringen voor veranderingen in ongelijkheid Welvaartsverdeling kan ongelijker worden omdat de primaire inkomensverdeling ongelijker wordt, bv., als de lonen voor hooggeschoolden ( laaggeschoolden) sterker toenemen de inkomens uit vermogens ( arbeid) sterker groeien de overheid minder herverdeelt, bv., omdat ze de belastingen minder progressief maakt of de uitkeringen in de sociale zekerheid beperkt er sociodemografische veranderingen zijn, bv., meer alleenstaanden en meer ‘assortative matching’ Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Wereldongelijkheid (1820-2013) & olifantencurve (1988-2011) China, India, … ‘armen’ OESO Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Evolutie ongelijkheid Voorbije jaren veel aandacht voor evolutie ongelijkheid Toename ongelijkheid sinds jaren ’70 in Westerse landen Politieke mobilisatie lagere middenklasse (gele hesjes, Trump, rechtspopulisme) Evolutie China en Afrika… Wereldongelijkheid Resultaat evolutie ongelijkheid tussen landen en ongelijkheid binnen landen Onderzoek Branko Milanovic (Wereldbank) Stijging door industrialisatie Westerse industrielanden, voorbije decennia daling Industrialisering China & co Binnen Westerse landen U verloop zoals voor VS – daling jaren ‘30-’60, stijging ongelijkheid vanaf jaren ‘70 Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Evolutie ongelijkheid Growth incidence curve ➙ inkomensgroei in functie van plaats in (wereldwijde) inkomensverdeling De ‘olifantencurve’ (1988-2011) Horizontale as: percentielen van wereldinkomensverdeling in 1988 Verticale as: voor elk percentiel cumulatieve reële inkomensgroei gedurende globaliseringsperiode = 1988-2011 gemiddelde groei = 35,5%, maar ongelijk voor de percentielen China, India, Zuid-Korea, Achteruitgang allerarmsten en lagere middenklasse Westerse landen (➙ gele hesjes, rechts populisme, Trump…) Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Armoede Armoede = onvoldoende inkomen voor een menswaardig bestaan Inkomen onder ‘armoedelijn’ of ‘armoedegrens’ → lager (equivalent) inkomen = arm Focus op onderkant inkomensverdeling Bekendste armoedelijk: alsolute armoedelijn Wereldbank In 1991 vastgelegd op $1/dag, onlangs opgetrokken naar $1,9/dag ➙ extreme armoede, subsistentie Milennium Development Goals van Verenigde Naties ➙ % van wereldbevolking halveren Belangrijke daling wereldarmoede: 1990-2015 van 37% naar 13% Vooral uitdaging in Sub-Sahara Afrika ➙ daling 57% naar 35% Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Evolutie extreme armoede Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Twee aapjes Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling  Ongelijkheid onrechtvaardigheid Indien (zoals in filmpje) iemand minder verdient, maar er even hard voor werkt, dan is er ongelijkheid én onrechtvaardigheid Echter, indien iemand minder verdient door minder (hard) te werken, dan is er ongelijkheid, maar niet per se onrechtvaardigheid (indien dit een bewuste keuze was) Allicht is onrechtvaardigheid belangrijker, maar ook moeilijker te meten (ongelijkheid vaak proxy voor onrechtvaardigheid) Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling  Verdeling en herverdeling 1. De verdeling van inkomens: van primaire inkomens naar welvaart 2. Inkomensongelijkheid: is de ongelijkheid toegenomen? 3. Herverdeling: belastingen 4. Herverdeling: de uitdagingen in de sociale zekerheid Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Ongelijkheid primaire en beschikbare inkomens Caminada en Goudswaard (2014) Gini coëfficiënt primaire en beschikbare inkomens ➙ verschil = herverdeling door belastingen en sociale zekerheid Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Herverdeling: belastingen en sociale zekerheid Zie eerder: diagram van primaire inkomens naar welvaart ➙ beschikbaar inkomen bepaald door primair inkomen EN belastingen en uitkeringen sociale zekerheid Belastingen zijn: Verplichte monetaire bijdragen aan de staat zonder duidelijke tegenprestatie en met algemene bestemming (behalve een paar uitzonderingen) Openbare ontvangsten die geen belastingen zijn: parafiscale ontvangsten = sociale bijdragen (want: tegenprestatie + ‘para-stataal’) Leningen (vrijwillig + tegenprestatie) retributies, boetes, inkomsten uit kansspelen (‘vrijwillig’, tegenprestatie) geldcreatie (geen directe monetaire bijdrage) Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Herverdeling: belastingen en sociale zekerheid Belastingen komen in vele vormen Belangrijkste onderscheid: directe vs indirecte belastingen Directe belastingen Indirecte belastingen Vaste moment Bij gelegenheid (transactie) Aangifte Vaak al in prijs transactie vervat Personaliseerbaar (Meestal) Niet personaliseerbaar Voorbeelden: personenbelasting, Voorbeelden: BTW, accijnzen, vennootschapsbelasting successierechten, registratierechten, (= inkomstenbelastingen) importheffingen… Belangrijksten belasting in België: personenbelasting (= inkomstenbelasting gezinnen) Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Uitgaven en inkomsten van de Belgische overheden (2019) Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling  Gemiddelde en marginale aanslagvoet Gemiddelde aanslagvoet: belastingtarief dat, gemiddeld gezien, betaald wordt op het volledige inkomen progressief: gemiddelde voet neemt toe met inkomen regressief: gemiddelde voet daalt met inkomen proportioneel: gemiddelde voet blijft constant Marginale aanslagvoet: belastingtarief dat moet betaald worden op een bijkomende euro Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Het barema van de inkomstenbelasting (inkomsten 2020) gemiddeld tarief < marginaal tarief statutair tarief (versus effectief tarief, zie volgende slides) Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Voorbeeld: alleenstaande met €30 000 belastbaar inkomen § Echter: vele aftrekposten en belastingverminderingen § Belangrijkste belastingvermindering: belastingvrije som deel waarop geen belasting moet betaald worden €8.990 in geval van alleenstaande Gemiddeld tarief ≈ 26,8% < 45% = marginaal tarief Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling  Statutaire versus effectieve aanslagvoeten Statutaire = wettelijk vastgelegde ‘tarieven’: vertellen slechts deels hoeveel personenbelasting er betaald wordt, want ook belastingsvrije som (afhankelijk van gezinstype) aftrek = deel inkomen niet opgenomen in belastbaar inkomen vermindering = te betalen belasting wordt verminderd waardoor het effectieve gemiddelde tarief = 21,8% in 2019 Het effectieve marginale tarief wordt beïnvloed door andere elementen die afhangen van het inkomen zoals selectieve ( onvoorwaardelijke) uitkeringen, wat kan leiden tot werkloosheidsval … Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling De effectieve marginale aanslagvoet § Vergelijk (alleenstaande): werkende met 30.000 – 8.050,5 = 21.949,5 euro netto werkloze met 18.000 – 2.936,5 = 15.063,5 euro netto effectieve “marginale” aanslagvoet = 1- (6.886/30.000) = 0,77! Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Eerste kernprincipe: verticale herverdeling ‘Sterkere schouders dragen (proportioneel) zwaardere lasten’ = draagkrachtprincipe = principe van verticale herverdeling leidt tot progressiviteit (stijgende gemiddelde aanslagvoet) waardoor ongelijkheid van netto-inkomens (na belasting) < ongelijkheid van bruto-inkomens (vóór belasting) … Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling De Lorenz-curve vóór en na de personenbelasting in 2018 Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Progressiviteit belastingen en sociale bijdragen Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Tweede kernprincipe: horizontale gelijkheid ‘Sterkere schouders dragen (proportioneel) zwaardere lasten’ = draagkrachtprincipe = principe van verticale herverdeling ‘Belastingplichtigen moeten in gelijke omstandigheden gelijk worden behandeld’ = principe van horizontale gelijkheid wil niet zeggen dat gezinnen met hetzelfde belastbare inkomen dezelfde belastingen moeten betalen … alleenstaanden met en zonder kinderen zijn niet gelijk en betalen verschillende belastingen, ook al hebben ze hetzelfde inkomen Bv., door belastingvrije som te variëren over gezinssamenstelling Belangrijke vraag: wat zijn ‘gelijke omstandigheden’? Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling  Verdeling en herverdeling 1. De verdeling van inkomens: van primaire inkomens naar welvaart 2. Inkomensongelijkheid: is de ongelijkheid toegenomen? 3. Herverdeling: belastingen 4. Herverdeling: de uitdagingen in de sociale zekerheid Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Sociale zekerheid § Progressief belastingsysteem (op inkomen) is het eerste herverdelingssysteem: zorgt voor daling ongelijkheid door progressiviteit Wie rijker is draagt, proportioneel gezien, meer bij § Sociale zekerheid tweede belangrijke herverdelingssysteem: voornamelijk bedoeld als inkomenstransfer van mensen zonder ‘tegenslag’ naar mensen met ‘tegenslag’ in volgorde van belang (in uitgaven): pensioen, gezondheidszorg, ziekte & invaliditeit, gezin & kinderen, werkloosheid, gelijkekansen Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling  Waarom SZ niet voorzien door private markt? Enkele problemen (bv., werkloosheid) Collectieve component: als grote groep verzekerden gelijktijdig getroffen wordt, volstaan premies niet Asymmetrische informatie: averechtse selectie (ex ante): ‘lage’ en ‘hoge’ risico’s = private informatie; premie op basis van gemiddeld risico te hoog voor lage risico’s moreel risico (ex post): risico op en omvang van schade zijn niet exogeen Marktfalen op private verzekeringsmarkten … overheid zou in principe beter moeten kunnen doen: ‘zachte’ budgetbeperking (i.g.v. collectieve component) verplichte verzekering (i.g.v. averechtse selectie) meer controle- en sanctiemogelijkheden (i.g.v. moreel risico) Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Verzekering als basisprincipe Premie betalen om impact van onzekerheid (bv., ziekte) op levensstandaard zoveel mogelijk uit te schakelen Meestal SZ-premie als % van arbeidsinkomen, terwijl uitkering ofwel = % van inkomen (wederkerigheid in Bismarck-systeem) ofwel = vaste uitkering (solidariteit in Beveridge-systeem) (in werkelijkheid een mengeling van beide systemen) Behoefte aan verzekering is universeel (Pareto-verbetering): ex ante treden mensen vrijwillig toe omwille van risico-aversie ex post zien we transfers (bv., van niet-ziek naar ziek), maar deze transfers zijn welbegrepen eigenbelang in een ‘zuivere’ verzekering Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Verzekering en solidariteit Sociale zekerheid beoogt naast verzekering ook solidariteit tussen mensen met verschillende risico’s en inkomens Risico-solidariteit (subsidiërende solidariteit) premies weerspiegelen niet perfect de verschillen in risico’s In geval van, bv., gelijke premie (berekend op gemiddeld risico) => herverdeling van lage naar hoge risico’s Inkomenssolidariteit Premie en uitkering staan in verhouding tot inkomen maar uitkering is vaak begrensd door minimum en maximum => herverdeling van hoge naar lage inkomens Dergelijke solidariteit gaat verder dan enkel verzekering: niet langer ex ante verbetering voor iedereen kan dus enkel via overheid worden opgelegd = verplichte solidariteit Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling  Werkloosheid Sinds oliecrisis: structurele & langdurige werkloosheid, dus uitgaven gestegen (maar wel ‘relatief ’ klein = 5% SZ-uitgaven) Moreel risico problematisch, want makkelijker voor werkgevers om mensen (tijdelijk) werkloos te maken voor werknemers om minder hard te werken voor werklozen om minder hard te zoeken & kieskeurig(er) te zijn Grootste uitdaging: prikkels (om werk te zoeken en aan te nemen) behouden én welvaartsverlies voor onvrijwillige werklozen beperken moeten uitkeringen dalen of stijgen naarmate men langer werkloos is? (zie Spinnewijn, J., Leuvense Economische standpunten 2018/169) Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Ziekteverzekering Belgische systeem = terugbetalingssysteem Moreel risico kan (i.g.v. een volledige verzekering) leiden tot overconsumptie door patiënten --> patiënt betaalt gedeelte kostprijs = ‘remgeld’ door artsen, want worden betaald per prestatie en kunnen vraag creëren --> vast loon, maar gevaar voor lagere motivatie/kwaliteit? Belangrijker nog: een probleem van betaalbaarheid snelle groei van uitgaven vergrijzing, maar allicht belangrijker nog, technologie nieuwe dure behandelingen: verplicht of aanvullend? Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling  Pensioenen Inkomen verzekeren na actieve loopbaan; pensioen is eigenlijk een verzekering tegen ‘lang leven’ kapitalisatie (funding), maar gevoelig voor conjunctuur repartitie (pay-as-you-go) = werkenden betalen voor gepensioneerden, maar gevoelig voor vergrijzing Verschillende oplossingen voor betaalbaarheidsprobleem: uitkering verlagen? ( armoede & SZ op twee snelheden) premie verhogen? ( BE heeft al zeer hoge loonlast) pensioenleeftijd verhogen? ( politieke haalbaarheid) Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling Alles heeft een prijs, ook herverdeling & verzekering § Beleidskeuze over hoe we de taart verdelen, heeft ook implicaties voor de omvang van de taart Grootte taart niet exogeen door ontmoedigingseffect van herverdeling/verzekering = ‘lekkende emmer’ van Okun, bv.: Hogere inkomstenbelastingen leiden tot hogere effectieve marginale tarieven en kunnen leiden tot afname arbeidsaanbod Hogere werkloosheidsuitkeringen leiden ook tot hogere effectieve marginale tarieven en kan participatie arbeidsmarkt verminderen Afweging grootte en (her)verdeling = ‘efficiency-equity trade-off ’ Tom Truyts - Economie 1 - H15 Verdeling & herverdeling