Hoofdstuk 1 PDF

Economie I (BESPO1173- BESPO1173A) Tom Truyts 1. Wat is economie? Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 1 De wereld in 2020 (resp. februari en maart) Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 2 2020 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Eco...

Economie I (BESPO1173- BESPO1173A) Tom Truyts 1. Wat is economie? Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 1 De wereld in 2020 (resp. februari en maart) Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 2 2020 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 3 2022 De Tijd, 31 augustus 2022 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 4 Vorige crisis maakte Vlaming minder gelukkig (2012) De economische crisis raakt het geluksgevoel van de Vlaming. Terwijl in 2011 nog 54 procent van de Vlamingen zichzelf een gelukkig mens noemde, doet dit jaar nog maar 46 procent dat. Dat toont de derde CM- geluksbarometer van de Christelijke Mutualiteiten (CM) aan. 5 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie?  Venezuela Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 6  7 Waarover en hoe denken economen? - Inhoudstafel 1. Onderwerp en invalshoek? 2. Een eenvoudige economische kringloop 3. Welvaart en economische groei 4. Productiviteit als motor van onze welvaart 5. Specialisatie en ruil Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 7 Opmerking: hoofdstukken 1 & 2 Ik probeer meestal dicht bij de structuur van het handboek te blijven. Voor dit en het volgende hoofdstuk is de materie echter in een andere volgorde georganiseerd => andere logische opbouw volgen De materie in hoofdstuk 1 & 2 van deze syllabus stemt bijgevolg overeen met hoofdstukken 1 en 2, en eerste stuk van hoofdstuf 10 van handboek Economie. Een inleiding… Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 8 1. Onderwerp en invalshoek? § Wat is economie? § Wat is het toepassingsgebied (eng of breed)? § “Economics is the study of economies” (Krugman & Wells, 2004) § “Economics is what economists do” (Viner, in 1941 geciteerd door Boulding) § Engels: onderscheid § Economy = economische werkelijkheid § Economics = wetenschappelijke discipline 9 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 1. Onderwerp en invalshoek? § Wat is die specifieke economische invalshoek? § “The science which studies human behavior as a relationship between ends and scarce means which have alternative uses” (Robbins, 1932) § Doelstellingen vs schaarse middelen, keuze § ‘Economics is the study of how human beings coordinate their wants and desires, given the decision-making mechanisms, social customs, and political realities of the society.’ (Colander, 2006) § Coördinatie § “Economics is a study of mankind in the ordinary business of life; it examines […] the attainment […] of well-being” (Marshall, 1890) 10 § Welvaart Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie?  11 Waarover en hoe denken economen? - Inhoudstafel 1. Onderwerp en invalshoek? 2. Een eenvoudige economische kringloop 3. Welvaart en economische groei 4. Productiviteit als motor van onze welvaart 5. Specialisatie en ruil Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 11  12 2.3. Economische agenten Agenten = Beslissingnemers; beslissingen betreffende Consumptie Productie Sparen, … Drie types (zowel producent als consument): Gezinnen Ondernemingen Overheid Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 12  13 2.1. Consumptie Behoeftebevrediging Consumptie impliceert productie Consument gebruikt inkomen om te consumeren MAAR: niet noodzakelijk geheel inkomen: sparen = Niet-consumeren Toename van vermogen (niet enkel ‘spaarboek’) Uitgestelde consumptie “Consumere” = latijn voor “verteren, vernietigen” Gewone consumptiegoederen ’verdwijnen’ door gebruik Duurzame consumptiegoederen: verslijten Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 13  14 2.2. Productie Productie: alle activiteiten waardoor goederen en diensten tot stand worden gebracht, en op gepaste tijd en plaats ter beschikking worden gesteld van consumenten Productie: omzetten van inputs in outputs waarde toevoegen aan inputs (door productiefactoren) Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 14  INPUTS LOPENDE INPUTS grondstoffen kaas, voorgebakken broodje, tomaat, ei hulpstoffen elektriciteit voor oven PRODUCTIEPROCES OUTPUT PRODUCTIEFACTOREN broodje beleggen belegd broodje arbeid twee minuten werk door verkoper kapitaal toonbank, oven, ijskast, vakkennis uitbater Figuur 2.1. het productieproces zet inputs om in output Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 15  16 2.2. Productie Factormarkten = markten productiefactoren (arbeid, kapitaal) Outputmarkten = markten producten/diensten Kapitaalgoederen: worden niet opgebruikt in productieproces Gaan wel deels verloren via depreciatie of afschrijving Kapitaalgoederen = investeringsgoederen Verder vaak “kapitaal” genoemd (tgo financiëel kapitaal, menselijk kapitaal) Bruto-investeringen = netto-investeringen + vervangingsinvesteringen capaciteitsuitbreiding Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 16  17 2.2. Productie Bruto toegevoegde waarde is de waarde toegevoegd door productiefactoren aan grond- en hulpstoffen: prijs broodje is 3€ minus kosten van lopende inputs (2€) krijgen we bruto toegevoegde waarde = 1€ minus de depreciatie (0,5€) bekomen we de netto toegevoegde waarde = 0,5€ Deze netto toegevoegde waarde = “inkomen” voor de verschaffers van productiefactoren Eénmanszaak = eigenaar bedrijf (loon & rente/dividend) Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 17  18 arbeidsinkomen A R B E I D S M A R K T E N arbeid F I N A N C I Ë L E GEZINNEN FINANCIËLE INSTELLINGEN ONDERNEMINGEN M A R K T EN goederen en diensten O U T P U T M A R K T E N consumptie-uitgaven reële stroom geldstroom Figuur 1.1. een eenvoudige economische kringloop Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 18  19 Waarover en hoe denken economen? - Inhoudstafel 1. Onderwerp en invalshoek? 2. Een eenvoudige economische kringloop 3. Welvaart en economische groei 4. Productiviteit als motor van onze welvaart 5. Specialisatie en ruil Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 19 BBP en economische groei Enorme veranderingen in economie en welvaart Enkele generaties geleden nog wederkerende hogersnoden Bruto Binnenlands Product (BBP): waarde van de geproduceerde goederen en diensten in een gebied en in een bepaalde periode Economische groei: wijziging BBP per periode BBP uitgedrukt in 1990-PPP-dollars: = ‘Purchasing Power Parity’ ‘koopkrachtpariteit’ aanpassing voor prijsverschillen (tijd-ruimte) 20 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie?  Verenigde Staten zou hebben. Tabel 1.1: ruwe schets van de economische prestatie op wereldvlak 1 1000 1500 1820 1913 1950 1973 2015 wereld-bbp (miljarden 1990-ppp-dollars) 105 120 248 695 2 733 5 337 16 022 59 205 wereldbevolking (miljoenen) 226 267 438 1 042 1 791 2 526 3 916 7 347 bbp per hoofd in de wereld 467 450 567 667 1 526 2 113 4 091 8 059 de wereld 39 38 47 56 127 176 341 672 België - - 73 110 352 455 1 014 1 992 maandelijks bbp West-Europa 48 36 64 100 288 382 951 1 854 per hoofd in vs - - 33 105 442 797 1 391 2 712 China 38 38 50 50 46 37 70 593 Afrika 39 36 35 35 53 74 118 170 wereldexport (miljarden 1990-ppp-dollars) - - 0 6 212 296 1 691 14 641 Bron: IMF; World Development Indicators; UNCTAD, Maddison, A. (2001, 2003, 2010); eigen berekeningen. De groei van het bbp op wereldvlak (lijn 1 van tabel 1.1) is fenomenaal. Dwarsdoorsnede In 2015 zijn of cross-sectie we gemiddeld gezien ongeveer 564 maal rijker dan Longitudinaal perspectief: in het jaar 1. Deze groei istijdreeksen echter vooral een recent fenomeen. Zo duurde Economie het- H1500 I - Tom Truyts Wat isjaar om het bbp min of meer te Economie? 21 verdubbelen ten opzichte van het jaar 1000. Maar de laatste verdubbeling nam slechts Cross-sectie aandeel in het wereld BBP in % 100 Other 90 80 Japan 70 60 United States 50 40 Western Europe 30 20 Asia 10 0 1 1000 1500 1600 1700 1820 1870 1913 1950 1973 2001 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 22 logaritme van bbp per capita 11 Western offshoots West-Europa Japan 10 Latijns-Amerika China 9 Sub-Sahara-Afrika 8 Logaritmische schaal 7 5 2,718^5 148 6 2,718^6 403 6 7 2,718^7 1097 1700 1740 1780 1820 1860 1900 1940 1980 2020 8 2,718^8 2981 9 2,718^9 8103 10 2,718^10 22026 Figuur 2.2. langetermijngroei van het bbp per capita (1700-2018) 23 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? Recente groei wereld BBP (% per jaar) § groeivoeten (g) meestal ergens tussen 1% en 5% 10 § schommelingen: conjunctuur ≠ recessie 9 8 1973 1979 1990 2001 2009 7 1998 6 5 4 3 2 1 0 -1 -2 70 72 74 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 00 02 04 06 08 10 12 14 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 19 20 20 20 20 20 20 20 20 Bron: IMF World Economic Outlook Database (vanaf 2008: prognoses) Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 24  25 Voorbij BBP … grootte versus verdeling § Bruto Binnenlands Product (BBP): § = “grootte van de taart” § ≠ “verdeling van de taart”; zie hieronder 35000 30248 30853 30000 25000 22986 21414 20000 15000 10000 7522 7226 7195 6789 5587 5000 1776 0 wereld België China West-Europa V.S., Canada, V.S. Azië Latijns Afrika Oost-Europa Australië, en Amerika & voormalige Nieuw Sovjetunie Zeeland Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 25 Voorbij BBP … inkomen versus andere factoren § BBP = “inkomensconcept” ≠ “welvaartsconcept” “Our gross national product... if we should judge America by that - counts air pollution and cigarette advertising, and ambulances to clear our highways of carnage. It counts special locks for our doors and the jails for those who break them. It counts the destruction of our redwoods and the loss of our natural wonder in chaotic sprawl. It counts napalm and the cost of a nuclear warhead, and armored cars for police who fight riots in our streets. It counts Whitman's rifle and Speck's knife, and the television programs which glorify violence in order to sell toys to our children.” “Yet the gross national product does not allow for the health of our children, the quality of their education, or the joy of their play. It does not include the beauty of our poetry or the strength of our marriages; the intelligence of our public debate or the integrity of our public officials. It measures neither our wit nor our courage; neither our wisdom nor our learning; neither our compassion nor our devotion to our country; it measures everything, in short, except that which makes life worthwhile. And it tells us everything about America except why we are proud that we are Americans.” Robert F. Kennedy, University of Kansas, March 18, 1968 § ook andere factoren … (www.gapminder.org) 26 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie?  27 Voorbij BBP … grootte versus verdeling § Andere maatstaf: levensverwachting levens- verwachting 90 België 85 China 80 Vietnam Bangladesh 75 70 Rusland Laos 65 Zuid-Afrika 60 Somalië Swaziland 55 50 0 10.000 20.000 30.000 40.000 50.000 bbp per capita (in 2017-ppp-euro’s) Figuur 2.5. bbp per capita en levensverwachting in de wereld (2020) Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 27  Voorbij BBP … veranderingen in wat we consumeren 1853 2020 1,0% 6,3% 13,0% 17,5% 8,1% 3 grote verschillen in onze 5,1% “boodschappentas” 3,4% Grootte/gewicht: spenderen 7,7% 6,8% meer dan 10 keer meer Inhoud: nieuwe producten 4,4% 9,4% 67,5% Kwaliteit 11,2% 27,3% 6,7% 5,3% voeding en drank duurzame goederen ontspanning en cultuur kleding andere gezondheid woning restaurant en toerisme transport en communicatie verwarming en verlichting Figuur 2.3. verdeling van het gemiddelde gezinsbudget in 1853 en in 2020 28 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie?  … en ook veranderingen in wat we produceren % van de totale werkgelegenheid 90 80 diensten 70 60 Industrialisering 50 Desindustrialisering 40 30 20 industrie 10 landbouw en 0 visserij 1840 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020 Primaire sector: landbouw, visvangst, jacht, mijnbouw Figuur 2.4. aandeel van de werkgelegenheid in landbouw, industrie en Secundaire sector: industrie diensten (1846-2020) Tertiaire sector: diensten 29 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie?  30 Waarover en hoe denken economen? - Inhoudstafel 1. Onderwerp en invalshoek? 2. Een eenvoudige economische kringloop 3. Welvaart en economische groei 4. Productiviteit als motor van onze welvaart 5. Specialisatie en ruil Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 30 3. Productiviteit Hoe komt het dat we zo welvarend geworden zijn? Werken we dan misschien zoveel meer? Neen, wel integendeel, … 31 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? Wekelijkse arbeidsduur en arbeidsproductiviteit (1870-2020) 70 60 50 40 30 20 10 0 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020 wekelijks aantal gewerkte uren per werkende bbp per gewerkt uur (euro’s van 2015) Figuur 2.7. wekelijkse arbeidsduur en arbeidsproductiviteit (periode 1870-2020) Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 32 Productiviteit bovengrens! Ontleding van het BBP per hoofd: (1) Productie per uur (productiviteit) (2) Aantal uur per tewerkgestelde (3) Opsplitsing werkenden versus werklozen (4) Opsplitsing actieve bevolking (beroepsbevolking) = activiteitsgraad (5) Opsplitsing bevolking op werkbekwame leeftijd 33 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? Productiviteit: België in 2014 44.941 $ 72 $ 1541 0,915 0,68 0,651 Bron: OECD.Stat.Labour , Productivity * 2014 Ontleding van het BBP per hoofd: (1) Productie per uur (productiviteit) (2) Aantal uur per tewerkgestelde (3) Opsplitsing werkenden versus werklozen (4) Opsplitsing actieve bevolking (beroepsbevolking) (5) Opsplitsing bevolking op werkbekwame leeftijd 34 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? Productiviteit Arbeidsproductiviteit: (waarde van de) geproduceerde output uitgedrukt per uur gepresteerde arbeid Productiviteitsstijgingen: ‘meer output met gelijke input’ ‘gelijke output met minder input’ vormen de basis van welvaartstoenamen belangrijk studiepunt voor economische wetenschap Cruciale factoren: Technologische vooruitgang specialisatie en arbeidsverdeling + ruil & handel 35 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? Specialisatie § Specialisatie: § Adam Smith (1776) § 1 arbeider 20 spelden/dag § … & 10 arbeiders? § Opdeling speldenfabricage in 18 handelingen § tijdsbesparing door beperkt aantal handelingen § toegenomen vaardigheid in elke handeling § juiste man/vrouw op de juiste plaats § 10 arbeiders samen 48 000 spelden/dag § Babbage (1832): 80 000 spelden/dag § Pratten (1982): 8 000 000 spelden/dag Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 36 Technologische innovatie Malthus’ (1798) voorspelling – voedselcrisis “food is necessary to the existence of man” “the passion between sexes […] will remain” “population […] increases in a geometric ratio” “Subsistence increases in an arithmetical ratio” Kwam niet uit door geboortecontrole meststoffen, machines, tractoren, etc. Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 37  te gaan? Restaurantprijzen liggen door de eeuwen heen steeds op een hoog niveau. Gemiddeld en zonder de uitgaven voor drank moet men er steeds het inkomen van één tot anderhalve dag voor uittrekken.’ Technologische innovatie Restaurantkosten, exclusief drank referentiedata nominale prijs reële prijs Productiviteitsgroei door ca. 1690 15 stuiver 1,20 dagloon technologische innovatie ca. 1780-1800 15,6 stuiver 1,25 dagloon onevenwichtig ca. 1870 3 à 3,25 frank 1,49 dagloon ca. 1880 3 frank 1,21 dagloon Sommige sectoren (vooral primair ca. 1890 2,75 à 3 frank 1,12 dagloon en secundair) enorme ca. 1900 4 frank 1,63 dagloon productiviteitsgroei ca. 1910 4 frank 1,28 dagloon Andere sectoren (veelal diensten) ca. 1930 30 à 40 frank 1,06 dagloon veel minder ca. 1980 1 500 frank 1,21 dagloon (kan snel veranderen!) Bron: Vandenbroeke, C. (1984). Vlaamse koopkracht – gisteren, vandaag en morgen. Leuven: Kritak. Het leeskader suggereert dat technologische vooruitgang, tot uitdrukking gebrac in steeds meer en performantere machines en andere kapitaalgoederen, een cruci factor vormt. Het belang van technologische vooruitgang voor economische gr komt verder aan bod in hoofdstuk 23. Maar lees ook het kaderstukje van Da zenberg en Van Duyse (over de hongersnood in België) nog eens opnieuw. Je z Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 38 merken dat zelfs deze auteurs niet alleen verwijzen naar technologische wonder Specialisatie en ruil Ricardo (1817) Theorie van comparatieve voordelen Eenvoudige fictieve economie: Lisa en Bart, werken 4 uur per dag hemden strijken & afspeellijsten maken 39 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 40 Als Lisa strijkt, kan ze geen iPod-afspeellijst maken Elk gestreken hemd ‘kost’ Lisa twee afspeellijsten Elke afspeellijst ‘kost’ Lisa een half gestreken hemd Dit is de opportuniteitskost van een goed: alternatieve mogelijkheden (‘opportuniteiten’) die verloren gaan door de productiefactoren (hier = tijd) op deze specifieke manier aan te wenden kiezen is verliezen Opportuniteitskosten hebben alles te maken met schaarste van beschikbare middelen (hier = tijd) Omgekeerde doet zich voor voor Bart Elk gestreken hemd ‘kost’ Bart halve afspeellijst 41 Elke afspeellijst ‘kost’Economie Bart twee gestreken I - Tom Truyts - H1 Wat is hemden Economie? comparatief voordeel Relatieve kostprijzen voor Lisa en Bart: Bart heeft comparatief voordeel in strijken Lisa heeft comparatief voordeel in lijsten maken 42 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie?  = CMCLisa Lisa en Bart elk op hun eiland = CMCBart Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 43 Het voordeel van specialisatie en ruil Samen kunnen ze beter Het verschil in opportuniteitskosten schept potentieel voor “specialisatie en ruil” … Veronderstel volgend proces (specialisatie): Lisa maakt enkel afspeellijsten Bart strijkt enkel hemden Vervolgens betaalt (ruil) Lisa een prijs aan Bart voor het strijken van hemden Bart een prijs aan Lisa voor de afspeellijsten Maar welke prijs voor hemden strijken? 44 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? Het voordeel van specialisatie en ruil Maar welke prijs? (bvb. voor hemden strijken) een prijs die Lisa bereid is te betalen een prijs die Bart minimaal wil ontvangen Elke prijs tussen 0.5 en 2 ASL’en is win-win situatie Bvb., 1 afspeellijst voor 1 hemd 45 GEVOLG … Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie?  PMC ≠ CMC Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 46 Het voordeel van specialisatie en ruil Specialisatie & ruil verruimt de consumptiemogelijkheden van alle partijen leidt potentieel tot welvaartswinsten voor beide partijen win-winsituatie Geldt zodra er comparatieve voordelen zijn 47 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? De productiemogelijkhedencurve voor de samenleving § Productiemogelijkhedencurve voor Lisa & Bart samen § Ze drukt uit wat maximaal mogelijk is, gegeven § beschikbare productiemiddelen § huidige technologie § Productiemogelijkhedencurve omvat § de situatie met volledige specialisatie (punt S) § de situaties waar Bart en Lisa hetzelfde maken 48 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie?  PMC dalend en concaaf PMC is dalend en concaaf Lisa en Bart maken enkel ASL’en PMCL S’ PMCB Lisa en Bart strijken enkel hemden Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 49 De productiemogelijkhedencurve voor de samenleving Kan veralgemeend worden voor realistische economie met heel veel individuen en productiefactoren Waardoor de ‘knik’ bij punt S in voorgaande figuur plaatsmaakt voor een geleidelijke verandering van de helling 50 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? PMC is dalend en concaaf niet haalbaar inefficiënt Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie? 51 De productiemogelijkhedencurve voor de samenleving Opportuniteitskost voor het vervaardigen van extra raketten veel groter naarmate er al veel militair materieel geproduceerd wordt Bij beweging van A naar X, en dan van Y naar Z, worden eerst die productiefactoren geheralloceerd van landbouw naar militaire industrie die relatief het minst productief waren in landbouwproductie Naarmate er echter meer militair materiaal wordt vervaardigd, moeten steeds betere productiemiddelen worden onttrokken aan voedselproductie 52 Economie I - Tom Truyts - H1 Wat is Economie?