Peter Gärdenfors - Jak Homo stał się sapiens -- o ewolucji myślenia PDF

Peter Gärdenfors - Jak Homo stał się sapiens -- o ewolucji myślenia środa, 30 listopada 2022 14:48 Rozdział 1. Myślenie z perspektywy ewolucyjnej **Karol Darwin** (1859), teoria pochodzenia gatunków: człowiek jest zwierzęciem pośród innych zwierząt i rozwinął się ze wspólnych z małpami przodkami....

Peter Gärdenfors - Jak Homo stał się sapiens -- o ewolucji myślenia środa, 30 listopada 2022 14:48 Rozdział 1. Myślenie z perspektywy ewolucyjnej **Karol Darwin** (1859), teoria pochodzenia gatunków: człowiek jest zwierzęciem pośród innych zwierząt i rozwinął się ze wspólnych z małpami przodkami. Poszukujemy cechy szczególnej, która uczyniłaby nas jedynymi w swoim rodzaju. (-\> propozycje) **Linneusz** (XVIII w.) sklasyfikował świat roślin i zwierząt w ramach konsekwentnego, dwuczłonowego nazewnictwa łacińskiego składającego się z nazwy i rodzaju, człowiek Homo Sapiens. W jaki sposób człowiek zdobył zdolności myślenia i świadomości? 1.1. Drzewo genealogiczne człowieka Człowiek należy do wielkich małp człekokształtnych (szympans, szympans karłowaty (bonobo), goryl i orangutan). Najbliżej są szympanse. Oddzielenie się współczesnego człowieka od gałęzi szympansa ok. 6 mln lat temu. **Hominidia** -- przodkowie człowieka należących do gałęzi które się oddzieliły Sawanna -\> chodzenie na dwóch nogach Mniejsza ilość energii Mniejsze pole do grzania na plecach 1.2. Pojawia się Homo **Homo habilis** - człowiek zręczny, 2,5-1,7 mln lat temu, najstarsze znaleziska narzędzi kamiennych Australopithecinae -- ma mniejszy mózg, nie potrafią dobrze biegać **Homo erectus** -- pierwszy wyraźnie ludzki gatunek, człowiek wyprostowany, 1,7- 300 000 lat temu, znacznie większy mózg niż pozostałe hominidy. Posługiwał się ogniem, jadł mięso, zaawansowane narzędzia **Homo sapiens** - człowiek rozumny, 200 000 lat temu, większy mózg, krtań głęboko w gardle -\> powstanie mowy. Mity i rytuały, rozwija się kultura oraz pierwsze formy sztuki **Homo neanderthalensis** - człowiek neandertalski, podgatunek z homo erectus, wyginał byli więksi ale mnie inteligentni. \--\> mózg stawał się co raz większy co wymagało wysokokalorycznej diety., mięso 1.3. Nieodzowne ustalenia: części składowe myślenia **Wrażenia zmysłowe** Zdolność do odbierania wrażeń zmysłowych jest centralną częścią składową świadomości. Sygnały pochodzące z receptorów zmysłowych podlegają opracowaniu i przetworzeniu. Są podstawą świadomego myślenia **Uwaga** Skupianie się tylko na części informacji, dokonywanie wyboru z nieprzerwanego zalewu bodźców, np słuchanie jednej osoby w tłumie. **Emocje** Np strach, złość, radość, wstręt. Emocje trudno zdefiniować i zmierzyć, nie ma receptorów, które mogłyby być ich źródłem. Są powiązane z reakcjami fizjologicznymi **Pamięć** Trzy główne rodzaje pamięci (Endel Tulving): 1\. **Pamięć proceduralna**: umożliwia zapamiętywanie związków między bodźcami a reakcjami różnego typu np prowadzenie samochodu, wyuczone sekwencje motoryczne 2\. **Pamięć semantyczna**: pozwala wyobrazić sobie rzeczy znajdujące się poza zasięgiem zmysłów, umysłowy model świata 3\. **Pamięć epizodyczna**: pamięć o wydarzeniach i ich kolejności **Myślenie i wyobraźnia** Np rozumowanie, planowanie, wspominanie, poczucie świata wewnętrznego. Mało wiemy jak te procesy zachodzą. Reprezentacje świata. Wyobrażanie: tworzenie w świecie wewnętrznym umysłowych obrazów **Planowanie** Obmyślaniu ciągu czynności prowadzącego do zamierzonego celu wymagające poczucie czasu. **Samoświadomość** Myślenie o tym, że jest się świadomym (-\> rozpoznawanie siebie w lustrze). Zdolność ukierunkowywania procesów swojego świata wewn. **Wolna wola** Świadomość że \"można było postąpić inaczej\", poczucie wolnej woli **Język** Zdolność do posługiwania się językiem sama w sobie nie należy do myślenia. Monolog wewn. Wymaga umiejętności posługiwania się językiem 1.4. Cztery źródła dowodów empirycznych 1\. **filogenetyka**, badanie zachowania różnych gatunków zwierząt i wiedza o ich rozwoju ewolucyjnym. Pomiary fizjologiczne. Można dowiedzieć się że np orangutan potrafi planować 2\. **neurofizjologia**, badanie budowy ludzkiego mózgu, warstwy pełnią różne funkcje, najgłębsze warstwy są ewolucyjnie najstarsze i odpowiadają za prymitywne funkcje 3\. **ontogenetyka**, badania nad rozwojem dzieci, 4\. **źródła archeologiczne** i antropologiczne, np studiowanie budowy skamieniałych czaszek 1.5. Wczesne stadia rozwoju myślenia **Tropizmy** -- brak umiejętności planowania i uczenia się, łańcuch działań zaprogramowanych genetycznie, zaprogramowane zachowania np budowle termitów, kręcenie się psa nawet jeśli nie jest na trawie Podstawowymi organizmami kierują podstawowe potrzeby cielesne. Zwierzę obdarzone emocjami zachowuje się bardziej elastycznie niż wyłącznie potrzebami 1.6. Istoty skinnerowskie **Istoty Skinnerowskie** są na drugim miejscu drabiny Dennetta. Bardziej elastyczny jest organizm, u którego siła emocji może być modulowana przez nabyte doświadczenie. Uczenie się na własnych doświadczeniach. Pozytywne rezultaty ulegają wzmocnieniu i zwiększa prawdopodobieństwo powtórzenia w przyszłości. Niepowodzenia są eliminowane. **Warunkowanie** Seria stymulacji a potem nagroda/kara wybrane zachowania. Tym sposobem można nauczyć zwierzęta wykonywania skomplikowanych działań. **Behawioryzm** Związek między bodźcem a reakcją to jedyna rzecz nadająca się na badanie w sposób naukowy. Myślenie i świadomość są poza ramami behawioryzmu. Rozdział 2. Wrażenie, percepcja, wyobrażenie Największa rewolucja anatomiczna hominidów to dostosowanie ciała do pozycji pionowej. Myślenie to szybki wzrost kory mózgowej. 1\. **Wrażenia** - bezpośrednie doznania zmysłowe 2\. **Percepcje --** interpretacje doznań zmysłowych, będące jedną z form reprezentacji 3. **Wyobrażenia** - czyli przedstawienia, które nie są sterowane bezpośrednio przez doznania zmysłowe (reprezentacje oderwane) Świat wewnętrzny jest zbudowany z percepcji i wyobrażeń. 2.1. Wrażenie: być wyczulonym na świat **Qualia** -- filozofowie nazywają tak wrażenia takie jak smaki, zapachy, ból. Wszystkie składniki świadomości mają funkcję biologiczną. Biologiczną rolą jest informowanie co się dzieje właśnie teraz. **Raw feels** -- surowe odczucia, nieświadoma ocena wrażeń aby podjąć decyzję o np ucieczka **Kryteria charaktertyzujące wrażenia (Humprey):** 1\. Należą do podmiotu 2\. Zlokalizowane w ciele 3\. Jednomodalne (nie przechodzą jedno w drugie) 4\. W czasie teraźniejszym Minimalnym poziomem świadomości jest doznawanie wrażeń. Doznanie jest związane z uwagą np skupienie się na ucisku. 2.2. Sztuka celowania -- dlaczego szympansy nie potrafią grać w strzałki Małpy człekokształtne nie potrafią rzucać do celu. **Priopercepcja** - sprzężenie zwrotne między mózgiem a sygnałami z ciała informujące o jego pozycji. Rzucanie albo inne czynności, sygnał biegnący przez włókna nerwowe jest zbyt wolny dlatego jest symulator czyli szybsza pętla która szacuje poprzednie próby -\> większa skuteczność 2.3. Percepcje: postrzegać świat **Percepcja** -- dostarcza informacji o przestrzenne strukturze świata i obiektach, które się w nim znajdują. To wrażenie wzmocnione przez symulację. **Gestalt** - zajmowała się mechanizmami percepcyjnymi. Celem było ustalenie praw rządzących organizacją percepcji Mózg dorzuca informacje np biały trójkąt z pacman **Reprezentacje** - uzupełnienie powstałe w wyniku uzupełnienia sygnałów przekazywanych przez zmysły przez symulatory. Myślenie posługuje się reprezentacjami bo składa się z sygnałów powstających w receptorach zmysłowych i tego co jest odtwarzane czyli reprezentowane przez symulatory. 2.4. Percepcje kategoryzujące: szufladkowanie świata **Percepcja kategoryzująca** - gdy postrzegamy świat bez ostrych granic mechanizmy percepcyjne tworzą w nim wyraźne wyodrębnione podziały. To co myślimy że widzimy nie zawsze jest tym co naprawdę widzimy 2.5. Stałość przedmiotu: świat poza naszymi wrażeniami **Stałość przedmiotu (Jean Piaget)** - wnioskowanie o stanie przedmiotu nawet jeśli nie otrzymuje się sygnałów od zmysłów o tym przedmiocie. Zachowuje się wyobrażenie o przedmiocie nawet gdy ustały dochodzące od niego wrażenia zmysłowe Kot potrafi przewidzieć gdzie znajdzie się mysza. Wszystkie ssaki i ptaki mają tą zdolność. Wrażenia nie wykraczają poza teraźniejszość a percepcje tak. Można porównać stałość przedmiotu do symulacji przy rzucie piłką -\> symulowane obraz zastępczy myszy 2.6. Sztuka polowania na myszy Wg behawiorystów nie potrzeba posługiwać się pojęciem reprezentacji by zrozumieć zachowanie **Zasada agenta 007 (Adam Clark)** - wiedz tylko co musisz wiedzieć by zrobić co musisz zrobić np ucieczka karalucha. **Odruchy** - działania podejmowane pod wpływem wrażeń, wiążą sygnał z reakcją **Reprezentacje obiektów** Wrażenia zmysłowe jako wskazówki dla mechanizmów percepcyjnych np dla jelenia dźwięk tygrysa wystarcza w percepcji że w pobliżu znajduje się tygrys a nie tylko jego głos \"myśl o tygrysie\". Zwierzę takie nie ucieka przed bodźcem lecz odbiciem wroga powstającym w odbitym świecie. **Polowanie na mysz:** 1\. wąż: wzrok do zlokalizowania myszy, węch do znalezienia po ukąszeniu \..., nie ma komunikacji między zmysłami, wąż reaguje na wrażenia. Nie ma percepcji myszy jako obiektu i jej reprezentacji. 2. kot: wykorzystuje jednocześnie sygnały z receptorów. Utrzymuje ciągłość obiektu. Kot wytwarza reprezentację. 2.7. Pomiędzy jednym i drugim zmysłem W celu stworzenia użytecznych reprezentacji obiektów mózg musi mieć zdolność do koordynacji wrażeń. We wczesnej fazie opracowuje bodźce w oddzielnych ośrodkach - modalne opracowywanie wrażeń. Reprezentacje intermodalne -- reprezentacje niezależne od modalności zmysłowych Wrażenia są modalne czyli związane z określoną domeną zmysłową Percepcje są intermodalne - łączeni w całość informacje pochodzące z wielu różnych zmysłów 2.8. Rozumowanie przyczynowo skutkowe: znajdowanie niewidocznych wątków **Związki przyczynowo-skutkowe, rodzaje procesów myślowych:** a\. Zdolność do przewidywania fizycznych skutków własnych poczynań b\. Zdolność do przewidywania skutków cudzych poczynań c\. Rozumienie przyczyn cudzych poczynań d\. Rozumienie przyczyn zdarzeń fizycznych 2.9. Pokój z widokiem Poczucie przestrzeni nie jest wrodzone, musi być wyuczone poprzez interakcję ze światem. Obserwując pokój widzimy konstrukcję pokoju stworzoną przez umysł dlatego egocentryczny 2.10. Wyobrażenia: wyłączanie zmysłów W mózgu nie ma ludzika wydającego rozkazy. Polecenia powstają na zasadzie skomplikowanego współdziałania różnych części mózgu. Żadna część nie pełni funkcji centralnej jednostki dowodzenia. Mózgi zwierząt, zwłaszcza hominidów wykorzystują reprezentacje, którymi mogą manipulować w głowie. Wiliam James (1890), wyobraźnia jest łagodniejszym przebiegiem tego samego procesu na prawdę. **Dwa rodzaje reprezentacji:** **Sprzężone** - to percepcja, pojawia się w miejsce czegoś co jest w danym momencie fizycznie obecne **Oderwane** -- to wyobrażenie, można korzystać niezależnie nawet jeśli nie istnieje np jednorożec **Arthur Glenberg,** **pamięć automatyczna** (w celu uzupełnienia wrażeń w celu przetworzenia ich w percepcje np rozpoznanie osoby w tłumie to łączenie wspomnienia tej osoby do osoby postrzeganej), **pamięć wysiłkowa** (używamy przy tworzeniu wyobrażeń, powstają na podstawie wcześniejszych doświadczeń) Reprezentacja oderwana to np wewnętrzna mapa labiryntu szczura Doznania zmysłowe: Bezpośrednie Wrażenia Symulowane PERCEPCJE Reprezentacje Sprzężone PERCEPCJE Oderwane Wyobrażenia Relacja między wrażeniami, percepcjami i wyobrażeniami Str 85 jest lepiej wytłumaczone ale nie wiem czy ten temat jest istotny Rodział 3. Świat wewnętrzny 3.1. Istoty popperowskie **Istoty popperowskie** Zwierzę tworzy reprezentację w świecie wewnętrznym -\> wyobraża następstwa swoich działań. Po symulacji wybiera najlepszy wariant i realizuje go w świecie zewnętrznym. Nie ma zagrożenia prób i błędów (istota skinnerowska). Świat wewnętrzny pozwala by zamiast nas ginęły nasze hipotezy. Wymaga to dodatkowych mechanizmów wykraczające poza przetwarzanie informacji pochodzących od zmysłów. Świat wewnętrzny musi być uproszczony. Świat wewnętrzny, zwierzę może potrzebować samoświadomości **Teza Gardenforsa**: na drodze do Homo sapiens świat wewnętrzny stawał się coraz bogatszy 3.2. Reprezentacja a mózg Rozwój kory mózgowej i powstanie kory nowej -\> rozwój świata wewn. U prymitywnych ssaków prawie cała kora bezpośrednio przetwarza wrażenia zmysłowe. Bardziej zaawansowane -\> co raz większa intermodalne koordynowanie Teoria że sen to forma uczenia się polegająca na przetwarzaniu i wzmacnianiu wrażeń uzyskanych na jawie. **Kenneth Oakley trzy ewolucyjne poziomy świadomości:** A. wyczulenie, **awareness**: podstawowe procesy fizjologiczne, warunkowanie B. świadomość, **consciousness**: można integrować informację zmysłową i tworzyć reprezentacje C. samoświadomość **self**-**awareness**: jedynie u człowieka, zdolność do przetwarzania reprezentacji w świecie wewnętrznym. 3.3. Na niby: zabawy w świecie wewnętrznym Alan Lesile reprezentacje oderwane są niezbędne by możliwe było udawanie. Np zabawy małych dzieci banan to telefon. Umiejętność udawania jest wczesnym przejawem posiadania teorii umysłu czyli zdolności do refleksji nad wewnętrznym światem własnym i innych 3.4. Kierowanie myślą: intencjonalność Wolimy postrzegać zachowanie innych jako celowe. W filozofii, **Franz Brentano** nazwał to **myśleniem intencjonalnym** - każdy akt umysłowy jest skierowany na jakiś obiekt. Wszystkie akty umysłowe są intencjonalne **Dennett trzy rodzaje stosunków do przedmiotów i stworzeń:** 1\. Podejście **fizyczne**: przedmiot np komputer fizyczna konstrukcja 2\. Podejście **funkcjonalne**: komputer grający w szachy 3\. Podejście **intencjonalne**: traktujemy komputer tak jakby myślał racjonalnie, jego działanie jest celowe albo prościej termostat wyłączył ogrzewanie Organizm (lub system) zachowuje się intencjonalnie względem jakiegoś celu jedynie wtedy, gdy organizm ten (lub system) ma reprezentację oderwaną celu. Intencjonalność skierowana jest na obiekt umysłowy \ kopiowanie elementów światów wewnętrznych innych -\>\>\> Dennett nazywa to **istotami gregoriańskimi**. Wykorzystywanie cudzej wiedzy Kolejny przykład wykorzystywania cudzej wiedzy: **naśladowanie** **Michael Tomasell, 3 poziomy naśladowania:** (od najniższego) 1: wzmocnienie bodźca: osiągnięcie celu 2\. podrabianie: używanie ciała w ten sam sposób 3\. naśladowanie: rozumienie intencji za danym zachowaniem nie tylko ruchy i rezultat 3.6. Planowanie: dlaczego wiewiórka nie planuje zimy Umiejętność reprezentowania w świecie wewn. -\> wybór Próby i błędy nie ma wyboru Zdolność do wyboru może być nieświadoma a posiadanie wolnej woli czyli refleksja nad własnymi wyborami. Wolna wola jest uzależniona od posiadania samoświadomości **Planowanie** -- Jednostka planuje swoje czyny, jeśli ma reprezentacje celu i bieżącej sytuacji oraz potrafi wytworzyć reprezentacje ciągu czynności prowadzących do tego celu -\> reprezentacje celów muszą być oderwane Poczucie czasu nie jest konieczne wystarczą sekwencje. Wymaga pamięci epizodycznej. Prawdopodobnie tylko człowiek Instynktowne zachowanie zwierząt to **tropizm** Np wiewiórka zbiera orzechy bo ma popęd, będzie zbierać nawet jeśli magazyn jest pełny albo nie będzie zbierać jeśli magazyn jest pusty i nie ma popędu -\> nie ma wyobrażenia o swoich zapasach i zimowych potrzebach 3.7. Brzytwa Ockhama Trzeba być ostrożnym przypisując zwierzętom zdolności umysłowe. Zachowanie dzikich zwierząt, **brzytwa Ockhama dla etnologów** - nie przypisuje się żadnej zdolności umysłowej zwierzęciu jeśli można wytłumaczyć jej zachowanie bez niej **Antropomorfizm** -- przypisywanie otaczającemu nas światu cech ludzkich 3.8. Myślenie o jutrze Małpy planują bo są głodne, zmęczone potrzeby doraźne. Człowiek jest jedynym zwierzęciem umiejącym planować na przyszłe potrzeby czyli **planowanie antycypacyjne**. Wyzwolenie myślenia od dominacji chwili bieżącej 3.9. Wytwarzanie narzędzi Pierwsze narzędzia 2.4 mln -\> mięsna dieta Aby stworzyć siekierę: **Naśladować** kogoś kto już ją robi **Zapamiętać** serię czynności **Wyobrazić** sobie gotowy produkt - myślenie wizualne 3.10. Dylemat człowieka Przyszłość a teraźniejszość Rozdział 4. Czytanie cudzych myśli 4.1. Poziomy teorii umysłu **Teoria umysłu** - zdolność do myślenia, obecność reprezentacji świadomości innych osobników ich myśli i pragnień. Czy zwierzę ma reprezentację wewnętrznego świata innych 1\. posiadanie świata wewnętrznego: potrzebne do planowania 2.teoria emocji: współczucie 3.teoria uwagi: uświadomienie sobie że ktoś inny skupia wzrok 4.teoria intencji: zrozumienie jakim celom służy czyjeś zachowanie 5.teoria cudzego umysłu: posiadanie reprezentacji tego co inni myślą i czego chcą 6.posiadanie samoświadomości: posiadnanie reprezentacji własnego świata wewnętrznego. Zastanawianie się nad własnymi myślami 4.2. Rozumienie emocji Darwin badał emocje u małp. Celem cielesnych wyrazów emocji jest komunikacja. Współczucie = większa spójność grupy, mniej konfliktów większe szanse na przetrwanie Współczucie = czuć analogiczne emocje, nie empatia **Inteligencja** M**akiawelicza** -- osobniki hominidów które lepiej potrafiły kontrolować mięśnie twarzy i ton głosu lepiej oszukują (potrafią zmieniać swój stan emocjonalny) Małpy są w to słabe, ludzie nie. Symulowanie uczuć jest ewolucyjnie starsze od mowy 4.3. Rozumienie uwagi Szympansy dobrze rozumieją na co patrzy ktoś inny. Małpy widzą że inni widzą przedmiot Uwaga drugiego rzędu - zauważam że ty zauważasz **Test trzech gór Piageta** -- sprawdza czy dziecko potrafi wyobrazić sobie świat z różnych punktów widzenia 4.4. Rozumienie intencji Pawiany rozumieją niektóre związki przyczynowo skutkowe w interakcjach społecznych. Hierarchia w stadzie. Jednak nie rozumieją intencji i czy intencje są. Rozumieją związki przyczyny i skutku ale brak im zrozumienia komponentu psychologicznego czyli intencji i stanów umysłowych Ludzie mają rozbudowane rozumienie przyczynowo skutkowe ze względu na przeniesienie myślenia intencjonalnego na zachowanie obiektów nieożywionych (współdziałanie sił społecznych, fizycznych, metafizycznych) 4.5. Rozumienie wiedzy innych Jeśli zwierzę oszukuje inne osobniki prawdopodobnie wyobraża sobie co myślą inne osobniki czyli posiadanie teorii umysłu innych osobników. !małpy nie mają teorii umysłu innych. U ludzi teoria umysłu innych rozwija się ok 4 roku 4.6. Oszustwo Znaczenie interakcji społecznych dla rozwoju myślenia **Istoty gregoriańskie** - dysponuje możliwości uczenia się z wykorzystaniem wiedzy posiadanej już przez innych. Zdolność do wyobrażania sobie światów wewnętrznych innych osób - \> świadome oszustwa -\> trudno powiedzieć bo nie da się zrobić testu. Zwierzęta mogą oszukiwać nieświadomie: przewaga genetyczna lub zachowanie instynktowne Trudno stwierdzić czy oszukują ale należy stosować brzytwę ockhama 4.7. Inteligencja makielewicza Dennett - zdolność do oszukiwania prowadzi do wyścigu zbrojeń w dziedzinie odczytywania cudzego umysłu - \> przyczyna rozwoju mózgu Zwodzenie innych a pozycja w grupie 4.8. Autyzm: kiedy świat wewnętrzny ma luki Mają problem z udawaniem -\> związek z tworzeniem teorii umysłu innych. Autor przypuszcza że osoby autystyczne nie rozwijają niektórych segmentów świata wewnętrznego przede wszystkim jak i co czują inni -\> stąd problem z porozumiewaniem. Rozdział 5. Samoświadomość 5.1. Co to jest samoświadomość Świadomość ma dwa znaczenie, definicja: **A) Świadomość** - przeżycie, widzenie i słyszenie, odczuwanie bólu, radość **B) Świadomość** - refleksja, myślenie o własnych przeżyciach Prawdopodobnie człowiek jest samoświadomy **Różnica między świadomością a samoświadomością?** **Teoria Humphreya**: żeby być świadomym wystarczy doznawać wrażeń **Hipoteza Gardenforsa**: samoświadomość jest rodzajem percepcji lecz dotyczącej własnego świata wewnętrznego a nie środowiska zewnętrznego czyli słyszenie wewnętrznym uchem. Można działać w świecie wewn. Przeżywać zdarzenia wewn. Sny na jawie, fantazjowanie, planowanie Nasz język jest pełen wizualnych metafor zjawisk psychicznych Widzę do czego zmierzasz Samoświadomość jest blisko związana z pamięcią epizodyczną. Zdolność do kierowania uwagi na własny świat wewnętrzny przy jednoczesnym pomijaniu wrażeń płynących ze świata zewnętrznego. **Homonculus** - mały ludzik który siedzi w głowie i kieruje myśleniem jego właściciela **Hipoteza Gardenforsa** nie potrzebuje homonculusa bo zwyczajna percepcja jej nie potrzebuje, widzenie składa się z procesów cząstkowych rozsianych po całym mózgu. Oderwane reprezentacje mogą być rejestrowane przez wewn \"siatkówkę\" i przetwarzane jak ze zwyczajnym wrażeniem wzrokowym Świat wewnętrzny a wewnętrzny świat wewnętrzny Humphrey, dane wyjściowe oka wewnętrznego są zarazem częścią danych wyjściowych Valery, im bardziej \"świadoma\" jest nasza świadomość tym bardziej jej osobowość, czyny, cechy, itp uczucia wydają się dziwne i obce. 5.2. Zwierzęta wobec samych siebie: dlaczego pawiany się nie malują Nie wiemy jak zwierzęta przeżywają świat i siebie. **Test Gallupa** - małpa lustro, uśpić małpę namalować jej kropkę, niektóre małpa zauważa kropkę. Bada umiejętność kierowania uwagi na własne ciało i zrozumienie że zachodzi zależność między uwagą skierowaną na własne ciało a tym co się z tym ciałem dzieje Skinner i gołębie, nie potrzeba formy świadomości by gołąb dziobał kropkę na własnym ciele Różnica między szympansem a gołębiem w dotykaniu kropki. Szympansa nie trzeba warunkować Szympanse są świadome własnego ciała jednak nie ma świadomości własnej świadomości 5.3. Komunikacja, uwaga i świadomość Ludzka mowa często dotyczy świata wewnętrznego (wyobrażenia, plany). U zwierząt do spraw z ich ciałem i otoczeniem sygnały. Język jest narzędziem kopiowania części świata wewnętrznego innych ludzi i przenoszenia ich do własnego świata wewnętrznego dlatego jesteśmy istotami Gregoriańskimi Wg Dennetta, nie może wytworzyć się spójna świadomość bez mowy Zdolność osiągniecia wspólnej uwagi wydaje się ważnym wstępem do nauki mowy 5.4. Wcale nie jest nieładnie pokazywać palcem Wskazywanie może być potrzebne do wspólnej uwagi **Wskazywanie imperatywne** -- dziecko wyciąga rękę po zabawkę a rodzic je podaje **Wskazywanie deklaratywne** - żeby dziecko zrozumiała że ktoś inny na coś wskazuje (do tego potrzebne jest zrozumienie cudzych intencji) Tomasello, jeśli dziecko nie opanuje należycie wskazywania to proces uczenia się języka będzie zahamowany 5.5. Ty i ja Świadomość świadomości to zdolność kierowania uwagi na własny świat wewnętrzny -\> podstawa samoświadomości -\> ale niekoniecznie automatyczne rozumienie świadomości cudzego ja czyli teorią umysłu innych Gombrowicz -- Jestem centrum wszechświata ale ty też nim jesteś. Dla Gardenforsa najbardziej prawdopodobne: warunkiem powstania ja jest wcześniejsze poczucie ty. Inteligencja makiawelicza rozwinęła się na zasadzie wyścigu zbrojeń w dziedzinie zdolności do oszukiwania. Jeżeli potrafimy już patrzeć na siebie oczami innych możemy spojrzeć na samych siebie. Droga do samoświadomości - zdanie sobie sprawy że inne osobniki działają świadomie. 5.6 Zwierciadło duszy Umysł nie jest panem ciała ale jego sługą. \"ja\" jest zjawiskiem **wyłaniającym się** (emergent) Roger Sperry. Wirtualny regulator, Norbert Wiener - coś w rodzaju synchronizacji funkcji, samodzielne, w jednym miejscu jest mało należy dodać w innym mniej to ująć. Ja nie jest bytem niezależnym od pozostałych części świadomości lecz holistyczną właściwością całego systemu. Gdy odłączymy podsystemy zniknie ja. Świadomość śmierci zakłada nie tylko poczucie własnej świadomości też zrozumienie że świadomość kiedyś ustanie. 5.7. Wolna wola Blisko związek pomiędzy wolną wolą a zdolnością do planowania na przyszłe potrzeby Kryterium o posiadaniu wolnej woli wg Frankfurta -- nie tylko zdolność do dokonywania wyborów lecz również do wybierania swoich wyborów Powyższe kryterium opiera się na tworzeniu oderwanych reprezentacji własnych pragnień co jest warunkiem planowania antycypacyjnego. Trzeba być świadomym własnych chęci aby móc mieć inne Związek między stopniem wolnej woli a poziomem samoświadomości Jeżeli możemy wybierać własną wolę to możemy lepiej dostosować się do okoliczności -\> obecnie jest dużo żywności z cukrem, ten kto wybierze zdrowsze jedzenie ma przewagę 5.8. Świadomość a moralność - dlaczego koczkodany są ubezwłasnowolnione Zdolność od przewidywania przyszłości tworzy komplikacje: Zmuszenie jesteśmy do wybierania między dużo większą liczbą wariantów Możemy snuć refleksje na temat naszych decyzji i wyborów -\> poczucie niepewności Co to jest moralność? To oderwane wartościowanie. Zwierzęta dostosowują się do hierarchii wewnątrz grupy. Stosowanie się do norm grupy bez zdawania sobie sprawy z ich istnienia. Zasady moralne są potrzebne do realizacji długoterminowych nadrzędnych celów w starciu z egocentrycznymi pragnieniami. O powstaniu społeczeństwa możemy mówić gdy zasady te zostają sformalizowane jako prawo lub przykazania religijne. Teoria gier, dylemat więźnia - wybór między robieniem na co ma się ochotę a współpraca Altruizm -- forma egoizmu na dłuższą metę. Rozdział 6. Narodziny języka Mowa ukształtowała się ok 300 000 lat temu. Wcześniej hominidy komunikowały się za pomocą gestów. Większa część struktury umysłowej wyewoluowała wcześniej. Jak powstał język? Darwin, różne tony to różne stany umysłowe, pieśni -\> mowa 6.1. Sygnały i symbole Co rozróżnia mowę od sygnałów w komunikacji? Taniec pszczół, taniec koczkodanów (trzy rodzaje dźwięków zależnie od drapieżnika) **Sygnały a mowa** - sygnały dotyczą tylko co jest w chwili bieżącej obecne w otoczeniu, sygnałami nie da się opowiedzieć historii Za pomocą języka można mówić o rzeczach nie obecnych i nie istniejących -\> bogaty świat wewnętrzny **Rozróżnienie między sygnałami a symbolami:** Oba są narzędziami komunikacji Różnica: symbole odnoszą się do oderwanych reprezentacji, sygnały do wrażeń lub percepcji Sygnały odnoszą się do świata zewnętrznego Język symboliczny odnosi się do wewn. **Mowa** ciała - nie należy do symboli a do sygnałów, nie odnoszą się do świata wewn. Trudność w przyswajaniu języka polega nie na złożonej gramatyce ale na symboliczności. Światy wewn zwierząt nie są wystarczająco bogate. Symbole nie reprezentują obiektów lecz są nosicielami ich wyobrażenia 6.2. \...i ikony **Charles Sanders Peirce i trzy rodzaje znaków:** **Wskaźniki**: odpowiadają co **Gardenfors nazywa sygnałami**: znaki odsyłające do czegoś w bieżącym otoczeniu np dym jest wskaźnikiem ognia **Symbol**: znak oderwanej reprezenacji **Ikona**: znak oderwanej reprezentacji, który jest podobny do tego co symbolizuje np sylwetka osoby na znaku drogowym 6.3. Komunikacja językowa a intencjonalność wyższego rzędu Aby system komunikacji był językiem musi być zbudowany z symboli + dobrze rozwinięty świat wewnętrzny **Lingwistyczna teoria znaczenia (Paul Grice)** - język zakłada istnienie zagnieżdżonych światów. Komunikacja językowa na poziomie Grice\'a wymaga by komunikujący miał samoświadomość i świadomość \"ty\" wewnętrznych. // można sobie doczytać bo jest to zawiłe 6.4. Zdolności językowe zwierząt Nawoływanie szympansów jest instynktowne, związane z emocjami. Tylko człowiek potrafi świadomie kontrolować swój głos. Mowa powstaje w ośrodku Broki w lewej części kory mózgowej 6.5. Kanzi -- na granicy języka Próbowano uczyć mowy małpy mowy ale nie panują wystarczająco nad narzędziami mowy. Małpy mają problem ze zrozumieniem związków przyczynowo-skutkowych, zwłaszcza tych które nie dotyczą ich samych. Kenzi to szympans bonobo, nauczył się porozumiewać na poziomie wcześniej nie spotykanym. Jego macochę uczona znaków z ekranu ale się nie nauczyła i wyjechała on nie dawał znaków że umie. Okazał się że bez treningu nauczył się znaków które próbowano nauczyć macochę. Nauczył się kilkaset znaków, rozumie słowa ale wskazuje na ekranie. Rozumiał mowę i wykonywał polecenia na poziomie 2 ½ rok dziecka ale czy na pewno? Wniosek Gardenfors, by posługiwać się w pełni oderwanym językiem, trzeba mieć zdolność tworzenia reprezentacji przyszłych celów 6.6 Jak dzieci uczą się języka Nastolatek rozumie 40 000 słów języka ojczystego. Małpy muszą uczyć się słów w kontekście. Dzieci rozumieją znaczenie słów i potrafią łączyć ze sobą różne znaczenia. Rozumieją związki między różnymi symbolami co wspomaga zrozumienie ich znaczenia Małpy nie są kreatywne. Dzieci uczą się przez słuchanie. Pierwszym krokiem do posiadania teorii umysłu jest posiadanie wspólnej uwagi Różnica między ludźmi a małpami jest sprawność interpretowania intencji za językowymi wypowiedziami. Małpy interpretują słowo albo znak tylko jako sygnał. Nie potrafią wejść w świat wewnętrzny mówiącego. Nie jest to jednoznaczne ze zdolnością do wczuwania się w cudze emocje co małpy najwyraźniej potrafią. Bez rozbudowanego światu wewnętrznego bez tej cechy nie można rozwijać w pełni symbolicznej komunikacji, można jedynie używać pewnego zbioru sygnałów. Aby nadążyć za zagnieżdżonymi intencjami w komunikacji językowej, trzeba mieć świat wewnętrzny zawierający bogaty i szczegółowy obraz wewnętrznych światów innych. 6.7. Mimowanie jako intencjonalna komunikacja Człowiek jest jedynym gatunkiem posługującym się językiem w prawdziwie oderwany sposób Próba powiązania pochodzenia języka i świadomości (**Merlin Donald**) **3 główne stadia** od rozejścia homo sapiens do współczesnego człowieka: 1\. **mimetyczne**: zdolność do cielesnego odgrywania. Intencjonalna komunikacja odwołująca się do ikon 2.**leksykaln**/**mityczne**: wymyślanie słów czyli ekspresje symboliczne coś więcej niż sygnały w otoczeniu -\> łączenie słów i opowiadanie mitów 3.**eksternalizacja pamięci**: nie dawno bez zmiany biologicznej. Pojawienie się obrazów i pisma -\> pamięć przeniesiona na zewnątrz głowy Słowo pies nie jest ikoniczne -\> więcej możliwości operowania Chomsky, od urodzenia mamy wrodzony moduł gramatyki dlatego dzieci się szybko uczą Mimowanie i język występują równolegle Teoria mimowania jako fazy ewolucyjnego rozwoju języka np. Dziecko naśladuje psa łączy słowa z gestami Wg Donalda Merlina faza mimetyczna jest koniecznym poprzednikiem języka mówionego Od opisowych gestów do tańca i innych rytuałów angażujących ruchy ciała jest już nieduży krok. Pierwsze rytuały pojawiły się w czasach Homo Erectus np. Jednym z pierwszych rytuałów mogło być małżeństwo. 6.8. Utrzymywanie rytmu -- dlaczego szympansy nie grają w orkiestrze cyrkowej Darwin uważał że pieśń utworzyła się wcześniej niż język Rytm to symetria w czasie. Rytmiczne ruchy były podstawą pierwszych rytuałów Rozdział 7. Pochodzenie mowy 7.1. Dlaczego tylko człowiek? Ludzie mają większe płaty czołowe od szympansów. **Obszar Wernickiego** -- analizuje napływające dźwięki **Obszar Broki** -- kontroluje generowanie mowy Wyodrębnienie gatunku od tego czasu ludzie mają krtań głębiej w gardle -\> powiększenie jamy ustnej, może artykułować więcej dźwięków-\> język mówiony Niekorzystną stroną obniżenia krtani jest wspólny kanał tchawicy i przełyku Objętość Kory mózgowa: 1/3 steruje ustami językiem twarz gardło 1/3 ruch rąk 1/3 pozostałe **Fomeny** -- tworzenie ograniczonej liczny dźwięków **Morfemy** -- nieograniczona liczba kombinacji dźwiękowych -\> podwójna artykulacja Umysłowe różnice pomiędzy małpą a człowiekiem Przekładanie wrażeniami, wiązanie różnych zmysłów -\> warunek do używania metafor **Mowa a migi** Komunikacja ustami, ręce pozostają wolne Nie istnieje społeczność komunikująca się wyłącznie gestami Bogatsze słownictwo Mowa funkcjonuje po ciemku W trakcje polowania lepiej jednak używać gestów 7.2. Język a świadomość Czy język myśli nie musiał powstać wcześniej niż gesty i mowa? Nie. Bez języka można dysponować wieloma funkcjami umysłowymi nawet świadomością. Nie można rozwinąć języka bez bogatego świata wewn i świadomości Zwierzęta mogą planować gdy mają świat wewn. Wewnętrzna symulacja zewnętrznej mowy - część symulacji w świecie wewn. Myślimy, że mówimy coś, w rzeczywistości tego nie mówiąc Monolog wewnętrzny jest częścią tego, czego doświadczamy w świecie wewnętrznym. Myślenie a mowa to nie to samo. -\> nie możemy mówić o wszystkim co zachodzi w naszym mózgu lecz jedynie o tym co dzieje się w naszym świecie wewnętrznym 7.3. Teoria plotek Mówimy by informować się jak wzajemnie jak wygląda świat. Pierwotna funkcja języka: społeczna funkcja jest najważniejsza **Robin Dunbar** -- podstawową funkcją nie jest komunikacja lecz umacnianie więzi między członkami grupy. Spoiwo społeczne, które zastąpiło iskanie futerka występujące u małp. Język był pierwotnie emocjonalny a nie informacyjny. Grupy stały się liczniejsze potrzeba było utrzymać spójność **Teoria Dunbara** - wskazówka co do powodu rozwinięcia mowy. Nie wyjaśnia jak powstały struktury językowe. Język może być bełkotem byle by podtrzymywał więzi społeczne. Funkcja społeczna **Inteligencja Makialewicza** - umiejętność oszukiwania oraz unikania oszustw **Antropomorfizowanie** -- przypisywanie zwierzętom cech ludzkich itp przypisywanie im świadomości większej niż mają w rzeczywistości Teoria plotkowania Dunbara nie wyjaśnia dlaczego język jest właściwy wyłącznie ludziom 7.4. Dzielenie się wizją przyszłości - współpraca jako źródło języka Współpraca służąca przyszłym celom Współpraca zwierząt jest instynktowna, nie mają oderwanej reprezentacji celu. **Oderwany** - odległy w czasie lub przestrzeni albo nieistniejący fizycznie Przed przystąpieniem do współpracy musy istnieć wspólna reprezentacja celu. Współpraca dla osiągnięcia oderwanych celów wymaga koordynacji wewnętrznych światów jednostek. -\> komunikacja symboliczna Zwierzęce sygnały są ograniczone do bieżącej rzeczywistości -\> ludzie mogą informować się o swoich wyobrażeniach i chęciach. Ludzie mają zdolność wyobrazić sobie wspólny cel i jego wartość Ludzki język jest przykładem symbolicznego systemu komunikacji -\> długoterminowa współpraca na przyszłe cele Trudne jest porzucenie posiadanego dobra dla dobra cenniejszego lecz przyszłego Koordynacja wewnętrznych światów jednostek. Małpy nie mają zdolności umysłowych niezbędnych by wyobrazić sobie przyszły cel i ocenić jego wartość Reprezentacje językowe jako substytutów zjawisk -\> dzielenie się wizją Pierwszą formą komunikacji były umowy małżeńskie !bez komunikacji symbolicznej nie bylibyśmy w stanie dzielić się wizją przyszłości Korzyści z zaawansowanej współpracy -\> zasadnicza siła ewolucyjna -\> język symboliczny Współpraca jest źródłem języka Zdolność do współpracy możliwa jest dzięki = posiadanie oderwanych reprezentacji celów + teoria umysłu 7.5. Język jako znak rozpoznawczy społeczności Pojawienie się języka ułatwia kłamanie -\> równowaga między prawdą a kłamstwem Plotkowanie jest metodą izolowania oszustów Dialekty -\> rozróżnienie przyjaciół od wrogów Trudniej jest ufać osobie z odmiennym dialektem 7.6. Mamusińska mowa **Lev Vygotsky** -- teza w latach 30.XX że umysłowy i językowy rozwój dziecka są odrębnymi procesami które później się łączą Teoria plotkowania Dunbara Mamusińska mowa -- wysoki ton głosu, przesadne akcentowanie. Dzieci lepiej reagują na głos kobiet Anne Fernald, schematy intonacji 1\. zachęca 2.chwali 3ostrzega 4.pociesza Te 4 schematy występują we wszystkich kulturach niezależnie od języka. W pewnym stopniu potwierdza to teorię pieśni Darwina jako początek ewolucji języka. Ważna jest zawartość emocjonalna a nie słowa Noworodki mają emocjonalne zaczepienie w korzystaniu z mowy potem szukają intencjonalnego zaczepienia **Colvyn Trevarthen**, komunikacja pomiędzy matką a noworodkiem ujawnia wyraźne schematy rytmiczne Pióro jest mocniejsze od miecza. Ładunek emocjonalny wypowiedzi ma silniejszy wpływ niż zawartość informacyjna 7.7 Protojęzyk **Elementy składowe języka:** **Elementy semantyczne**: niosą znaczenia **Elementy gramatyczne**: służą do składania znaczeń w całość i do eliminacji dwuznaczności **Derek Bickerton**, w ewolucji języka była faza składająca się wyłącznie z elementów semantycznych: protojęzyk //str 263 jest przykład **Języki pidżynowe** - dwuwyrazowa struktura, kontakty między ludźmi z kultur posługujących się niespokrewnionymi językami np handel, polacy na wakacjach Następne pokolenie -\> język kreolski: mający w pełni rozwiniętą gramatykę Wg teorii Bicertona Homo erectus posługiwał się proto językiem. Dopiero homo sapiens struktura gramatyczna. 7.8. Rola gramatyki **Chomsky** twierdzi że musi być wrodzony system reguł gramatycznych bo dziecko nie ma szans nauczyć się wszystkich zasad gramatyki. Chomsky za bardzo skupia się na gramatyce pomijając znaczenie języka czyli semantykę a jeszcze mniej na sposób jego wykorzystania czyli pragmatykę Chomsky zakłada że gramatyka jest zmagazynowana w mózgu w postaci **systemu reguł**, które funkcjonują mniej więcej jak program komputerowy. Nie wiadomo czy taki system istnieje Np wahadło nie koniecznie musi mieć wgrane prawa galileusza Jak można używać języka nie mając w mózgu żadnego magazynu reguł? Terminy. Ludzki język mógł powitać w podobny sposób -\>kopiec myśli. Baloniki mowy, jeden balonik wywołuje następny. Powstaje wzór. Samoorganizująca się struktura dla wszystkich mówiących -\> teza Chomsky\'ego o wrodzonych regułach jest zbędna -\> język wyłania się z wypowiedzi mówiących. Nasze światy wewnętrzne są dużo bogatsze i bardziej złożone niż światy wewnętrzne małp **Thomas Schoenemann**, struktura gramatyczna powstaje z potrzeby komunikowania złożonej semantyki Formy składniowe zmniejszają dwuznaczność wypowiedzi Użycie składni uniezależnia język od kontekstu. -\> gramatyka prowadzi do bardziej oderwanych konstrukcji językowych **Teza Vygotskyego** - podstawową rolą języka jest przekazywanie emocji i utrzymywanie więzi społecznych a nie informowanie znajduje wsparcie w teorii plotek Dunbara 7.9. Mity i narracje Donald twierdzi że jednym z najważniejszych zastosowań języka były mity. Występowały we wszystkich kulturach, odgrywały ważniejszą rolę niż powszechnie **Mity** pełniły funkcję nośników wspólnej wiedzy. Przekazywanie wiedzy o związkach przyczynowo skutkowych. np wyjaśnianie zjawisk przyrody. Zawierają elementy moralne. Zwycięska kultura zawsze narzuca swoje mity. Tracąc mity traci się tożsamość. 7.10. Język w mózgu Najnowsze badania Chomsky się mylił. Umiejętności są rozsiane po mózgu, język opiera się na zdolności do planowania i wykonywania sekwencji działań. Siedliska języka są rozsiane, po urazie mogą się przenieść Obszar Wernickiego znajduje się w płacie skroniowym: analiza dźwięków mowy. Obszar Broki znajduje się w dolnej tylnej części płatu czołowego: steruje generowanie mowy. -\> zwykle w lewej półkuli Funkcją obszaru wernickiego jest wyłapanie dźwięków mowy czyli fenomenów. Istnieje silny związek między zdolnością do wykonywania skomplikowanych ruchów rąk a zdolnością językową. -\> wytwarzanie narzędzi wymaga dużej zdolności do wykonywania serii ruchów rąk. Zdolność ta była przed mową -\> teoria motorycznej powstania języka: zdolności do wykonywania serii ruchów przeszła do wytworzenia sekwencji symboli. Najpierw dwuwyrazowa itp. Małpy mają szczątkową zdolność tworzenia sekwencji dlatego nie wyszły poza protojęzyk 7.11. Gdzie są przechowywane znaczenia słów? W procesie rozumienia słów współpracuje wielu różnych części mózgu. **Rozsiane** Język stanowi rozwinięcie wcześniej istniejących zdolności. Krótko mówiąc języka nie da się oddzielić od innych funkcji umysłowych. Rozdział 8. Eksternalizacja świata wewnętrznego Wiele gatunków zwierząt żyje w grupach społecznych ale tylko człowiek żyje w kulturach. Rozwój homo sapiens nie byłby możliwy bez **kulturowego przekazu wiedzy** Przejście od świadomości indywidualnej do kolektywnej Można iść na skróty dzięki doświadczeniom nabytym przez rodziców czy przodków Wiedza o narzędziach i technologiach zdobywania i przygotowywania pokarmu staje się podstawową częścią kultury Homo sapiens jest jedynym gatunkiem posługującym się mową -\> potężne narzędzie do przekazywania kultury. Umieszczanie wiedzy w świecie zewnętrznym 8.1. Pamięć zewnętrzna Wykorzystywania świat zewnętrznego do tworzenia reprezentacji świata wewnętrznego. Donald, trzecie stadium rozwoju człowieka, ok 50 000 lat temu -\> magazynowanie symboli ze świata wewnętrznego **Drabina Dennetta istoty**: Darwinowskie Skinnerowski Popperowskie Gregoriańskie Donaldowskie // nowość uzewnętrznienia pamięci: reprezentacje odkrywają sie od ludzkiej świadomości Najstarsza forma magazynowania wiedzy w św. Zewn. To % figurki ok 100 000 lat temu Kolejne to wizerunki np malowidła ścienne 15 000 lat malowidła w jaskiniach Trzecia forma to kalendarze Zdolność istot donaldowskich nie odpowiada fizjologicznej zmianie w mózgu. Nauczyliśmy się tworzyć nowe systemy pamięci szybciej niż ewolucja. Powstanie pamięci zewnętrznej odciążyło myślenie Kiedyś-\> szaman nauczył się pieśni/tańca które wskazywało źródła wody Język pisany jako podpora pamięci To co w nowoczesnym świecie nazywamy wykształceniem składa się właściwie głównie z umiejętności posługiwania się zewnętrznymi systemami pamięci 8.2. Rozwój języka pisanego Cechą charakterystyczną obrazków i późniejszych mediów zewnętrznych jest to że odbiory nie muszą być obecni kiedy opowiadanie powstaje Pismo jest wizualne i symboliczne niż obrazkowe **Historia pisma, 3 stadia:** Od obrazka do sekwencji obrazków odpowiadanym poszczególnym etapom, **pismo klinowe** było pierwszą formą pisma **Hieroglify egipskie**: standaryzowane obrazki **Reprezentacja fonetyczna**: alfabet fenicki 22 spółgłoski bez samogłosek //cośmało 8.3. Wpływ pisma na myślenie Przejście od myślenia o rzeczach do myślenia o reprezentacjach tych rzeczy czyli do myślenia o myślach W średniowieczu słowo posiada samodzielne znaczenie niezależne od pisarza i czytelnika tekst nabiera literalnego znaczenia -- nie zmienia się od kontekstu Pismo powstało ok 5000 lat temu i było używane w rozliczeniach handlowych dopiero wraz z pojawieniem się druku pismo zaczęło nabierać formy narracyjne Rozwój druku rozkwit mapy diagramy itp 8.4. Nauka: świat teorii Człowiek jest biegły w znajdowaniu w świecie związków przyczynowo-skutkowych Człowiek nie ma zmysłu orientacji w długich odstępach czasu dlatego potrzebne są środki pomocnicze np kalendarz, instrumenty nawigacyjne -\> wzmacnia zdolność planowania antycypacyjnego Stonehenge można traktować jako maszynę wzmacniającą zmysł wzroku-\>abstrakcyjny model ruchów astronomicznych Greckie pismo było pierwszym alfabetem zawierającym zarówno spółgłoski jak i samogłoski. Posługiwali się cyframi i figurami -\>powstanie abstrakcyjnej geometrii. Dlatego powstało myślenie abstrakcyjne. Tam ludzie wyzwolili się od mitycznego sposobu myślenia. Grecy stworzyli teorię wiedzy np argumenty logika dowody. Rozdział między nauką a religią kiedy darwin zastąpił biblijny opis stworzenia świata. Powstała metoda krytycznej dyskusji. Logikę dyskusji zastępują badania eksperymentalne 8.5. Dryfująca myśl - i samolubny mem **Richard Dawkins** -- **samolubny gen**, pomysł że w świecie myśli istnieją odpowiedniki genów ze świata biologicznego czyli **memy**. Tak jak geny przenoszą się z pokolenia na pokolenie, memy mogą się przenosić. 8.6. Oderwana tożsamość Ludzie żyli w plemionach. W wiosce jednostki określają swoja tożsamość przez interakcję z innymi. Np matka rzeźnika, syn kowala. Każdy otrzymuje zewnętrzną osobowość. Taka konstrukcja nazywa się Gemeinschaft. Wspólnotę wiejską zastępowały co raz większe społeczności. Języki narodowe zwiększyły poczucie narodowe co mogą rozwinąć nacjonalizm McLuhan, technologie komunikacyjne mogą stworzyć globalną wieś relacje na odległość Rozszerzona współpraca nie byłaby % możliwa bez symbolicznej komunikacji i systemu norm Człowiek budował co raz bogatszy świat wewnętrzny. **Samoświadomość: zdanie sobie sprawy z własnych myśli**, potrafimy wyobrazić sobie co się stanie jak coś zrobię i jako ktoś zrobi coś. Umiemy wczuć się w to jak myślą inni i co myślą o nas. Ja powstaje przez to że widzimy się oczami innych. Świat wewn. Jak w lustrze -\> powstanie świadomości wewn. 8.7. Otwarta osobowość Główna teza: **wykształcenie się świata wewnętrznego umożliwia powstanie bardziej zaawansowanych form myślenia. Wyższe funkcje umysłowe np planowanie, wolna wola, język, planowanie zakładają istnienie świata wewnętrznego. W toku rozwoju myślenia człowiek osiągnął coraz większy stopień niezależności od teog co się dzieje w otoczeniu. Czynności mózgowe oderwały się od bezpośredniego sterowania przez zmysły** Niezależność myśli ludzkiej polega na czymś więcej niż oderwaniu od środowiska. W przeciwieństwie do zwierząt możemy tworzyć nowe światy wewnętrzne