Historische Methode: Bronnen PDF

Historische Methode: Bronnen 2.Z Bronnenkritiek Twelve Angry Men, Sidney Lumet (1957) https://archive.org/details/12AngryMen1957 Lorenzo Valla en de Schenking van Constantijn ▪ In nomine sanctae et individuae trinitatis patris scilicet et filii et spiritus sancti. Imperator Caes...

Historische Methode: Bronnen 2.Z Bronnenkritiek Twelve Angry Men, Sidney Lumet (1957) https://archive.org/details/12AngryMen1957 Lorenzo Valla en de Schenking van Constantijn ▪ In nomine sanctae et individuae trinitatis patris scilicet et filii et spiritus sancti. Imperator Caesar Flavius Constantinus in Christo Iesu, uno ex eadem sancta trinitate salvatore domino deo nostro, fidelis mansuetus, maximus, beneficus, Alamannicus, Gothicus, Sarmaticus, Germanicus, Britannicus, Hunnicus, pius, felix, victor ac triumphator, semper augustus, sanctissimo ac beatissimo patri patrum Silvestrio, urbis Romae episcopo et papae, atque omnibus eius successoribus, qui in sede beati Petri usque in finem saeculi sessuri sunt, pontificibus nec non et omnibus reverentissimis et deo amabilibus catholicis episcopis eidem sacrosanctae Romanae ecclesiae per hanc nostram imperialem constitutionem subiectis in universo orbe terrarum, nunc et in posteris cunctis retro temporibus constitutis, gratia, pax, caritas, gaudium, longanimitas, misericordia a deo patre omnipotente et Iesu Christo filio eius et spiritu sancto cum omnibus vobis (editie. H. Fuhrmann, MGH 1968) Lorenzo Valla en de Schenking van Constantijn ▪ In de naam van de heilige en ondeelbare drie-eenheid: de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Keizer Caesar Flavius Constantijn in Jezus Christus (één van diezelfde heilige drie-eenheid, onze Heiland, Heer en God), trouw, mild, groots, vriendelijk, zegevierend over Alamannen, Gothen, Sarmaten, Germanen, Britten en Hunnen, vroom, gelukkig, overwinnaar en triomfator, altijd verheven, [groet] de heilige en zalige vader der vaderen Silvester, bisschop van de stad Rome en paus, al zijn opvolgers (de pausen die tot aan het einde der tijden op de stoel van de zalige Petrus zullen zitten) en ook alle eerbiedwaardige en aan God beminnelijke katholieke bisschoppen, die in de hele wereld door deze keizerlijke verordening van ons onderworpen zijn aan dezelfde alheilige Romeinse kerk en die nu en in de toekomst en in het verleden aangesteld zijn. [Moge er] door God de almachtige Vader, Jezus Christus zijn Zoon en de Heilige Geest genade, vrede, naastenliefde, vreugde, volharding en barmhartigheid [zijn] met u allen ▪ (Ned. Vertaling L. Nelissen, 2012, naar editie. H. Fuhrmann, MGH 1968) ▪ In ruil hiervoor kennen wij toe en dragen wij vanaf nu over aan de heilige apostelen, mijn heren, de zalige Petrus en Paulus, en door hen ook aan onze zalige vader Silvester, hoogste bisschop en gemeenschappelijke paus van de stad Rome, en aan alle pausen die hem opvolgen en tot aan het einde der tijden op de stoel van de zalige Petrus zullen zitten, het paleis van ons rijk: het Lateranen-paleis dat zich van alle paleizen in de hele wereld onderscheidt en er bovenuit steekt. Daar komen de diadeem (de kroon op ons hoofd) bij, de tiara, de schoudermantel (de band die normaal gesproken om de keizerlijke hals zit), ja zelfs de purperen staatsiemantel, het rode tuniek en alle keizerlijke kledij. Ook bieden wij een eervolle lijfwacht keizerlijke ruiters en de keizerlijke scepters, de veldtekens en lansen, ook de banieren en de verschillende keizerlijke versierselen ▪ (Ned. Vertaling L. Nelissen, 2012, naar editie. H. Fuhrmann, MGH 1968) Lorenzo Valla en de Schenking van Constantijn ▪ …. Zodat de pauselijke macht niet zijn waarde verliest, maar veel meer dan de macht van het aardse keizerrijk en de kracht van roem verheerlijkt wordt, kijk: wij geven ons paleis (zoals al gezegd is) en de provincies, plaatsen en steden van de stad Rome, heel Italië en de westelijke gebieden, aan de vaak genoemde onze zalige vader Silvester, bisschop en gemeenschappelijke paus. En door ons betrouwbaar, keizerlijk oordeel dragen we dit over in de macht en zeggenschap van hem en de pausen die hem opvolgen. Wij besluiten door deze keizerlijke brief en verordening betreffende civiele zaken van ons dat dit alles zo ingericht wordt en wij staan toe dat dit alles afhankelijk van de heilige, Romeinse kerk blijft ▪ (Ned. Vertaling L. Nelissen, 2012, naar editie. H. Fuhrmann, MGH 1968) Lorenzo Valla en de Schenking van Constantijn ▪ Rome, 30 maart, tijdens het consulaat van de roemvolle mannen, onze heer Flavius Constantinus, de Augustus, voor de vierde keer, en Gallicanus ▪ (Ned. Vertaling L. Nelissen, 2012, naar editie. H. Fuhrmann, MGH 1968) ▪ Valla, secretaris koning Aragon, 1440: over de vervalsing van de vermeende Schenking van Constantijn Document wellicht uit 8e eeuw Eindeloos gekopieerd in compilaties kerkelijk recht (oudste = 9e eeuw) Valla: datering klopt niet, naam ‘Constantinopel’ kan niet…. = begin Historisch Kritische Methode De vele vormen van vervalsing ▪ Materieel falsum ▪ Vormelijk vals ➔ inhoudelijk vals of waar ▪ Ontmaskering op basis van kritische inhoudelijke en vormelijke analyse ▪ Dagboeken Hitler in “Stern” (1983): Konrad Kujau als “pathologisch vervalser” Dagboeken Anne Frank  Vele vormen van vervalsing ▪ Intellectueel falsum ▪ Vormelijk echt ➔ inhoudelijk vals ▪ de notie van autoriteit? Voorbeelden:vorstelijke of kerkelijke oorkonde in de ME Amerikaanse oorlogsverslaggeving in WO II en Vietnam ➔ embedded journalism in recentere VS- oorlogen / Verslagen Oekraine / Israël – Gaza/Hamas 12  De vele vormen van vervalsing ▪ Pastiche ▪ Combineren kenmerken van originelen ▪ Geen bedrog, eerder Spielerei? Kunsttradities en idee van originaliteit en auteurschap (Van ME’se kunstenaars tot Picasso) Bewust of onbewust plagiaat (feilbaarheid van geheugenassociaties) ▪ Fake or not fake? De Firma Breughel De vele vormen van vervalsing ▪ Kopie en pseudo-kopie ▪ Authentieke kopie bevoegd oorkonder, bewijs in rechte, veiligheid ▪ Informatieve kopie (nota’s, kopie van schilderij) ▪ Perfide intentie ➔ pseudo-kopie Intentie is belangrijk pas bedrog als men kopie als origineel door laat gaan (handtekening meegekopieerd) 15  Lijkwade van Turijn ▪ Falsum? ▪ Doek zelf beweert niets / later geïnterpreteerd als lijkwade van Christus / Wat met hedendaagse toeschrijving? ▪ Context ▪ Commerciële belangstelling / Mentale nood: pest, oorlog ➔ geen doelbewuste vervalsing ➔echte bron ➔Categorieën vals /echt spelen hier niet Ontmaskeren van een falsum ▪ Zwakke plekken ▪ anachronismen taal, materiaal, schrift pseudo-kopie is moeilijker te ontmaskeren dan pseudo-origineel ▪ onbewaakte momenten: voor falsaris is het moeilijk om met alles rekening te houden ▪ wetenschappelijke technieken materiaalanalyse, datering (C14) schriftherkenning enz. Het is niet meer wat het geweest is…. Historische Falsa versus Fake News Statistiek als autoriteitsargument: Lies, Damned Lies & Statistics  Wat is ‘fake’? ▪ Authenticiteit van de bron is cruciaal / maar valse bron kan ook volop historische bron zijn! Vorm algemeen voorkomen (taal, schriftvorm, materiaal) conform aan tijd en ruimte vormkarakteristieken datering (terminus ante en post quem) auteurschap auteur (intellectueel ➔ materieel) Inhoud waar of vals? origineel en kopie ➔ waar pseudo-origineel en pseudo-kopie ➔ vals Titelblad van het eerste volume van de Acta Sanctorum (1643) ▪ ACTA SANCTORUM (AA.SS.) Initiatief van Antwerpse Jezuïeten 17e eeuw: Bollandisten < Jan Bolland Historisch kritische methode Opsporen en vergelijken van verschillende bewaarde handschriften  Charles-Victor Langlois Charles Seignobos ▪ Introduction aux études historiques (1898) ▪ Critique externe (critique d’érudition) - Critique de restitution - Critique de provenance - Classement critique des sources - La critique d’érudition et les érudits Critique interne - Critique d’interprétation - Critique interne négative de sincérite et d’exactitude - Détermination des faits particuliers Bronkritiek: extern en intern ▪ Externe kritiek: bron als “voorwerp” ➔ waar, wanneer, door wie, origineel of ontleend? 1. Herstellingskritiek 2. Oorsprongskritiek 3. Oorspronkelijkheidskritiek of ontleningskritiek ▪ Interne kritiek: “inhoud” van de bron ➔ statuut auteur, betekenis, doelstellingen 4. Interpretatiekritiek 5. gezagskritiek 6. bevoegdheidskritiek 7. rechtzinnigsheidskritiek 24 1. Extern: Herstellingskritiek Op zoek naar de “oudste” en “originele” tekst/beeld/voorwerp! Origineel (in originele toestand!) of hoe dichter bij dit origineel, hoe betrouwbaarder de informatie Deconstructie van huidige toestand Erfgoedbeslissingen: wat is “origineel”? 1. Herstellingskritiek ▪ Kandidaat-oudste fragementen Nieuwe Testament: P52 (125-175 CE): Johannes, 18 en P104 (Mattheus 21) => verhaal 1ste helft 1ste eeuw ➔ eerste bronnen 2de helft 1ste eeuw ➔ eerste evangelieteksten 1ste helft 2de eeuw 1. Herstellingskritiek Ook inhoudelijk ➔ op zoek naar de “oudste” en “originele” tekst Inhoudelijke verschillen tussen de vier canonische teksten Ook andere bronnen niet opgenomen in NT  1. Herstellingskritiek ▪ Teksttraditie (hoe is bron tot ons gekomen?) ▪ origineel Intellectuele auteur: autograaf en apograaf ▪ kopie als back-up /rechtskracht (vidimus, bekrachtiging) Pseudo-kopie: vormelijk echt of onecht, inhoudelijk vals archief = administratief geheugen ▪ Bronnenechtheid voorkeur om te raadplegen in originele vorm alternatief = beste teksttraditie elk kopiist maakt fouten (bewust of onbewust ) 28 1. Herstellingskritiek ▪ Origineel beschikbaar ▪ ontcijferen taal of verschillen tussen gelijktijdige kopieën ▪ ook hier verschillen mogelijk: bijv. Belgische federale regeringsonderhandelingen (Franstalige en Nederlandstalige versies van zelfde tekst met andere gevoeligheden) 29 1. Herstellingskritiek ▪ Eén afschrift: detecteren van fouten ▪ onbewuste fouten: slordigheid, geen vertrouwdheid met context en inhoud ▪ bewuste fouten: te goeder trouw (om tekst begrijpelijk te maken: tijdsverschil, andere regio) ▪ bewuste fouten: te kwader trouw (intentie!) ▪ verbeteringen op grond van gissing (conjectuur = hypothese) ▪ Meerdere afschriften ▪ kwaliteit kopie = graad van afwijking van model ▪ oppassen met datering: recentere kopie kan dichter bij origineel staan dan oudere ▪ Archetype ➔ stemma codicum Stemma Codicum Brunetto Latini, Il tesoretto 13de eeuw 31  1. Herstellingskritiek ▪ Methode Lachmann: kopie neemt fouten tekst over en voegt er aan toe ▪ Door vergelijking fouten ‘stambomen’ opstellen. ▪ Herstelling van verloren originelen op basis van ‘beste’ handschrift en ‘emendatie’ van woorden uit andere handschriften ▪ Problemen: Leidt vaak fictief tot twee ‘families’ Open afschriften (basis = meerdere modellen) intelligent kopiëren: kopiisten maken dezelfde aanpassingen in dezelfde tijdsgeest ▪ Belangrijk bij consultatie: gebruik kritisch apparaat ! = geheel van voetnoten (met vermelding conjectuur, emendatie, anomalie, identificatie van personen en plaatsen) en algemene informatie over de teksttraditie 32  2. Extern: Oorsprongskritiek Door wie? Voor wie? Waar? Wanneer? bron geeft zelf informatie – noodzakelijk in juridische bronnen (maar opgepast met falsa) – Detectie vervalsing? falsaris kan zaken niet weten onbewust zaken uit eigen tijd of omgeving overgenomen bron geeft geen of onvolledige informatie – zoektocht naar auteur, plaats en datum 36  2 Oorsprongskritiek ▪ Auteurschap ▪ intellectuele auteur ▪ materiële auteur ▪ juridische auteur: bedenkt tekst niet, maar ligt aan basis ervan voorbeeld: vorst of minister ▪ Datering ▪ Niet-gedateerde stukken: schriftkenmerken, watermerk, vermeldingen in tekst van gebeurtenissen en personages ▪ terminus ante quem / terminus post quem ➔ interval waarin bron tot stand is gekomen 37  2. Oorsprongskritiek ▪ Paleografie: kennis & Ontcijferen letterbeelden ▪ Evolutie schrift ▪ materiaal ▪ mode ▪ snelheid ▪ esthetisch bewustzijn ▪ onderwijs of overheid ▪ Verschillen schrifttypes ▪ dateren en lokaliseren van teksten ▪ Manuscrits datés (benaderend) ▪ Voorbeeld Brabantse Yeesten, manuscript 1425 2. Oorsprongskritiek ▪ Diplomatiek: studie van veranderende stijlkenmerken officiële documenten (“oorkonden”) ▪ materialiteit (beschrijfstof, inkt, pen, waarmerking) ▪ rechtsnormen en mode ▪ administratief regime (kanselarij) ▪ verschriftelijking 3. Extern Oorspronkelijkheidskritiek ▪ Rechtstreeks getuige of getuigenis via via? ▪ ontlening van een model ▪ plagiaat ▪ letterlijke ontlening (veelal gedeeltelijk) ▪ parafrase: verwerking tekst, rol geheugen (vervormt onbewust) ▪ vormelijke ontlening Vita Caroli van Einhard gebaseerd op Vita Caesarum van Suetonius ▪ in bronnenedities worden ontleende teksten typografisch aangegeven ▪ Zijn er niet ontleende bronnen? 40 3. Oorspronkelijkheidskritiek ▪ Jacques Derrida ▪ “Il n’y pas de hors-texte” ▪ Intertekstualiteit: teksten verwijzen niet naar een werkelijkheid, maar naar andere teksten ➔ “linguistic turn” 4. Intern: Interpretatiekritiek juiste betekenis en draagwijdte informatie bron vaak dubbele betekenis – letterlijke bewoordingen – achterliggende betekenis ➔ tussen de regels lezen 19de-20ste eeuw: positivisme en historisch realisme (Ranke) – woorden verwijzen naar begrippen en werkelijkheid ▪ ➔ 2de helft 20ste eeuw: taligheid discours (postmodernisme) – voorstelling werkelijkheid is individueel zowel bij auteur als lezer! tijdelijk – deconstructie van de voorstelling in betekenislagen – belang semiotiek (leer van tekens en symbolen) 42 4. Interpretatiekritiek ▪ Votiefbeeld Lambertusreliek 1471 ▪ Betekenislagen ▪ wraak (neutraliseert spottende afbeeldingen van het hertog) ▪ toe-eigening stadscultus ▪ politieke metafoor: stedenbedwinger en vorstelijke orde (gezicht van Karel ook bij engel) 43 5. Intern: Gezagskritiek ▪ spreekt auteur met gezag? ▪ ooggetuige verleent krediet aan getuigenis ▪ meer tussenschakels = meer kans op vervorming ▪ gezag ooggetuigen is relatief ▪ goede en slechte observatoren ▪ ooggetuige observeert slechts deel van realiteit ▪ we kennen onze eigen tijd niet noodzakelijk beter snelheid massamedia verstoorde observatie, weinig reflectie  Gezagskritiek ▪ Ter dood veroordeelden in de VS (National Science Foundation) ▪ 1996: 28 Amerikanen vrijgelaten na DNA-onderzoek ▪ 24 in cel beland door ooggetuigen (vooroordelen over etnische minderheden) ▪ ooggetuige ziet wat hij wil zien en niet altijd wat er in werkelijkheid gebeurt 45 6. Intern: Bevoegdheidskritiek Bevoegdheid getuigenis ➔ waarde informatie – begrijpen feiten – geloof / ongeloof – bewust of onbewust Nauwkeurigheid van de waarneming – psychologische instelling auteur (slordig ➔secuur) – selectie volgens interesse: wat je belangrijk vindt, is niet noodzakelijk wat belangrijk is – vooringenomenheid (wishful thinking) – emotionele omstandigheden 46 Bevoegdheidskritiek: covid-19 en samenzweringstheorieën Brexit - Project Fear en de waarde van expertmeningen ▪ Eenduidige standpunten en discussies in partijdige Britse pers ▪ BBC als “neutrale” partij: steeds twee klokken laten horen: recht op informatie? ▪ Waarde van “experten”? ▪ Wat in Belgische pers? Pseudo- neutraliteit ➔ experten? ▪ weinig in aantal en weinig divers (wit, vaak man, hoog opgeleid, spraakvaardig) ▪ mediagenieke figuren ▪ niemand is ideologievrij 6. Bevoegdheidskritiek ▪ Nauwkeurigheid waarneming ▪ invloed van autoriteit(en) (overheid, massamedia) ➔ isoleren assisenjury’s ▪ optekenen na tijdsdecalage ➔ onnauwkeurigheid, contaminatie door andere bronnen aantal schoten moord JF Kennedy: getuigenissen aangepast 49 6.Bevoegdheids- kritiek ▪ aanpassen aan latere gebeurtenissen ➔ teleologische interpretaties) onaangename of ongunstige feiten wegmoffelen (mémoires) ▪ onmogelijkheid van een goed overzicht van de feiten schatting van aantal betogers (federale politie ➔ organisatoren) 6. Bevoegdheidskritiek ▪ Begrijpen van de feiten ▪ gebrekkige kennis ▪ kennis van conventies (rituelen, regels) ▪ techniciteit: enkel “insiders” kunnen zaken vatten ▪ onbegrip voor nieuwe maatschappelijke fenomenen kerkelijke commentatoren en de stedelijke samenleving in de volle middeleeuwen mei ’68 ▪ MAAR! ➔ meeste auteurs tegelijk bevoegd en niet bevoegd voor delen van hun betoog 6. Bevoegdheidskritiek: Cognitieve Dissonantie of Glaubensunwilligkeit ▪ gebeurtenissen zijn afschrikwekkend wreed en daarom al ongeloofwaardig ➔ publiek weigert ze voor waar aan te nemen (onmacht om te geloven) ▪ WO II en de holocaust onwil zelfs in joodse kringen om tijdens WO II realiteit holocaust te erkennen vele aanwijzingen 1942: plannen lekken uit via de Pools verzet BBC en Amerikaanse pers berichten nauwelijks geloofd Precedent WO I (“Belgique martyre” overdreven) luchtfoto’s van Auschwitz van 23 augustus 1944 pas in 2004 vrijgegeven negationisme : onwil om te geloven bedoeld om naziverleden goed te praten 6. Bevoegdheidskritiek: Glaubensunwilligkeit ▪ Geloof / ongeloof ▪ klimaatveranderingontkenners: cognitieve dissonantie of politiek/economische belangengroepen? 53  6. Bevoegdheidskritiek ▪ Bewustzijnsgraad ▪ Bewust ondergane werkelijkheid = door tijdgenoot bewust ervaren ➔ expliciet in bron vermeld ▪ Onbewust ondergane werkelijkheid = ontsnapt grotendeels aan observatiemogelijkheid ▪ Aantal kinderen per vrouw in België ▪ (T. Eggerickx, UCL) 54  7. Intern: De Morgen 18/11/22 Rechtzinnigsheidskritiek Zelensky’s ‘communicatieblunder’ over raketten in Polen is ▪ Verdraaide en/of verzwegen feiten verrassend. Hij beging hem dan ▪ Motieven ook niet zomaar politieke motieven materiële of morele dwang ➔ journalistieke vrijheid (aandeelhouders en directie bepalen wat in beeld komt of niet vooroordelen (sociaal milieu, partijpolitiek, ras, …) sympathie – antipathie zelfcensuur ▪ selectiviteit ▪ Historici moeten hiermee rekening houden 55  Kroniekschrijvers van de 15de- eeuwse Bourgondische hertogen (Georges Chastellain e.a.): vertolken de denkwereld van hun opdrachtgever Ander standpunten komen niet in beeld Onbegrip om anderen te begrijpen of zelfs maar te zien ▪ “Masavernietigingswapens” ▪ 5 februari 2003 VN-veiligheidsraad: Colin Powell ➔ “tastbare en zichtbare bewijzen”van WMD in Irak ▪ achteraf vals gebleken ▪ smeden van brede coalitie tegen Saddam Hoessein ▪ http://www.youtube.com/watch?v=Rp 6WuTSTyS8&feature=related ▪ Geloofwaardigheid achteraf: Saoedi- Arabië (september 2019)? 57 7. Rechtzinnigsheidskritiek ▪ Opzettelijke en onopzettelijke getuigenissen ▪ opzettelijke getuigenis: engagement bij overbrengen boodschap ▪ onopzettelijke getuigenis: kan onbewaakt zijn en dus volkomen oprecht ▪ Ontmaskering van de verdraaiing ▪ vergelijken met andere bronnen ▪ veelheid aan informatie: er is altijd wel ergens iemand met een foto- of filmtoestel die beelden op het internet kan plaatsen (Abu Ghraib) ▪ blootleggen van inconsequenties: volgehouden liegen is moeilijk Clinton en Monica Lewinsky: “I did not have sexual relations with that woman” ▪ censuur heeft beperkingen 58  Oorlog en propaganda IDF / Hamas en de verantwoordelijkgheid voor oorlogsmidaden Militaire persconferentie en historische kritiek ▪ Is wat verteld wordt betrouwbaar ▪ Extern: herstelling? Oorsprong? Ontlening? ▪ Intern: interpretatie? Gezag? Bevoegdheid? Rechtzinnigheid? ▪ enorme interpretatieproblemen om waarheidsgehalte te meten ▪ Dus enkel als propaganda te vatten? 60 Propaganda en informatie Hospitaal en ambulances als doelwit? 61