HALIÇ TIP 1 DERS 1 PDF

Doç. Dr Nermin Gündüz Psikoseksüel ve Psikososyal HALİÇ ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ Gelişim Basamakları 03.04.2023 İnsanda kişiliğin gelişmesi; Filogenetik (evrimsel) gelişmeye bağlı olgunlaşma-matürasyon Öğrenmeye bağlı...

Doç. Dr Nermin Gündüz Psikoseksüel ve Psikososyal HALİÇ ÜNİVERSİTESİ TIP FAKÜLTESİ Gelişim Basamakları 03.04.2023 İnsanda kişiliğin gelişmesi; Filogenetik (evrimsel) gelişmeye bağlı olgunlaşma-matürasyon Öğrenmeye bağlı olan bireyleşme- toplumsallaşma süreçlerinin Birbirlerini etkilemesi ile olur  Olgunlaşma- matürasyon Organizma içinde doğuştan var olan gelişmemiş yetilerin öğrenme olmaksızın kendiliklerinden gelişmeleri ve varabilecekleri düzeye ulaşmaları Örneğin daha önce yürüme eğitimi görse de görmese insan yavrusu ortalama 12-14 aylık iken yürümeye başlar. Bu, evrimsel olarak önceden saptanmış; öğrenmeden bağımsız bir gelişmedir.  Çevrenin sağladığı eğitim ve yaşam deneyimleri ile bireysel davranışların öğrenilerek biçimlenmesi, toplumsal davranış örüntülerinin oluşması Bebek 12.-15. aylarında aşamalı biçimde artan bilişsel yetileri ile konuşmayı öğrenebilecek bir olgunlaşma düzeyine gelir; Bireyleşme- Konuşma çağından önce yapılan konuşma eğitiminin büyük bir etkisi yoktur. toplumsallaşma Çocuğun hangi dili konuşacağını anne-baba belirler. Konuşulan dilin türü öğrenme ile belirlenir.  Nörobiyolojik Kişilik Bilişsel Gelişiminin Biyopsikososyal Duygusal, motor, sosyal gelişim Olarak Ele Çocukta bilişsel gelişim Nesne ilişkileri özellikleri Yaşam sorunları, engellenmeler kuramı: Piaget ve çatışmalarla baş etmede Alınması geliştirdiği uyum ve savunma düzenekleri Çocuk gelişiminin bütün bu yönleri birbirinden ayırdedilemez ve birbirini etkiler Psikoseksüel Gelişim kuramının temel kavramları Freud «cinsel, libidinal» kavramı Yalnız eşeysel organların birleşme- üretme amacına yönelik duygu ve eylemleri değil. Organizmanın haz veren, sevilen, doyum sağlayan uyarana yönelişi Bebek ve çocukta Freud öncesi yönelim cinsel bir olgu olarak görülmezdi  2-cinsel organların 1-cinsel sapmaların dışında birçok beden incelenmesine, parçalarının haz kaynağı olabilmelerine, Freud; 3-çocukluk çağında da 4-psikoseksüel cinsel uyarılışların dönemlerdeki sorunların olabilmesine dayanarak ve saplantıların cinsel yaşamın çatışmaların bilinç dışına çocukluğun ilk itildiğini, ancak psikanaliz çağlarından başladığı ile çözümlenebileceğini görüşünü savunmuştur.  Psikoseksüel Gelişim kuramının temel kavramları Freud’un cinsel dürtü-libido kuramına göre her dürtünün Amacı Doyum Nesnesi Doyum sağlayacak herhangi bir şey Kaynak Cinsel haz bölgeleri Dönemleri dürtülerin kaynaklandığı beden bölgelerine göre vermiştir. (oral, anal kişilik vb) Bir dönemin özellikleri yetişkin çağda da görülmesi, o dönemde saplanma (fiksasyon) olduğunu gösterir. O dönemin kişilik yapısını gösterir. (O.Öztürk, A.Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 2015) Psikososyal Gelişim kuramının temel kavramları E.H. Erikson  Psikososyal Gelişim kuramının temel kavramları Freud’tan önemli sapmalar göstermemiş. Ego psikolojisine yeni boyut kazandırmış. Belli ilkeler doğrultusunda gelişim incelenmiştir. 8 dönem (klasik psikanalizden farklı olarak ergenlik sonrası dönemleri de sınıflamıştır) Gelişmeyi insan yaşamının tümünü kapsayan bir süreç olarak görür. Dönemler arası sınırlar keskin değildir Stephen A. Freud ve sonrası  Psikososyal Gelişim kuramının temel kavramları Aşamalı oluşum ilkesi Organ işlev biçimi Toplumsal işlev-örüntü (O.Öztürk, A.Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 2015)  Psikososyal Gelişim kuramının temel kavramları Aşamalı oluşum ilkesi: Organizmanın taban planı vardır. Her dönem kendisinden sonra gelen döneme basamak oluşturur. Önce gelen dönem etkisi ile biçimlenir. Her dönem kendinden önceki dönemlerin özellikleri görülebilir, sonraki dönemlerin özelliklerin çekirdeğini içinde taşır. Her dönemin kendine özgü gereksinimleri, tamamlanacak görevleri, çözülecek sorunları, duyarlı yönleri ile belirli özgün bir dönemeci (crisis) vardır. Normal kişilik gelişmesi bu gereksinimlerin karşılanması, sorunların çözülmesi, görevlerin uygun zamanda tamamlanması, dönemecin atlatılması ile gerçekleşir. (O.Öztürk, A.Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 2015)  Psikososyal Gelişim kuramının temel kavramları Belli bir dönemle ilgili erotojen bölgeye ilişkin temel işlev organizmada egemen organ işlev-biçim (organ mode) oluşturur. Oral dönem – ağız - içe alma (incorporation)- Bebek yalnız ağız yoluyla değil tüm «uyaran besileri» içe alır. Görme, işitme, koklama, dokunma, ağız ve solunum yolu ile (dönem oral-respiratory-sensory stage) (O.Öztürk, A.Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 2015)  Psikososyal Gelişim kuramının temel kavramları Toplumsal işlev-örüntü (social modality) Her dönemin organ işlev-biçimi toplumsal çevre ile etkileşim halinde Oral dönem: alıcı organizma - verici çevre (bebek ve bakımveren) etkileşimi Erikson organ işlev biçimi insanlardan almayı; onlara vermeyi ise toplumsal işlev-örüntü modeli ile açıklamıştır. Verileni alma – alabilme- isteyerek alabilme yetilerini kazanır (oral dönem) Anal dönem içeride tutma (retention) ve boşaltma (elimination) --- elinde eşyayı tutup kimseye bırakmaması, birden bırakıvermesi, tuvalet eğitimi toplumsal değer yargıları, yasak, ceza ve ödüller (O.Öztürk, A.Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 2015)  Psikososyal Gelişim kuramının temel kavramları Ruhsal toplumsal dönemler Her dönemde o döneme özgü bir benlik sorunu çözülür, bir gelişme tamamlanır, özel bir benlik ögesinin temel taşı kazanılır. Her dönem birbirine karşıt iki temel öge ile adlandırılır. Örn: oral dönem- temel güven/güvensizlik dönemi Sağlam çocuğun kazandığı ilk benlik duygusu temel güven duygusudur. «Temel güven duygusu (sense of basic trust)» kazandığı benlik gücüdür. Ama «temel güvensizlik duygusu (sense of basic mistrust)» da çekirdek olarak bulunur. Aradaki denge olumlu bir öge doğrultusunda gelişmelidir. Ruhsal bozukluklara kaynak olabilir. (O.Öztürk, A.Uluşahin Ruh Sağlığı ve Bozuklukları 2015) Oral dönem (Psikoseksüel açıdan) Temel Güven-Güvensizlik (Psikososyal açıdan) Doğumdan bir yaşın sonuna kadar Biyolojik-ruhsal gereksinimler iç içe (emme beslenme amacıyla, yalnız haz duyma amacıyla da olabilir) Haz ve acı veren uyaranlara tüm bedeni ile tepki gösterir. Haz ilkesi doğal dürtülerin hemen doyurulması, gerginliğin hemen giderilmesi temel beklenti. Henüz dürtüleri bekletebilme yetisi yok. Bakım veren (anne) ile alış veriş zorunlu Ağız ve dudaklar haz bölgesi Oral dönem (Psikoseksüel açıdan) Temel Güven-Güvensizlik (Psikososyal açıdan) Temel işlev içe alma / bütün duyu yolları ile «uyaran besinleri» içe alır. İyi ve kötü nesneleri içe alma Toplumsal işlev-örüntü almak elde etmektir. Çocuk ilerleyen zamanlarda «vermek» yetisini kazanır. Anne ile karşılıklılık «mutuality» , annenin vericiliği Çocuğun gereksinimleri ortaya çıktığında, gereksinimlerin anne tarafından düzenli giderilmesi «sürekliliği olan bir nesne tasarımı ve bir «nesne ilişkisi» oluşturur. Annenin yokluğuna dayanabilmesi ilk toplumsal başarısıdır. (bebeğin zihninde annenin sürekliliği) 6. ay bağlanma ve ayrılma anksiyetesi Oral dönem (Psikoseksüel açıdan) Temel Güven-Güvensizlik (Psikososyal açıdan) Gereksinimlerin uygun karşılanması bakılan değer verilen varlık olarak algılanma «temel güven duygusu» Preverbal duygularla yaşar «I am what I am given» Denge (temel güvensizlik ileri yaş sorunları) Çocukluğun ilk yılında bakım verenin eksikliği gelişim geriliğine neden olabilir. Süreklilik, tutarlılık, aynılık. (çocuk yuvaları) «Bağlanma» geliştikten sonra ayrılma çökkünlük belirtileri «bebeklik depresyonu» Oral dönemde saplanma (oburluk, ağız işlev --- pasiflik, isteyicilik, bağımlılık, alıcılık gibi oral kişilik yapısı)  Birinci yıldan üçüncü yılın başı ortaları Anal dönem Yürüme, konuşma, kendi benliğini ayrı algılama, bağımsız davranışların yapı (Psikoseksüel taşları açıdan) Dışkılama ve sfinkter kasların işlevleri Özerklik Erotogenic zone, anal ve üretral bölgeler (Psikososyal Dışkıyı ve idrarı isterse tutma ve bırakma, anne doğru zamanda yapmasını ödüllendirir (tuvalet eğitimi), ilk toplumsal yargılar (iyi, kötü doğru, ayıp) açıdan) Dışkısını tutma-bırakma ilk irade, ters davranış, inatçılık, pasaklı ve dağınık Anal dönem (Psikoseksüel açıdan) Özerklik (Psikososyal açıdan) Ambivalence (iki değerlilik) duygu ve davranışlarda (sarılma ve ısırma) Anal sadistik dönem Özerlik duygusu (sense of autonomy): işeme- işememe, isteme-istememe İki eğilim arasında seçim yapabilme özelliği kazanır Toplumsal yansımaları (insanları, eşyayı, parayı tutma bırakma eğilimi), Tutma: kin, yıkıcılık, kin, kısıtlayıcı tutuculuk Bırakma: yıkıcı davranışları kolayca ortaya serme, boş verme Anal dönem (Psikoseksüel açıdan) Özerklik (Psikososyal açıdan) Dışarda yapılacak denetim ve öğretiler çocuğun seçim yapabilme yetisini aşırı uçlara götürmeyecek biçimde güven verici şekilde olmalıdır. Tuvalet eğitiminde ağır utandırma ve cezalar utanç ve kuşkuculuk duygularını yerleştirir. Utanç kendine yönelik öfke Anal dönemde saplanma, anal kişilik Utandırıcı, sıkı, katı, tuvalet eğitimi ve yaklaşım Özerklik tanımayan, bağımlı ve bebeksi kalmayı destekleyen, aşırı koruyucu tutumlar Titizlik, cimrilik, tuvalet ve temizlik işleri ile aşırı uğraşı, kararsızlık veya esnek olamama, obsesif-kompulsif kişilik, paranoid durumlar Anal dönem (Psikoseksüel açıdan) Özerklik (Psikososyal açıdan) Çocuğun bağımlılık durumu sürmekle beraber, benliğin sınırları belirginleşir ayrı varlık olarak görür. 2-3 yaş özerk davranışlar gösterebilme yetisi, annenin tutumları değişmeli, emzirme uyutma vs. daha az önemli iken tuvalet eğitimi, bağımsızlık ve saldırganlık alanında eğitim daha önemli hale gelir. Özetle özerklik yalnız kendini ayrı algılaması değil zıt- eğilimler arasında denge kurabilme, seçim yapabilme, istenç ve iradenin gelişmesi, utanç ve suçluluğa kapılmadan kendini değerlendirebilme Fallik dönem (Psikoseksüel açıdan) Girişim Dönemi (Psikososyal açıdan) İki buçuk, üç yaş arası erkek kız arası eşeysel ayrılıklar düşünce dünyasına girer Artık eşeysel organ ilgi odağı, bu dönemdeki cinsel ilgi ve eylemler yetişkin cinsel yaşamın öncüsü Freud bu dönemde erkek eşeysel organının hem kız, hem erkek çocuk zihninde üstün kabul edildiğini tanımlamıştır. Fallusun üstünlüğü ilkesi (primacy of the phallus)  3-6 yaş arası Dil ve bilişsel yetiler hızla gelişir. Ben merkezcilik azalarak dış dünyaya yönelik ilgiler artar (egosantrik- sosyosantrik Piaget) Fallik dönem Duygusal tepkilerin ayrışması (Psikoseksüel Cinsel kimliğin oluşmaya başlaması (çocuk açıdan) oyunlarında belirginleşir cinsel yasakları öğrenir) Girişim Dönemi Merak etme, öğrenme gereksiniminin (Psikososyal açıdan) belirginleşmesi Büyüsel, canlıcı (animistik), somut düşüncenin etkinliğinin sürdürülmesi Oyun çağı  Fallik dönem (Psikoseksüel açıdan) Girişim Dönemi (Psikososyal açıdan) 3-4 yaşlarında çocuk girici, atılgan, meraklıdır. Girişim (initiative) duygusunun temelleri atılır. Bu çağda korkutmalar, engellemeler girişim duygusunun kısıtlanmasına girişim kısırlığı ve çekingenliğe neden olur. İğdişlik korkusu ve ödipus çatışması Fallusun üstünlüğü, erkek çocuk kız çocukta fallus olmadığını öğrenmesi, iğdişlik korkusu. Uygun olmayan şaka korkutmalar, uygun şartlarda olamayan sünnet (yaş?), büyüsel düşüncedeki çocukta korkuyu yaşatır. Kız çocukta penise imrenme kendinde penis olması isteği (? Erkek çocuğa toplumsal değer?) Fallik dönem (Psikoseksüel açıdan) Girişim Dönemi (Psikososyal açıdan) Oedipus kompleksi : Çocuk için ilk sevgi nesnesi anne, erkek çocuk baba ile yarışma ve rekabet, kız çocuk için anne ile yarışma ve rekabet, özdeşim Çocukta bu döneme kadar görülmeyen vicdan ve ahlak duygusu bu özdeşimle gelişir. Baba/ananın yasaklarını, toplumun yasaklarını, iyi-kötü değerlerini kendi kişiliğine sindirerek süperego geliştirir. Fallik dönemde saplanma  Bu evrede temel toplumsal işlev- örüntü becerme (making) saldırma ve Fallik dönem elde etmenin doyumu (Psikoseksüel açıdan) Soru sorma ve cinsel ilgiler nedeniyle korkutulan, ceza gören çocuk suçluluk Girişim duyguları doğuran süperego. Ürkek uysal ve girişim duygusundan uzak Dönemi (Psikososyal Girişim duygusu özerk ve özgür açıdan) düşünmek, geleceğe yönelik erekler beslemek, eyleme geçmek için rahatlık ve güç sağlar. Gizillik dönemi (latency stage) Çalışma ve Yapıcılık (ındustry) Önceki dönemlerde belirgin olan büyüsel, canlıcı (animist) düşünce biçimi yerini gerçeklik ilkesine dayanan düşünce biçimine bırakır. Algılama gerçeğe uygun olur. Neden sonuç bağlantıları uygun kurulur. Duygu ve davranışlar daha denetimlidir. Daha önceki ruhsal-cinsel çalkantılar yatışır. Cinsel konularla uğraşı azalır. Yeni ilgi ve uğraşılar (okul, oyun, spor, öğretmen…) Anne baba yanı sıra başka kişilerle özdeşim (öğretmen, arkadaş, başka yetişkin…) toplumsal kurallarla yüz yüze geldikçe süperego olgunlaşır. Kimlerle ilişki kuracağı önemlidir. Gizillik dönemi (latency stage) Çalışma ve Yapıcılık (ındustry) Enerji sublimasyon (yüceleştirme) amacı ile kullanılır. Cinsel dürtülerle ilgili enerji değişime uğrar. Eğitim, sanat, zanaat vs. (deseksüalizasyon). Sublimasyon ergenlik döneminde devam eder. Çocuk ana/baba olma ereği yerine önce üretici çalışma ile yer kazanması gerektiğini öğrenir. Okul katılım öğrenme üreticilik toplumsal anlamı Avcı toplum av aletleri öğrenme toplumsal anlamı Yeni çevrede yetersizlik aşağılık duygusu aile içi bağımlılığa dönebilir. Ergenlik dönemi (puberty, adolescense) Kimlik (Identity) Bedensel, ruhsal değişiklikler, ikincil cinsel yapıların hızla geliştiği dönem Kimliğin henüz olgunlaşmaması, aileye bağımlılığın sürmesi, toplumsal yerin araştırılması, mesleğe yönelme sorunlarla yüklü bir dönem Bu dönemde tüm eski çatışmalar ve cinsel yönelimler tekrar yaşanır. Cinsel eğilimlerle, bocalamalar, ana/baba kardeş uzaklaşma eğilimi Cinsel dürtülere özdenetim kurma Bir çok ruhsal bozukluğun ilk ortaya çıktığı evre İlkel toplumlarda başlatma törenleri (initiation rites) Ergenlik dönemi (puberty, adolescense) Kimlik (Identity) Kimlik duygusunu kazanılması sürecinde tüm eski çatışmalar tekrar yaşanır. Benlik kimliğinin oluşması çocukluk çağı özdeşimlerinden öte yeni özdeşimler kurulur. Süreklilik ve aynılık duygusunun toplumsal anlamı belirir. Başkalarınca nasıl görüldüğü çok önemlidir. Kimlik duygusunun cinsel, toplumsal ve mesleksel ögeleri Cinsel yapı ve yeterlilik ilgilli şüpheler Gruplar, arkadaşlar, kahramanlaştırılmış kişiler, örnekler, aşk Mesleğe yönelme Ergenlik dönemi (puberty, adolescense) Kimlik (Identity) Kimlik dönemeci (identity crisis) --- kimlik kargaşası (identity confusion) Kimlik dönemeci: Her ergenin kimliğin oluşum sürecinde bilinçli veya bilinç dışı verdiği savaşımın belirtileri Kimlik kargaşası: bu dönemin ağır bunalımlarla aşılmaya çalışılması. Geçici de olsa ağır bozulmalar. Ağır cinsel kuşkular, yetersizlik ve panik durumları, çökkünlük.  Yakınlaşma (intimacy) Genç yetişkinlik çağı Yakın ilişkiler kurma evresidir. Somut birleşme ve eşleşmelere kendini bırakabilmesi; bu yakın ilişkilerde özveride bulunabilmesidir. Kimliğini başka biriyle birleştirirken kendi kimliğini yitirme kaygısı yoktur. (sevgi, cinsellik, arkadaşlık vs.) Yakın ilişkiler kurmaktan kaçınma yalnızlık duygusu (sense of isolation) Gustav Klimt ~ The Kiss Üretkenlik (generativity) Yeni kuşak oluşturma rehberlik etme (ana/babanın gereksinimi) Çocuklar, sanat, bilim üretme, üretilen şeye sevgi ile bağlanma Kısırlık, verimsizlik, durağanlık (stagnation) Benlik içbütünlüğü (ego integrity) Kesin belli olan gelecek (ölüm) korkusunun olmadığı, benliğin düzen ve anlam bulduğu evre Tüm insan benliğini sevme Anlam bulma Umudun yitimi ve ölüm korkusu «Yaşlılarda ölümden korkmamaya yetecek derecede benlik içbütünlüğü olursa, çocuklarda yaşamdan korkmayacaklardır» Erikson  Epigenetik gelişme çizelgesi (Erik H. Erikson’a göre uyarlanarak) Gelişme dönemi Erotogenic zone organ mode Social modality Psychosocial crisis Oral Ağız,dudaklar İçe alma Alma- elde etme verme Temel güven-güvensizlik Anal Anal-üretra İçerde tutma-boşaltma Tutma- bırakma Özerklik-utanç ve kuşku Fallik Eşeysel organlar giricilik Becerme (making) Girişim- suçluluk Gizillik Çalışma- aşağılık duygusu Ergenlik Kimlik- kimlik kargaşası Erişkin gençlik Yakınlaşma- yalnız kalma Yetişkinlik Üretkenlik-durağanlık Olgunluk Benlik bütünlüğü-umut yitimi