جزوه آیین زندگی و اخلاق کاربردی PDF

‫جزوه درس آیین زندگی و اخالق کاربردی‬ ‫با سالم و درود خدمت دانشجو معلمان گرامی رشته علوم اجتماعی مرکز شهدای مکه در ترم اول سال‬ ‫تحصیلی ‪ ، ۱۴۰۴-۱۴۰۳‬امیدوارم که حالتان خوب باشد و خداوند منان هر روز بر توفیقات شما عزیزان و‬...

‫جزوه درس آیین زندگی و اخالق کاربردی‬ ‫با سالم و درود خدمت دانشجو معلمان گرامی رشته علوم اجتماعی مرکز شهدای مکه در ترم اول سال‬ ‫تحصیلی ‪ ، ۱۴۰۴-۱۴۰۳‬امیدوارم که حالتان خوب باشد و خداوند منان هر روز بر توفیقات شما عزیزان و‬ ‫معلمان گرامی نوجوانان این مرز و بوم بیافزاید ‪.‬‬ ‫الزم می دانم پس از شکر خدای متعال برای توفیق تدریس و آشنایی با نو معلمان عزیزی که با تالش و‬ ‫صبر این ترم را به پایان رساندند ‪ ،‬بابت حضور در کالس درس آیین زندگی از همه شما دوستان و برادران‬ ‫خوبم تشکر کنم و در خواست نمایم کاستی های علمی و اخالقی را بر این حقیر نادیده گرفته و مطالب‬ ‫کالس و جزوه را نه تنها برای کسب نمره عالی بلکه برای رشد علمی و معنوی خود و دانش آموزان سرزمین‬ ‫بی نظیرمان ‪ -‬ایران اسالمی – توشه راه تعالی اخالقی و کمال انسانی قرار دهند ‪.‬‬ ‫عزیزان جزوه حاضر گزیده ای از مستندات مطالبی بود که در کالس بیان شد ‪.‬عالوه بر آیات قرآن کریم‬ ‫مربوط به سبک زندگی اسالمی که مطالعه و عمل به آنها ‪ ،‬زندگی و چشم شما دانشجویان را متبرک به انوار‬ ‫الهی می نماید و با تابش انوار رحمانی کالم خدا ‪ ،‬دیو های بی خرد مروج رذایل اخالقی را از قلب و زندگی‬ ‫شما عزیزان دور می کند ‪.‬‬ ‫برای سالمتی شما و خانواده های معززتان دعا می کنم ‪.‬‬ ‫همکالسی و هم بحث شما ‪ :‬ابراهیم ماسوری ‪ ،‬دی ماه ‪۱۴۰۳‬‬ ‫‪........................................................................................................................................‬‬ ‫آیه محوری تعلیم و تربیت‬ ‫خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید ‪«:‬هُوَ الَّذی بَعَثَ فِی األُمِّیّینَ رَسولًا مِنهُم یَتلو عَلَیهِم آیاتِهِ وَیُزَکّیهِم‬ ‫وَیُعَلِّمُهُمُ الکِتابَ وَالحِکمَةَ وَإِن کانوا مِن قَبلُ لَفی ضَاللٍ مُبینٍ » ‪ :‬خدای متعال کسی است که در میان‬ ‫جمعیت درس نخوانده رسولی از خودشان برانگیخت که آیاتش را بر آنها میخواند و آنها را تزکیه میکند و‬ ‫به آنان کتاب (قرآن) و حکمت میآموزد هر چند پیش از آن در گمراهی آشکاری بودند ‪ (،‬جمعه ‪. )2‬‬ ‫‪1‬‬ ‫شیوه های تربیتی معلمان به خوبی از این آیه کریمه استفاده می شود ‪.‬این آیه رسول اکرم حضرت محمد‬ ‫مصطفی ( صلی اهلل علیه و آله و سلم ) را معلم و مربی جامعه معرفی می نماید و تعلیم و تربیت ایشان‬ ‫مبتنی بر تالوت اصل آیات قرآن کریم بر مخاطبان و سپس تعلیم تفسیر قرآن و حکمت در کنار تزکیه و‬ ‫تربیت متربیان می باشد ‪.‬بنا بر این در درجه نخست الزم است که معلم برای تربیت قرآنی دانش آموزان‬ ‫خود با اصل آیات قرآن مانوس باشد و بر مفاد و مضامین قرآن کریم اشراف داشته باشد و در درجه بعد به‬ ‫تزکیه و تربیت محصالن و دانش آموزان اهمیت بدهد ‪.‬و این مهم بدون تربیت یافته بودن خود معلمان‬ ‫محقق نمی شود چرا که ذات نایافته از هستی بخش‪ ،‬کی تواند که شود هستی بخش ‪.‬‬ ‫و بر این اساس است که امیر المومنین علی علیه السالم به زیبایی می فرمایند ‪« :‬وَ قَالَ (علیه السالم)‪:‬‬ ‫س إِمَاماً‪ ،‬فَلْیَبْ َدأْ بِتَعْلِیمِ نَفْسِهِ قَبْلَ تَعْلِیمِ غَیْرِهِ؛ وَ لْیَکُنْ تَأْدِیبُهُ بِسِیرَتِهِ قَبْلَ تَأْدِیبِهِ بِلِسَانِهِ؛ وَ‬ ‫مَنْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلنَّا ِ‬ ‫س وَ مُؤَدِّبِهِمْ » (حکمت ‪ 7۳‬نهج البالغه )‪ :‬هر که خود را‬ ‫مُعَلِّمُ نَفْسِهِ وَ مُؤَدِّبُهَا‪ ،‬أَحَقُّ بِالْإِجْلَالِ مِنْ مُعَلِّمِ النَّا ِ‬ ‫پیشواى مردم خواهد‪ ،‬باید که پیش از ادب کردن دیگران به ادب کردن خود پردازد و باید که ادب کردن‬ ‫دیگران به کردار باشد‪ ،‬نه به گفتار‪.‬کسى که آموزگار و ادب کننده خویش است‪ ،‬سزاوارتر به تعظیم است‪ ،‬از‬ ‫آنکه آموزگار و ادب کننده مردم است‪.‬‬ ‫مطلب دیگری که از این آیه شریفه استفاده می کنیم لزوم تسلط و آموزش حکمت ها و مطالب عقالنی‬ ‫است که ذهن و عقل دانش آموزان را اقناع می کند ‪.‬اگر چه کسب حکمت ‪ ،‬توفیق و تفضلی الهی است که‬ ‫مقدمات تهذیبی و زکیه ای الزم دارد ‪ «:‬یُؤْتِی الْحِکْمَةَ مَنْ یَشَاءُ وَمَنْ یُؤْتَ الْحِکْمَةَ فَقَ ْد أُوتِیَ خَیْرًا کَثِیرًا وَمَا‬ ‫یَ َّذکَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ» ‪ « :‬خدا فیض حکمت را به هر که خواهد عطا کند‪ ،‬و هر که را به حکمت و دانش‬ ‫رسانند در باره او مرحمت و عنایت بسیار کردهاند‪ ،‬و این حقیقت را جز خردمندان متذکر نشوند»‪ 269(.‬بقره)‬ ‫‪.‬در انتخاب نکات حکمی برای کودکان و نوجوانان نیز می بایست رعایت سن و استعداد آنها را نمود ‪ :‬چون‬ ‫که با کودک سر و کارت فتاد ‪ ،‬پس زبان کودکی باید گشاد ‪،‬که این مهم ضرورت بیان نکات حکمی و عقالنی‬ ‫در قالب داستانها و جمالت کودکانه را تبیین می کند‪.‬‬ ‫آیه شریفه ‪« :‬و یزکیهم و یعلمهم الکتاب والحکمه» از جهات متعددی مناسب است در اسناد تحولی مقدم‬ ‫بر آیه شریفه «مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیَاةً طَیِّبَةً وَلَنَجْزِیَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا‬ ‫کَانُوا یَعْمَلُونَ» (‪ 97‬نحل) که مبنا ی سند تحول بنیادین آموزش و پرورش جمهوری اسالمی ایران است و بر‬ ‫سر در دانشگاه فرهنگیان نقش بسته است به عنوان آیه محوری و مبنای سیاستگذاری و نظام سازی تعلیم و‬ ‫تربیت قرار گیرد ‪.‬چرا که آیه نخست پیامبر اکرم را الگوی معلمی و تربیت معرفی می نماید و آیه اخیر در‬ ‫خصوص عامه مردم و مسلمانان است ‪.‬‬ ‫از طرفی آیه نخست در خصوص تعلیم و تربیت است و آیه اخیر در خصوص عمل صالح است ‪.‬و طبیعی‬ ‫است که عمل صالح نیاز به مقدمات تعلیم و تزکیه ای دارد و به لحاظ رتبی در مرحله بعد از تعلیم و تربیت‬ ‫‪2‬‬ ‫قرار دارد ‪.‬اما مهم ترین دلیل لزوم مبنا قرار دادن آیه شریفه ‪ 2‬سوره جمعه و آیات دیگری شبیه به آن‬ ‫(مانند آیه ‪ ۱6۴‬سوره آل عمران ) آنست که این آیه شریفه ‪ ،‬آیه اختصاصی نظام آموزش و پرورش است و بر‬ ‫خالف نظام های آموزش و پرورش غربی که تربیت را جزو آموزش دانسته و همه چیز را در‬ ‫آموزش )‪(education‬خالصه می کنند ‪ ،‬آیه شریفه آموزش منهای تزکیه را همانگونه که در جهان امروز‬ ‫شاهدیم ناقص و مولد جرایم و تضییع حقوق دیگر انسانها می داند ‪.‬‬ ‫تعریف اخالق‬ ‫تعریف لغوی اخالق‪ :‬بسیاری از لغویین‪ ،‬غرایز‪ ،‬ملکات و صفات باطنی انسان و رفتارهای ناشی از این خلقیات‬ ‫«اخالق» یا رفتار «اخالقی» می گویند‪.‬در یک تعریف کلی‪« ،‬اخالق» آن سلسله صفاتی است که در نفسس و‬ ‫روح انسان‪ ،‬ثابت و ریشهدار است و منشأ صدور کارهای «نیک» یا «بد» میباشد‪.‬‬ ‫راغب اصفهانی درباره این واژه مینویسد‪« :‬خَلق و خُلق‪ ،‬در اصل یکی هستند‪ ،‬اما «خَلق» به هیسأت‪ ،‬شسکل و‬ ‫صورتهایی که با چشم درک می شود‪ ،‬اختصاص یافته و خُلق به قوا و سجایایی که با بصیرت درک میشود‪،‬‬ ‫مختص شده است»‪.‬‬ ‫در فرهنگ معین اخالق به معنی خلق و خوی ها‪ ،‬طبیعت باطنی‪ ،‬سرشت درونسی و نیسز بسه عنسوان یکسی از‬ ‫شعب حکمت عملی خوانده شده و افزوده است‪« :‬اخالق دانش بد و نیک خوی ها و تدبیر انسان اسست بسرای‬ ‫نفس خود یا یک تن خاص»‪.‬معین‪۱۳7۱ ،‬‬ ‫ابن مسکویه در کتاب «تهذیب االخالق و تطهیر االعراق»‪ ،‬میگوید‪« :‬خلق همان حالست نفسسانی اسست کسه‬ ‫انسان را به انجام کارهایی دعوت میکند‪ ،‬بیآنکه نیاز به تفکر و اندیشه داشته باشد»‪.‬‬ ‫فیضکاشانی نیز در کتاب حقایق میگوید‪« :‬بدان که خوی عبارت است از هیئتی استوار با نفس که افعال به‬ ‫آسانی و بدون نیاز به فکر و اندیشه از آن صادر میشود‪ ».‬از اینرو‪ ،‬اخالق را به دو بخش تقسسیم مسیکننسد‪:‬‬ ‫«ملکاتی که سرچشمه پدید آمدن کارهای نیکو است و اخالق خوب که «ملکات فضیله» نامیسده مسیشسود و‬ ‫آنهایی که منشأ اعمال بد است و به آن اخالق بد و «ملکات رذیله» میگویند‪.‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬در مفهوم «اخالق» در لغت چندان اختالفی میان اهسل لغست وجسود نسدارد و سرشست‪ ،‬سسجیه یسا‬ ‫طبیعت‪ ،‬همگی حکایت از یک امر نفسانی در انسان میکند که بر آن «خُلق» اطالق میشود که منظور از آن‬ ‫ملکه یا هیئت نفسانی است‪.‬در نگاهی دیگر‪ ،‬واژه «اخالق»‪ ،‬برای مشخص کردن معیارهای «رفتار نیک» بسه‬ ‫کار میرود‪....‬عمل اخالقی به طور صریح یا غیرصریح‪ ،‬مجموعهای از هنجارهای مشترک و مناسب را مسورد‬ ‫ارجاع و استناد قرار میدهد‪.‬‬ ‫‪3‬‬ ‫تعریف اصطالحی اخالق‪ :‬در اصطالح میتوان اخالق را چنین تعریف کرد‪« :‬اخالق علمی است که از ملکسات‪،‬‬ ‫صفات خوب‪ ،‬بد‪ ،‬ریشهها و آثار آن سخن میگوید‪.‬به عبارت دیگر‪ ،‬سرچشمههای اکتساب این صفات نیک و‬ ‫راه مبارزه با صفات بد و آثار هر یک را در فرد و جامعه مورد بررسسی قسرار مسیدهسد»‪.‬بنسابراین‪ ،‬اخسالق در‬ ‫اصطالح‪ ،‬در حوزههای گوناگونی از علوم مطرح شده و تعاریف گوناگونی از آن ارائه شسده اسست؛ امسا علمسای‬ ‫اخالق معموالً «خُلق» را اینگونه تعریف کردهاند‪« :‬ملکه نفسانی که افعال از آن به آسانی صادر میشود»‪.‬‬ ‫اما مرحوم آیتاهلل مصباح یزدی‪ ،‬این تعریف را کامل ندانسته و معتقدند‪« :‬موضوع علم اخالق‪ ،‬اعم از ملکات‬ ‫نفسانی که فالسفه اخالق تاکنون برآن تاکید داشتهاند‪ ،‬بوده و شامل همه کارهای اختیاری انسان میشود که‬ ‫ارزشی است؛ یعنی متصف به خوب و بد بوده و میتواند برای نفس کمالی را فراهم آورد و یا موجب رذیلت و‬ ‫نقصی در نفس شود‪.».‬‬ ‫آیتاهلل جوادی آملی نیز اخالق را اینگونه تعریف میکنند‪« :‬اخالق‪ ،‬عبارت از ملکات و هیئتهسای نفسسانی‬ ‫است که اگر نفس به آن متصف شود‪ ،‬به سهولت کاری را انجام میدهد‪.‬همانطور که صساحبان صسنعتها و‬ ‫حرفهها به سهولت کار خود را انجام میدهند‪ ،‬صاحبان ملکات فاضله و رذیله هم به سهولت کار خوب یسا بسد‬ ‫میکنند‪.‬پس اخالق عبارت از ملکات نفسانی و هیئات روحی است که باعث میشود کارها‪ ،‬زشت یا زیبا‪ ،‬بسه‬ ‫آسانی از نفس متخلق به اخالق خاص‪ ،‬نشأت گیرد»‪.‬‬ ‫شهید مرتضی مطهری در خصوص معنای اصطالحی اخالق با نقل قول مشهور در خصوص معنی اخالق که‬ ‫آن را علم چگونه زیستن مینامند‪ ،‬میگوید‪« :‬معموالً در مورد اخالق میگویند که عبارت است از علم چگونه‬ ‫زیستن یا علم چگونه باید زیست‪ ،‬یا میگویند‪ :‬اخالق میخواهد به انسان پاسخ بدهد که زندگی نیسک بسرای‬ ‫انسان کدام است و آدمیان چگونه باید عمل کنند»‪.‬‬ ‫و سپس به با قید یک شرط این معنا را میپذیرد‪« :‬این تعریف برای اخالق صحیح است به شسرط آنکسه بسه‬ ‫صورت مفاهیم کلی و مطلق در نظر بگیریم‪ ،‬یعنی به این صورت که انسان از آن جهت که انسان است چگونه‬ ‫باید زیست کند و زندگی نیک برای انسان از آن جهت که انسان است کدام است؟ اما اگر به صورت فردی در‬ ‫نظر بگیریم که یک فرد از آن نظر که برای خودش میخواهد تصمیم بگیرد و بس‪ -‬که عین این تصمیم را از‬ ‫دیگری جایز نمیشمارد‪ -‬این تعریف صحیح نیست»‪ (.‬همان)‬ ‫تكرار اعمال نیك که تنها راه تهذیب اخالقى است از دو طریق عملى مى باشد‬ ‫باید دانست که اصالح اخالق و خویهاى نفس و تحصیل ملکات فاضله ‪ ،‬در دو طرف علم و عمل و پاک کردن‬ ‫دل از خویهاى زشت ‪ ،‬تنها و تنها یک راه دارد‪ ،‬آنهم عبارت است از تکرار عمل صالح و مداومت بر آن ‪،‬‬ ‫‪4‬‬ ‫البته عملى که مناسب با آن خوى پسندیده است ‪ ،‬باید آن عمل را آنقدر تکرار کند و در موارد جزئى که‬ ‫پیش مى آید آن را انجام دهد تا رفته رفته اثرش در نفس روى هم قرار گیرد و در صفحه دل نقش ببندد و‬ ‫نقشى که به این زودیها زائل نشود و یا اصال زوال نپذیرد‪.‬مثال اگرانسان بخواهد خوى ناپسند ترس را از دل‬ ‫بیرون کند و بجایش فضیلت شجاعت را در دل جاى دهد‪ ،‬باید کارهاى خطرناکى را که طبعا دلها را تکان‬ ‫میدهد مکرر انجام دهد تا ترس از دلش بیرون شود‪ ،‬آنچنان که وقتى به چنین کارى اقدام مى کند‪ ،‬حس‬ ‫کند که نه تنها باکى ندارد‪ ،‬بلکه از اقدام خود لذت هم مى برد‪ ،‬و از فرار کردن و پرهیز از آن ننگ دارد‪ ،‬در‬ ‫این هنگام است که در هر اقدامى شجاعت در دلش نقشى ایجاد مى کند و نقش هاى پشت سر هم در آخر‬ ‫بصورت ملکه شجاعت در مى آید‪.‬‬ ‫هر چند بدست آوردن ملکه علمى ‪ ،‬در اختیار آدمى نیست ‪ ،‬ولى مقدمات تحصیل آن در اختیار آدمى است‬ ‫و میتواند با انجام آن مقدمات ‪ ،‬ملکه را تحصیل کند‪.‬‬ ‫حال که این معنا روشن شد‪ ،‬متوجه شدى که براى تهذیب اخالق و کسب فضائل اخالقى ‪ ،‬راه منحصر به‬ ‫تکرار عمل است ‪ ،‬این تکرار عمل از دو طریق دست میدهد‪.‬‬ ‫تفسیر المیزان ‪ ،‬عالمه طباطبایی‪ ،‬جلد ‪ ۱ :‬صفحه ‪5۳۳‬‬ ‫طریقه اول توجه به فوائد دنیوى فضائل و تحسین افكار عمومى است‬ ‫در نظر داشتن فوائد دنیائى فضائل و فوائد علوم و آرائى که مردم آن را مى ستایند‪،‬‬ ‫مثال مى گویند‪ :‬عفت نفس یعنى کنترل خواسته هاى شهوانى و قناعت یعنى اکتفاء به آنچه خود دارد‪ ،‬و‬ ‫قطع طمع از آنچه مردم دارند دو صفت پسندیده است ‪ ،‬چون فوائد خوبى دارد‪ ،‬آدمى را در دنیا عزت مى‬ ‫دهد‪ ،‬در چشم همگان عظیم مینماید و نزد عموم مردم محترم و موجه مى سازد‪ ،‬و شره ‪ ،‬یعنى حرص در‬ ‫شهوت باعث پستى و فقر میشود‪ ،‬و طمع ‪ ،‬ذلت نفس مى آورد‪ ،‬هر چند که آدمى مقام منیعى داشته باشد و‬ ‫علم باعث رو آوردن مردم و عزت و جاه و انس در مجالس خواص مى گردد‪ ،‬چشمى است براى انسان که هر‬ ‫مکروهى را به آدمى نشان میدهد و با آن هر محبوبى را مى بیند‪ ،‬برخالف جهل که یک نوع کورى است‪.‬‬ ‫علم حافظ آدمى است ‪ ،‬در حالى که مال را باید آدمى حفظ کند و نیز شجاعت باعث مى شود آدمى از تلون‬ ‫و هر دم خیالى دور گردد و مردم آدمى را در هر حال چه شکست بخورد و چه پیروز شود مى ستایند‪ ،‬بر‬ ‫خالف ترس وتهور‪ ،‬که اگر مرد متهور و مرد ترسو از دشمن شکست بخورد‪ ،‬مالمت میشود و اگر هم اتفاقا‬ ‫دشمن را از بین ببرد‪ ،‬مى گویند‪ :‬بختش یارى کرد‪ ،‬و نیز عدالت را تمرین کند و خود را به این خلق‬ ‫پسندیده بیاراید‪ ،‬از این طریق که فکر کند عدالت مایه راحتى نفس از اندوه هاى درونى است و یا زندگى بعد‬ ‫از مرگ است ‪ ،‬چون وقتى انسان از دنیا برود نام نیکش همچنان در دنیا میماند و محبتش در دلها جاى‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫‪5‬‬ ‫این طریقه ‪ ،‬همان طریقه معهودى است که علم اخالق قدیم ‪ ،‬اخالق یونان و غیر آن بر آن اساس بنا شده و‬ ‫قرآن کریم اخالق را از این طریق استعمال نکرده و زیر بناى آن را مدح و ذم مردم قرار نداده که ببینیم چه‬ ‫چیزهائى در نظر عامه مردم ممدوح و چه چیزهائى مذموم است ؟ چه چیزهائى را جامعه مى پسندد و چه‬ ‫چیزهائى را نمى پسندد و قبیح مى داند؟ و اگر در آیه ‪( :‬و حیثما کنتم فولوا وجوهکم شطره ‪ ،‬لئال یکون‬ ‫للناس علیکم حجة )‪( ،‬و هر جا که بودید رو بسوى کعبه کنید تا شماتت مردم بر شما مسلط نباشد)‪ ،‬مردم‬ ‫را به ثبات و عزم دعوت کرده و علت آنرا افکار عمومى قرار داده است‪.‬‬ ‫و نیز اگر در آیه ‪( :‬و ال تنازعوا‪ ،‬فتفشلوا‪ ،‬و تذهب ریحکم ‪ ،‬و اصبروا)‪( ،‬با یکدیگر نزاع مکنید‪ ،‬و گرنه ضعیف‬ ‫میشوید و نیرویتان هدر مى رود‪ ،‬و خویشتن دارى کنید)‪ ،‬مردم را دعوت به صبر کرده ‪ ،‬براى اینکه ترک‬ ‫صبر و ایجاد اختالف ‪ ،‬باعث سستى و هدر رفتن نیرو و جرى شدن دشمن مى شود که همه فوائد دنیائى‬ ‫است‪.‬‬ ‫و اگر در آیه ‪( :،‬و لمن صبر و غفر‪ ،‬ان ذلک لمن عزم االمور)‪( ،‬و هر کس صبر کند و ببخشاید‪ ،‬این خود مایه‬ ‫عزم و عظمت است )‪.،‬‬ ‫که مردم را دعوت به صبر و بخشایش کرده ‪ ،‬چون باعث عزم و عظمت است‪.‬و باالخره اگر در امثال آیات باال‬ ‫مردم را به اخالق فاضله دعوت کرده و علت آن را فوائد دنیائى قرار داده ‪ ،‬برگشت آن فوائد نیز در حقیقت به‬ ‫ثواب اخروى و در نتیجه خویهاى مخالف آنها‪ ،‬مایه عقاب آخرتى است ( همان)‪.‬‬ ‫طریقه دوم طریقه انبیاء است و آن توجه به فوائد اخروىفضائل است‬ ‫طریقه دوم از تهذیب اخالق این است که آدمى فوائد آخرتى آن را در نظر بگیرد و این طریقه ‪ ،‬طریقه قرآن‬ ‫است که ذکرش در قرآن مکرر آمده ‪ ،‬مانند آیه ‪( :‬ان اللّه اشترى من المؤ منین انفسهم ‪ ،‬و اموالهم ‪ ،‬بان لهم‬ ‫الجنة )‪( ،‬خدا از مؤ منین جان ها و مالهاشان را خرید‪ ،‬در مقابل اینکه بهشت داشته باشند)‪.،‬‬ ‫و آیه ‪( :‬انما یوفى الصابرون اجرهم ‪ ،‬بغیر حساب )‪( ،‬صابران اجر خود را به تمام و کمال و بدون حساب‬ ‫خواهند گرفت )‪.،‬‬ ‫و آیه ‪( :‬ان الظالمین لهم عذاب الیم )‪( ،‬بدرستى ستمکاران عذابى دردناک دارند)‪ ،‬و آیه ‪( :‬اللّه ولى الذین‬ ‫آمنوا یخرجهم من الظلمات الى النور‪ ،‬و الذین کفروا اولیاؤ هم الطاغوت ‪ ،‬یخرجونهم من النور الى الظلمات )‪،‬‬ ‫(خداست سرپرست کسانى که ایمان دارند و همواره از ظلمت ها به سوى نورشان بیرون مى آورد و کسانى‬ ‫که کافر شدند‪ ،‬سرپرست آنها طاغوتهایند که همواره از نور بسوى ظلمتشان بیرون مى آورند) و امثال این‬ ‫آیات با فنون مختلف ‪ ،‬بسیار است‪.‬‬ ‫‪6‬‬ ‫آیات دیگرى هست که ملحق به این قسم آیاتند‪ ،‬مانند آیه ‪( :‬ما اصاب من مصیبة فى االرض و ال فى انفسکم‬ ‫‪ ،‬اال فى کتاب من قبل اءن نبراءها‪ ،‬ان ذلک على اللّه یسیر)‪( ،‬هیچ مصیبتى در زمین و نه در جانهاى شما‬ ‫نمى رسد‪ ،‬مگر آنکه قبل از آنکه آن را برسانیم ‪ ،‬در کتابى نوشته بودیم و این براى خدا آسان است )‪ ،‬چون‬ ‫این آیه مردم را دعوت مى کند باینکه از تاءسف و خوشحالى دورى کنند‪ ،‬براى اینکه آنچه به ایشان مى‬ ‫رسد‪ ،‬از پیش قضاءش رانده شده و ممکن نبوده که نرسد و آنچه هم که بایشان نمى رسد‪ ،‬بنا بوده نرسد‪ ،‬و‬ ‫تمامى حوادث مستند به قضاء و قدرى رانده شده است و با این حال نه تاءسف از نرسیدن چیزى معنا دارد و‬ ‫نه خوشحالى از رسیدنش و این کار بیهوده از کسى که به خدا ایمان دارد و زمام همه امور را بدست خدا مى‬ ‫داند شایسته نیست ‪،‬‬ ‫همچنان که آیه ‪( :‬ما اصاب من مصیبة اال باذن اللّه ‪ ،‬و من یؤ من باللّه یهد قلبه )‪( ،‬آنچه مصیبت میرسد به‬ ‫اذن خدا مى رسد‪ ،‬و هر کس بخدا ایمان داشته باشد‪ ،‬خدا قلبش را هدایت میکند) هم به این معنا اشاره‬ ‫دارد‪.‬‬ ‫پس این قسم از آیات نیز نظیر قسم سابق است ‪ ،‬چیزى که هست آن آیات ‪ ،‬اخالق را از راه غایات اخروى‬ ‫اصالح و تهذیب مى کرد‪ ،‬که یک یک آنها کماالت حقیقى قطعى هستند نه کماالت ظنى و حیاتى ‪ ،‬و این‬ ‫آیات از راه مبادى این کماالت که آن مبادى نیز امورى حقیقى و واقعى هستند‪ ،‬مانند اعتقاد به قضاء و قدر‪،‬‬ ‫و تخلق به اخالق خدا و تذکر به اسماء حسنایش ‪ ،‬و صفات علیایش (چون آدمى خلیفه او است و باید با‬ ‫اخالق خود صفات او را نمایش دهد)‪(.‬همان)‬ ‫طریقه سوم مخصوص قرآن است و آن محو زمینه هاى رذائل اخالقى است‬ ‫در این میان طریقه سومى هست که مخصوص به قرآن کریم است و در هیچ یک از کتب آسمانى که تاکنون‬ ‫به ما رسیده یافت نمیشود و نیز از هیچ یک از تعالیم انبیاء گذشته سالم اللّه علیهم اجمعین نقل نشده و نیز‬ ‫در هیچ یک از مکاتب فالسفه و حکماى الهى دیده نشده و آن عبارت از این است که انسانها را از نظر اوصاف‬ ‫و طرز تفکر‪ ،‬طورى تربیت کرده که دیگر محل و موضوعى براى رذائل اخالقى باقى نگذاشته و به عبارت‬ ‫دیگر اوصاف رذیله و خوى هاى ناستوده را‪ ،‬از طریق رفع از بین برده نه دفع ‪ ،‬یعنى اجازه نداده که رذائل در‬ ‫دلها راه یابد تا در صدد بر طرف کردنش برآیند‪ ،‬بلکه دلها را آنچنان با علوم و معارف خود پر کرده که دیگر‬ ‫جائى براى رذائل باقى نگذاشته است‪.‬‬ ‫توضیح اینکه هر عملى که انسان براى غیر خدا انجام دهد‪ ،‬اال و البد منظورى از آن عمل در نظر دارد‪ ،‬یا‬ ‫براى این مى کند که در کردن آن عزتى سراغ دارد و میخواهد آنرا بدست آورد و یا بخاطر ترس از نیروئى‬ ‫آنرا انجام میدهد‪ ،‬تا از شر آن نیرو محفوظ بماند‪ ،‬قرآن کریم هم عزت را منحصر در خداى سبحان کرده ‪ ،‬و‬ ‫‪7‬‬ ‫فرموده ‪( :‬ان العزة هلل جمیعا‪ ،‬عزت همه اش از خداست )‪ ،‬و هم نیرو را منحصر در او کرده و فرموده ‪( :‬ان‬ ‫القوة هلل جمیعا)‪( ،‬نیرو همه اش از خداست )‪.‬‬ ‫و معلوم است کسى که به این دین و به این معارف ایمان دارد‪ ،‬دیگر در دلش جائى براى ریا و سمعه و ترس‬ ‫از غیر خدا و امید به غیر خدا و تمایل و اعتماد به غیر خدا‪ ،‬باقى نمى ماند‪ ،‬و اگر براستى این دو قضیه براى‬ ‫کسى معلوم شود‪ ،‬یعنى علم یقینى بدان داشته باشد‪ ،‬تمامى پستى ها و بدیها از دلش شسته میشود و این‬ ‫دو قضیه دل او را به زیور صفاتى از فضائل ‪ ،‬در مقابل آن رذائل مى آراید‪ ،‬صفاتى الهى چون تقواى باللّه و‬ ‫تعزز باللّه و غیر آن از قبیل مناعت طبع و کبریاء و غناى نفس و هیبتى الهى و ربانى‪.‬‬ ‫و نیز در کالم خداى سبحان مکرر آمده که ملک عالم از خداست و ملک آسمانها و زمین از اوست و آنچه در‬ ‫آسمانها و زمین است از آن وى است که مکرر بیانش گذشت ‪ ،‬و حقیقت این ملک همچنانکه براى همه‬ ‫روشن است ‪،‬‬ ‫براى هیچ موجودى از موجودات استقالل باقى نمى گذارد و استقالل را منحصر در ذات خدا مى کند‪.‬‬ ‫وقتى ملک عالم و ملک آسمانها و زمین و ملک آنچه در آنها است ‪ ،‬از خدا باشد دیگر چه کسى از خود‬ ‫استقالل خواهد داشت ؟ و دیگر چه کسى و به چه وجهى از خدا بى نیاز تواند بود؟ هیچ کس و به هیچ وجه‬ ‫‪ ،‬براى اینکه هر کسى را که تصور کنى ‪ ،‬خدا مالک ذات او و صفات او و افعال او است و اگر براستى ما ایمان‬ ‫به این حقیقت داشته باشیم ‪ ،‬دیگر بوئى از استقالل در خود و متعلقات خود سراغ مى کنیم ؟! نه با پیدا‬ ‫شدن چنین ایمانى تمامى اشیاء‪ ،‬هم ذاتشان و هم صفاتشان و هم افعالشان ‪ ،‬در نظر ما از درجه استقالل‬ ‫ساقط میشوند‪ ،‬دیگر چنین انسانى نه تنها غیر خدا را اراده نمیکند و نمى تواند غیر او را اراده کند و نمیتواند‬ ‫در برابر غیر او خضوع کند‪ ،‬یا از غیر او بترسد یا از غیر او امید داشته باشد یا به غیر او به چیز دیگرى‬ ‫سرگرم شده و از چیز دیگرى لذت و بهجت بگیرد یا به غیر او توکل و اعتماد نماید و یا تسلیم چیزى غیر او‬ ‫شود و یا امور خود را به چیزى غیر او وا بگذارد‪.‬‬ ‫و سخن کوتاه اینکه ‪ :‬چنین کسى اراده نمى کند و طلب نمى نماید‪ ،‬مگر وجه حق باقى را‪ ،‬حقى که بعد از‬ ‫فناى هر چیز باقى است ‪ ،‬چنین کسى اعراض نمى کند مگر از باطل ‪ ،‬و فرار نمى کند جز از باطل ‪ ،‬باطلى‬ ‫که عبارت است از غیر خدا‪ ،‬چون آنچه غیر خداست فانى و باطل است ‪ ،‬و دارنده چنین ایمانى براى هستى‬ ‫آن در قبال وجود حق که آفریدگار اوست وقعى و اعتنائى نمى گذارد‪.‬‬ ‫و نیز در کالم مجیدش آمده ‪( :‬اللّه ال اله اال هو‪ ،‬له االسماء الحسنى )‪( ،‬اللّه که جز او معبودى نیست ‪،‬‬ ‫اسمائى نیکو دارد)‪ ،‬و نیز آمده ‪( :‬ذلکم اهلل ربکم ‪ ،‬ال اله اال هو‪ ،‬خالق کل شى ء)‪( ،‬اینک اللّه است که‬ ‫پروردگار شماست معبودى جز او که خالق هر چیز است نیست )‪ ،‬و نیز آمده ‪( :‬الذى احسن کل شى ء خلقه‬ ‫)‪( ،‬خدائى را که هر چه را آفرید نیکویش کرد) و آمده که ‪( :‬و عنت الوجوه للحى القیوم ))‪( ،‬همه وجوه در‬ ‫برابر حى قیوم خاضع است )‪ ،‬و فرموده ‪( :‬کل له قانتون )‪( ،‬همه در طاعت وى اند)‪ ،‬و فرموده ‪( :‬و قضى ربک‬ ‫‪8‬‬ ‫اال تعبدوا اال ایاه )‪( ،‬پروردگارت قضا رانده که جز او را نپرستید) و نیز فرموده ‪( :‬اولم یکف بربک ‪ ،‬انه على کل‬ ‫شى ء شهید؟) (آیا این براى پروردگارت بس نیست ‪ ،‬که بر هر چیز ناظر است ؟) و نیز فرموده ‪( :‬اال انه بکل‬ ‫شى ء محیط)‪( ،‬آگاه باش که او بر هر چیز احاطه دارد) ‪5۴۱‬‬ ‫و نیز فرموده ‪( :‬و ان الى ربک المنتهى ) (و بدرستى که آخرین منزل هستى ‪ ،‬درگاه پروردگار تو است )‪.‬‬ ‫و از همین باب است آیات مورد بحث که مى فرماید‪( :‬و بشر الصابرین ‪ ،‬الذین اذا اصابتهم مصیبة قالوا‪ :‬انا هلل‬ ‫و انا الیه راجعون ) الخ ‪ ،‬براى اینکه این آیات و نظائرش مشتمل بر معارف خاصه الهیه اى است که نتایج‬ ‫خاصه اى حقیقى دارد‪ ،‬و تربیتش نه هیچگونه شباهتى به تربیت مکتبهاى فلسفى و اخالقى دارد و نه حتى‬ ‫به تربیتى که انبیاء (علیهم السالم ) در شرایع خود سنت کرده اند‪.‬چون طریقه حکما و فالسفه در فن اخالق‬ ‫همانطور که گفتیم ‪ ،‬براساس عقاید عمومى و اجتماعى است ‪ ،‬عقایدى که ملت ها و اجتماعات درباره خوبیها‬ ‫و بدیها دارند و طریقه انبیاء (علیهم السالم ) هم بر اساس عقائد عمومى دینى است ‪ ،‬عقائدى که در تکالیف‬ ‫عبادتى و در مجازات تخلف از آن تکالیف دارند‪ ،‬ولى طریقه سوم که طریقه قرآن است براساس توحید خالص‬ ‫و کامل بنا شده ‪ ،‬توحیدى که تنها و تنها در اسالم دیده مى شود و خاص اسالم است که بر آورنده اش‬ ‫بهترین صلوات و درودها باد (دقت فرمائید)‪.‬‬ ‫فرق میان این سه طریقه و مسلك‬ ‫دین مبین اسالم همین مکتبى است که بسوى حق محض و کمال اقصى دعوت مى کند و اما مکتب اول ‪،‬‬ ‫یعنى مکتب حکما و فالسفه تنها بسوى حق اجتماعى و مکتب دوم تنها بسوى حق واقعى و کمال حقیقى ‪،‬‬ ‫یعنى آنچه مایه سعادت آدمى در آخرت است میخواند‪ ،‬ولى مکتب اسالم بسوى حقى دعوت مى کند که نه‬ ‫ظرف اجتماع گنجایش آنرا دارد و نه آخرت و آن خداى تعالى است ‪ ،‬اسالم اساس تربیت خود را بر این پایه‬ ‫نهاده ‪ ،‬که خدا یکى است ‪ ،‬و شریکى ندارد‪ ،‬و این زیربناى دعوت اسالم است که بنده خالص بار مى آورد و‬ ‫عبودیت محض را نتیجه میدهد‪ ،‬و چقدر میان این سه طریقه فاصله است ! این مسلک بود که جمع بسیار و‬ ‫افرادى بیشمار از بندگانى صالح و علمائى ربانى و اولیائى مقرب از مرد و زن تحویل جامعه بشرى داد و‬ ‫همین شرافت در فرق میانه سه مسلک نامبرده کافى است‪.‬‬ ‫عالوه بر اینکه مسلک اسالم از نظر نتیجه هم با آن دو مسلک دیگر فرق دارد‪ ،‬چون بناى اسالم بر محبت‬ ‫عبودى و ترجیح دادن جانب خدا بر جانب خلق و بنده است (یعنى هر جا که بنده در سر دو راهى قرار‬ ‫گرفت که یکى به رضاى خدا و دیگرى به رضاى خودش مى انجامد‪ ،‬رضاى خود را فداى رضاى خدا کند‪ ،‬از‬ ‫خشم خود بخاطر خشم خدا چشم بپوشد‪ ،‬از حق خود بخاطر حق خدا صرفنظر کند‪.‬و همچنین )‪.‬‬ ‫و معلوم است که محبت و عشق و شور آن بسا میشود که انسان محب و عاشق را به کا رهائى وا میدارد که‬ ‫عقل اجتماعى ‪ ،‬آنرا نمى پسندد‪ ،‬چون مالک اخالق اجتماعى هم ‪ ،‬همین عقل اجتماعى است و یا به‬ ‫کارهائى وامیدارد که فهم عادى که اساس تکالیف عمومى و دینى است ‪.‬‬ ‫‪9‬‬ ‫تعریف علم اخالق و بیان اینکه سه نیروى عمومى ‪ :‬شهویه ‪ ،‬غضبیه ‪ ،‬و نطقیه فکریه منشاء اخالق آدمى‬ ‫است‬ ‫علم اخالق عبارت است از فنى که پیرامون ملکات انسانى بحث مى کند‪ ،‬ملکاتى که مربوط به قواى نباتى و‬ ‫حیوانى و انسانى اوست ‪ ،‬به این غرض بحث میکند که فضائل آنها را از رذائلش جدا سازد و معلوم کند کدام‬ ‫یک از ملکات نفسانى انسان خوب و فضیلت و مایه کمال اوست ‪ ،‬و کدامیک بد و رذیله و مایه نقص اوست ‪،‬‬ ‫تا آدمى بعد از شناسائى آنها خود را با فضائل بیاراید‪ ،‬و از رذائل دور کند و در نتیجه اعمال نیکى که‬ ‫مقتضاى فضائل درونى است ‪ ،‬انجام دهد تا در اجتماع انسانى ستایش عموم و ثناى جمیل جامعه را بخود‬ ‫جلب نموده ‪ ،‬سعادت علمى و عملى خود را به کمال برساند‪.‬‬ ‫و این علم اخالق بعد از فحص و بحث هایش به این نتیجه رسیده ‪ :‬که اخالق آدمى (هر چند که از نظر عدد‬ ‫بسیار است ‪ ،‬ولى منشاء همه خلقهاى وى ) سه نیروى عمومى است که در آدمى وجود دارد و این قواى سه‬ ‫گانه است که نفس را برمى انگیزد‪ ،‬تا در صدد به دست آوردن و تهیه علوم عملى شود‪ ،‬علومى که تمامى‬ ‫افعال نوع بشر به آن علوم منتهى میشود و بدان مستند میگردد‪.‬‬ ‫و این قواى سه گانه عبارت است از قوه شهویه ‪ ،‬غضبیه ‪ ،‬نطقیه فکریه که همانطور که گفته شد تمامى‬ ‫اعمال و افعال صادره از انسان ‪ ،‬یا از قبیل افعالى است که به منظور جلب منفعت انجام میشود‪ ،‬مانند خوردن‬ ‫و نوشیدن ‪ ،‬و پوشیدن و امثال آن و یا از قبیل افعالى است که به منظور دفع ضرر انجام مى شود‪ ،‬مانند دفاع‬ ‫آدمى از جان و عرض و مالش ‪ ،‬و امثال آن ‪ ،‬که مبدا صدور آنها قوه غضبیه است ‪ ،‬همچنانکه مبدا صدور‬ ‫دسته اول قوه شهویه است‪.‬‬ ‫و یا از قبیل افعالى است که ناشى از تصور و تصدیق فکرى است ‪ ،‬مانند برهان چیدن و استدالل درست‬ ‫کردن (که هیچ فعلى از افعال دو دسته قبلى هم نیست ‪،‬‬ ‫مگر آنکه آدمى قبل از انجامش در ذهن خود این افعال را انجام میدهد‪ ،‬یعنى براى هر کارى مصالحى که در‬ ‫آن کار هست ‪ ،‬با مفاسد آن مى سنجد و سبک و سنگین میکند‪ ،‬و سرانجام یکى از دو طرف میچربد‪ ،‬آنگاه‬ ‫آن عمل را در خارج انجام میدهد) (مترجم ) که اینگونه افعال ذهنى ناشى از قوه نطقیه فکریه است‪.‬‬ ‫و از آنجائیکه ذات آدمى معجونى میماند که از این قواى سه گانه ترکیب شده باشد و این قوا با اتحادشان‬ ‫یک وحدت ترکیبى درست کرده اند که افعال مخصوصى از آنها صادر میشود‪ ،‬افعالیکه در هیچ حیوان‬ ‫دیگرى نیست ‪ ،‬و نیز افعال مخصوصى که آدمى را به سعادت مخصوص به خودش میرساند‪ ،‬سعادتى که‬ ‫بخاطر رسیدن به آن این معجون درست شده‪.‬‬ ‫لذا بر این نوع موجود واجب است که نگذارد هیچیک از این قواى سه گانه راه افراط و یا تفریط را برود و از‬ ‫حاق وسط به این سو یا آن سو‪ ،‬بطرف زیادى و یا کمى منحرف گردد‪ ،‬چون اگر یکى از آنها از حد وسط به‬ ‫‪10‬‬ ‫یک سو تجاوز کند معجون آدمى خاصیت خود را از دست میدهد‪ ،‬دیگر مرکب و معجون ‪ ،‬آن مرکب و‬ ‫معجون نیست و در نتیجه به آن غایت که بخاطر آن ترکیب یافته ‪ ،‬یعنى به سعادت نوع نمیرسد‪.‬‬ ‫اصول اخالق فاضله ‪ :‬عفت ‪ ،‬شجاعت ‪ ،‬حکمت و عدالت‬ ‫و حد اعتدال در قوه شهویه این است که این قوه را تنها در جایش به کار بندى ‪ ،‬هم از نظر کمیت و مقدار و‬ ‫هم از نظر کیفیت از افراط و تفریطش جلوگیرى کنى که اگر شهوت در این حد کنترل شود‪ ،‬فضیلتى میشود‬ ‫که نامش عفت است ‪ ،‬و اگر بطرف افراط گرائید‪ ،‬شره واگر بطرف تفریط گرائید‪ ،‬خمودى میگردد که دو مورد‬ ‫از رذائلند‪.‬‬ ‫و حد اعتدال در قوه غضبیه این است که این نیرو را نیز از تجاوز به دو سوى افراط و تفریط جلوگیرى کنى ‪،‬‬ ‫یعنى آنجا که باید‪ ،‬غضب کنى و آنجا که باید‪ ،‬حلم بورزى ‪ ،‬که اگر چنین کنى ‪ ،‬قوه غضبیه فضیلتى میشود‬ ‫بنام شجاعت ‪ ،‬و اگر بطرف افراط بگراید‪ ،‬رذیله اى میشود بنام تهور و بیباکى ‪ ،‬و اگر بطرف تفریط و کوتاهى‬ ‫بگراید رذیله دیگرى میشود‪ ،‬بنام جبن و بزدلى‪.‬‬ ‫و حد اعتدال در قوه فکریه این است که آن را از دست اندازى به هر طرف و نیز از بکار نیفتادن آن جلوگیرى‬ ‫کنى ‪ ،‬نه بیجا مصرفش کنى و نه بکلى درب فکر را ببندى که اگر چنین کنى این قوه فضیلتى میشود بنام‬ ‫حکمت و اگر بطرف افراط گراید‪ ،‬جربزه است و اگر بطرف تفریط متمایل بشود‪ ،‬بالدت و کودنى است‪.‬‬ ‫و در صورتیکه قوه عفت و شجاعت و حکمت هر سه در کسى جمع شود‪ ،‬ملکه چهارمى در او پیدا میشود که‬ ‫خاصیت و مزاجى دارد‪ ،‬غیر خاصیت آن سه قوه ‪( ،‬همچنانکه از امتزاج عسل که داراى حرارت است با سرکه‬ ‫که آن نیز حرارت دارد‪ ،‬سکنجبین درست مى شود‪ ،‬که مزاجش برخالف آندو است ) و آن مزاجى که از‬ ‫ترکیب سه قوه عفت و شجاعت و حکمت بدست مى آید‪ ،‬عبارت است از عدالت‪.‬‬ ‫و عدالت آن است که حق هر قوه اى را به او بدهى و هر قوه اى را در جاى خودش مصرف کنى که دو طرف‬ ‫افراط و تفریط عدالت عبارت میشود از ظلم و انظالم ‪ ،‬از ستمگرى و ستم کشى‪.‬‬ ‫این بود اصول اخالق فاضله یعنى عفت و شجاعت و حکمت و عدالت که هر یک از آنها فروعى دارد که از آن‬ ‫ناشى میشود‪ ،‬و بعد از تحلیل به آن سر در مى آورد و نسبتش به آن اصول نسبت نوع است به جنس ‪ ،‬مانند‬ ‫جود‪ ،‬سخا‪ ،‬قناعت ‪ ،‬شکر‪ ،‬صبر‪ ،‬شهامت ‪ ،‬جراءت ‪ ،‬حیاء‪ ،‬غیرت ‪ ،‬خیرخواهى ‪ ،‬نصیحت ‪ ،‬کرامت و تواضع و‬ ‫غیره که همه فروع اخالق فاضله است که در کتب اخالق ضبط شده (و شما میتوانى شکل درختى بکشى که‬ ‫داراى ریشه هائى است که شاخه هائى بر روى آن روئیده است )‪.‬‬ ‫تلقین علمى و تکرار عملى ‪ ،‬راه رهایى از رذائل و کسب فضائل است‬ ‫و علم اخالق حد هر یک از آن فروع را برایت بیان مى کند و از دو طرف افراط و تفریط جدایش میسازد و‬ ‫میگوید‪ :‬کدام یک خوب و جمیل است و نیز راهنمائیت مى کند که چگونه میتوانى از دو طریق علم و عمل‬ ‫‪11‬‬ ‫آن خلق خوب و جمیل را در نفس خود ملکه سازى ؟ طریق علمیش این است که به خوبى هاى آن اذعان و‬ ‫ایمان پیدا کنى ‪ ،‬و طریق عملیش این است که آنقدر آن را تکرار کنى تا در نفس تو رسوخ یابد‪ ،‬و چون‬ ‫نقشى که در سنگ مى کنند ثابت گردد‪.‬‬ ‫مثال یکى از رذائل اخالقى که گفتیم در مقابل فضیلتى قرار دارد‪ ،‬رذیله جبن و بزدلى است در مقابل فضیلت‬ ‫شجاعت ‪ ،‬اگر بخواهى این رذیله را از دل بیرون کنى ‪ ،‬باید بدانى که این صفت وقتى صفت ثابت در نفس‬ ‫میشود که جلو نفس را در ترسیدن آزاد بگذارى تا از هر چیزى بترسد و ترس همواره از چیزى به دل میافتد‬ ‫که هنوز واقع نشده ‪ ،‬ولى هم ممکن است واقع شود و هم ممکن است واقع نشود‪ ،‬دراینجا باید به خود‬ ‫بقبوالنى ‪ :‬که آدم عاقل هرگز بدون مرجح میان دو احتمال مساوى ترجیح نمیدهد‪.‬‬ ‫مثال احتمال میدهى امشب دزد به خانه ات بیاید و احتمال هم میدهى که نیاید‪ ،‬و این دو احتمال از نظر‬ ‫قوت و ضعف مساوى اند و با اینکه مساوى هستند تو چرا جانب آمدنش را بدون جهت ترجیح میدهى ؟ و از‬ ‫ترجیح آن دچار ترس میشوى ؟ با اینکه این ترجیح بدون مرجح است‪.‬‬ ‫و چون این طرز فکر را در خود تکرار کنى و نیز عمل بر طبق آن را هم تکرار کنى ‪ ،‬و در هر کارى که از آن‬ ‫ترس دارى اقدام بکنى ‪ ،‬این صفت زشت یعنى صفت ترس از دلت زائل میشود‪ ،‬و همچنین هر صفت دیگرى‬ ‫که بخواهى از خود دور کنى و یا در خود ایجاد کنى ‪ ،‬راه اولش تلقین علمى و راه دومش تکرار عملى است‪.‬‬ ‫این مقتضاى مسلک اول از دو مسلک تهذیب نفس است که قبال نام برده بودم و خالصه این مسلک این‬ ‫است که نفس خود را اصالح کنیم و ملکات آن را تعدیل نمائیم تا صفات خوبى بدست آوریم ‪ ،‬صفاتیکه‬ ‫مردم و جامعه آن را بستایند‪.‬‬ ‫و نظیر آن مسلک دوم یعنى مسلک انبیاء و صاحبان شرایع است ‪ ،‬با این تفاوت که هدف و غرض در این دو‬ ‫مسلک مختلف است ‪ ،‬در مسلک اول جلب توجه و حمد و ثناى مردم ‪ ،‬و در مسلک دوم سعادت حقیقى و‬ ‫دائمى یعنى به کمال رساندن ایمان به خدا و ایمان به آیات او است ‪ ،‬چون خیر آخرت سعادت و کمال‬ ‫واقعى است نه سعادت و کمال در نظر مردم به تنهائى ‪ ،‬ولى در عین این فرق ‪ ،‬هر دو مسلک در این معنا‬ ‫شریکند که هدف نهائى آنها فضیلت انسان از نظر عمل است‪.‬‬ ‫و اما مسلک سوم که بیانش گذشت با آن دو مسلک دیگر این فرق را دارد‪ :‬که غرض از تهذیب اخالق تنها و‬ ‫تنها رضاى خداست نه خود آرائى به منظور جلب نظر و ثنا و بارک اللّه مردم ‪ ،‬و به همین جهت مقاصدى که‬ ‫در این فن هست ‪ ،‬در این سه مسلک مختلف میشود‪ ،‬در مسلک سوم فوائدى در نظر سالک است ‪ ،‬و در آن‬ ‫دو مسلک دیگر فوائدى دیگر‪.‬‬ ‫ویژگى هاى مسلك اخالقى قرآن‬ ‫‪12‬‬ ‫در مسلک سوم اعتدال خلقى معنائى دارد‪ ،‬و در آن دو مسلک دیگر معنائى دیگر‪ ،‬و همچنین جهات دیگر‬ ‫مسئله در مسلک سوم با آن دو مسلک مختلف میشود‪.‬‬ ‫توضیح اینکه وقتى ایمان بنده خدا رو بشدت و زیادى مى گذارد‪ ،‬دلش مجذوب تفکر درباره پروردگارش‬ ‫میشود‪ ،‬همیشه دوست میدارد بیاد او باشد و اسماء حسناى محبوب خود را در نظر بگیرد‪ ،‬صفات جمیل او را‬ ‫بشمارد‪ :‬پروردگار من چنین است محبوبم چنان است و نیز محبوبم منزه از نقص است ‪ ،‬این جذبه و شور‬ ‫همچنان در او رو به زیادى و شدت مى گذارد‪ ،‬و این مراقبت و بیاد محبوب بودن ‪ ،‬رو به ترقى مى رود تا‬ ‫آنجا که وقتى به عبادت او مى ایستد‪ ،‬طورى بندگى مى کند‪ ،‬که گوئى او را مى بیند و او براى بنده اش در‬ ‫مجالى جذبه و محبت و تمرکز قوى تجلى مى کند‪ ،‬و هم او را مى بیند و هماهنگ آن محبت به خدا نیز در‬ ‫دلش رو بشدت مى گذارد‪.‬‬ ‫علتش هم این است که انسان مفطور به حب جمیل است ‪ ،‬ساده تر بگویم ‪ :‬عشق به جمال و زیباپسندى‬ ‫فطرى بشر است ‪ ،‬همچنانکه خود خدایتعالى فرموده ‪( :‬و الذین آمنوا اشد حبا هلل )‪ ،‬آنها که ایمان دارند‪ ،‬خدا‬ ‫را بیشتر دوست میدارند‪).‬‬ ‫چنین کسى در تمامى حرکات و سکناتش از فرستاده خدا پیروى مى کند‪،‬‬ ‫چون وقتى انسان کسى را دوست بدارد‪ ،‬آثار او را هم دوست میدارد‪ ،‬و رسولخدا صلى اهلل علیه و آله و سلم از‬ ‫آثار خدا و آیات و نشانه هاى اوست ‪ ،‬همچنانکه همه عالم نیز آثار و آیات او است‪.‬‬ ‫باز این محبت همچنان زیاد میشود و شدت مى یابد‪ ،‬تا جائى که پیوند دل از هر چیز مى گسلد‪ ،‬و تنها با‬ ‫محبوب متصل میکند و دیگر به غیر پروردگارش هیچ چیز دیگرى را دوست نمیدارد‪ ،‬و دلش جز براى او‬ ‫خاشع و ظاهرش جز براى او خاضع نمیشود‪.‬‬ ‫چون چنین بنده اى به هیچ چیز بر نمى خورد و در کنار هیچ چیز نمیایستد که نصیبى از جمال و زیبائى‬ ‫داشته باشد‪ ،‬مگر آنکه آن جمال را نمونه اى از جمال ال یتناهى و حسن بى حد و کمال فناناپذیر خدایش‬ ‫مى بیند پس حسن و جمال و بهاء‪ ،‬هر چه هست از آن اوست ‪ ،‬اگر غیر او هم سهمى از آن داشته باشد‪ ،‬آن‬ ‫نیز ملک وى است ‪ ،‬چون ما سواى خدا آیت او هستند‪ ،‬از خود چیزى ندارند و اصوال آیت خودیتى ندارد‪،‬‬ ‫نفسیت و واقعیت آیت ‪ ،‬همانا حکایت از صاحب آیت است ‪ ،‬این بنده هم که سراپاى وجودش را محبت‬ ‫صاحب آیت پر کرده ‪ ،‬پس او دیگر رشته محبت خود را از هر چیزى بریده و منحصر در پروردگارش کرده‬ ‫است ‪ ،‬او به غیر از خداى سبحان و جز در راه خدا محبت ندارد‪.‬‬ ‫اینجاست که بکلى نحوه ادراک و طرز فکر و طرز رفتارش عوض مى شود‪ ،‬یعنى هیچ چیزى را نمى بیند مگر‬ ‫آنکه خداى سبحان را قبل از آن و با آن میبیند و موجودات در نظرش از مرتبه استقالل ساقط میشوند‪.‬‬ ‫‪13‬‬ ‫پس صور علمیه و طرز فکر چنین کسى غیر از دیگران است ‪ ،‬براى اینکه دیگران به هر چیزى که نظر‬ ‫میکنند‪ ،‬از پشت حجاب استقالل نگاه مى کنند‪ ،‬ولى او این حجاب را پس زده و این عینک از چشم برداشته‬ ‫‪ ،‬این از نظر علم و طرز فکر و همچنین از نظر عمل با دیگران فرق دارد‪ ،‬او از آنجائى که غیر خدا را دوست‬ ‫نمیدارد‪ ،‬قهرا جز تحصیل رضاى او هدفى ندارد‪ ،‬اگر چیزى میخواهد و اگر امیدش میدارد‪ ،‬اگر از چیزى‬ ‫میترسد‪ ،‬اگر اختیار میکند و یا صرفنظر مینماید و یا ماءیوس میشود‪ ،‬یا استیحاش میکند‪ ،‬یا راضى میشود‪،‬‬ ‫یا خشمناک میگردد‪ ،‬همه اش براى خداست‪.‬‬ ‫پس هدفهاى او با هدفهاى مردم مختلف است ‪ ،‬چون او تاکنون مانند سایر مردم هر چه میکرد به منظور‬ ‫کمال خود مى کرد‪ ،‬به این منظور مى کرد که یک فضیلت انسانى کسب کند‪ ،‬و اگر از کارى دورى میکرد و‬ ‫یا از خلقى دورى میگزید بدین جهت بود که آن عمل و آن خلق و خوى رذیله بود‪ ،‬ولى حاال هر کارى‬ ‫میکند بدان جهت میکند که محبوبش دوست دارد و اگر نمى کند براى این نمیکند که محبوبش آن را‬ ‫کراهت دارد‪ ،‬و خالصه همه هم و غمش محبوب است نه فضیلتى برایش مطرح است و نه رذیلتى ‪،‬‬ ‫نه ستایش مردم و نه بارک اللّه ایشان و نه یاد خیرشان ‪ ،‬نه توجهى به دنیا دارد و نه به آخرت ‪ ،‬نه بهشتى‬ ‫در نظر دارد و نه دوزخى ‪ ،‬و روز به روز ذلت عبودیتش و دلیل محبتش بیشتر مى شود‪.‬‬ ‫مكاتب و نظریات اخالق‬ ‫رمز اخالقی بودن [ یک فعل ] چیست؟ یک کار چگونه و به چه جهت رنگ اخالقی پیدا می کند و با افعال‬ ‫طبیعی تمایز پیدا می نماید؟ به تعبیر دیگر معیار و مقیاس اخالقی بودن چیست؟ در اینجا نظریه های‬ ‫گوناگونی وجود دارد که ما این نظریه ها را ابتدا نقل می کنیم و بعد نقد و بررسی‪ :‬کدامیک از این نظریات‬ ‫صحیح است‪ ،‬کدام نا صحیح؟ و یا یک نظریه ممکن است قسمتی از آن صحیح باشد و قسمتی نا صحیح ‪.‬‬ ‫فایده اطالع از مکاتب اخالقی‬ ‫از نظر عملی و از‬ ‫دانستن اینکه اخالق از مقوله اراده است ‪ ،‬از مقوله وجدان است یا از مقوله زیبایی است‬ ‫نظر تربیت اجتماع چه فایده ای دارد ؟‬ ‫(بعضی می گویند) ‪ :‬آنچه الزم و مفید است این است که مردم عمال متخلق به اخالق فاضله باشند ‪ ،‬چه ما‬ ‫بدانیم که اخالق از چه مقوله ای است و چه ندانیم اینها جز یک سلسله بحثهای علمی که نتیجه عملی ندارد‬ ‫چیز دیگری نیست پس فایده این بحثها چیست ؟ نظیر حرف آن کسی که از او سؤال کردند ‪ :‬قرمه با " غین‬ ‫" است یا با " قاف " ؟ گفت ‪ :‬نه با غین است و نه با قاف ‪ ،‬با گوشت است و روغن حاال بحث اینکه اخالق از‬ ‫چه مقوله ای است ‪ ،‬ممکن است بعضی خیال کنند صرفا یک بحث نظری غیر عملی است ولی این طور‬ ‫نیست ‪.‬شناختن اینکه اخالق از چه مقوله ای است ‪ ،‬ممکن است بعضی خیال کنند صرفا یک بحث نظری‬ ‫غیر عملی است ولی این طور نیست شناختن اینکه اخالق از چه مقوله ای است و اینکه از یک مقوله است یا‬ ‫‪14‬‬ ‫از چند مقوله ‪ ،‬تأثیر فراوانی دارد در اینکه ما بدانیم اگر بخواهیم اخالق را در جامعه تکمیل و تتمیم بکنیم‬ ‫از کجا باید شروع بکنیم ‪ ،‬و اتفاقا چنین سرگشتگیی وجود دارد افرادی که طرز تفکرشان همان طرز تفکر‬ ‫هندی و مسیحی است میگویند اخالق یعنی محبت داشتن ‪ ،‬دشمن نداشتن ‪ ،‬کدورت نداشتن اگر‬ ‫میخواهید اخالق در جامعه بیاورید ‪ ،‬حس محبت را در جامعه زیاد کنید و کاری کنید که کدورتها ‪ ،‬نفرتها‬ ‫و دشمنیها از میان برود دشمنی را در جامعه از میان ببرید و محبت را در دلها بر قرار کنید ‪ ،‬این اخالق‬ ‫است ولی آن کسی که اخالق را از مقوله علم میداند مانند سقراط ‪ ،‬حرفش چیز دیگر است او میگوید مردم‬ ‫را بیاموزانید ‪ ،‬تعلیم کنید ‪ ،‬دانا کنید ‪ ،‬وقتی مردم دانا شدند همان دانش برای آنها اخالق است طبق این‬ ‫عقیده ‪ ،‬هر آدم فاسد االخالقی به آن دلیل فاسد االخالق است که نادان است منشأ فساد اخالق ‪ ،‬نادانی‬ ‫است پس علم بر قرار کنید کافی است ‪.‬‬ ‫‪(...‬آنکه می گوید) ‪ :‬تعلیم بکنید که تعلیم ‪ ،‬تربیت هم هست تعلیم از تربیت ‪ ،‬و تربیت از تعلیم جدا نیست‬ ‫دیگر نمیگوید کدورتها را از میان ببرید ‪ ،‬محبتها را زیاد کنید میگوید دانشها را زیاد کنید پس ما باید‬ ‫بدانیم که برای تربیت جامعه ‪ ،‬آیا باید دانش جامعه را افزایش بدهیم یا کوشش کنیم دشمنیها را از میان‬ ‫ببریم ‪ ،‬از دانش کاری ساخته نیست ؟ آنکه مانند ارسطو میگوید از دانش به تنهایی کاری ساخته نیست ‪،‬‬ ‫اراده را باید تقویت کرد ‪ ،‬او راه دیگری را پیشنهاد میکند آن کسی که در اخالق ‪ ،‬تکیه اش روی وجدان‬ ‫فطری انسانی است میگوید در درون هر انسانی یک منادی مقدس اخالق هست که انسان را فرمان میدهد‬ ‫به کارهای نیک و باز میدارد از کارهای زشت این ندا که راست بگو و دروغ نگو ‪ ،‬این ندا که امانت بورز و‬ ‫خیانت نکن ‪ ،‬این ندا که ایثار کن ‪ ،‬این ندا که انصاف داشته باش درباره خودت نسبت به دیگران ‪ ،‬در درون‬ ‫هر کسی هست ‪ ،‬فقط وقتی که نداها و غوغاهای دیگر بلند است انسان ندای وجدان خودش را‬ ‫نمیشنود‪...‬و آن کسی که میگوید اخالق از مقوله زیبایی است ‪ ،‬میگوید حس زیبایی را در بشر پرورش‬ ‫بدهید ‪.‬بشر اگر زیبایی مکارم االخالق را ‪ ،‬زیبایی اخالق کریمه و بزرگوارانه را حس بکند ‪ ،‬مرتکب اعمال‬ ‫زشت نمیشود علت اینکه افراد دروغ میگویند این است که زیبایی راستی را درک نمیکنند علت اینکه‬ ‫خیانت میکنند این است که زیبایی امانت را درک نمیکنند پس ذوق فرد را پرورش بدهید ذوق مربوط به‬ ‫زیبایی است کاری بکنید که او تنها زیباییهای محسوس را زیبایی نداند ‪ ،‬به زیباییهای معقول هم توجهی‬ ‫داشته باشد ‪ ،‬پا در دائره زیباییهای معقول هم بگذارد ‪.‬آنها که نظریه های دیگری دارند نیز هر کدام برای‬ ‫تکمیل اخالق در جامعه راهی را پیشنهاد میکنند‪.‬‬ ‫نظریه عاطفی‬ ‫یکی از نظریات درباره مالک اخالقی بودن که از قدیم ترین نظریات است نظریه عاطفی است گروهی رمز‬ ‫اخالقی بودن را در عواطف بشر می دانند‪ ،‬می گویند کار عادی و معمولی کاری است که از انگیزه های خود‬ ‫‪15‬‬ ‫خواهانه و میلهای طبیعی انسان سر چشمه بگیرد و هدف از آن کار هم رساندن سودی به خود و یا رسیدن‬ ‫خود شخص به لذتی باشد هر کار که از چنین میلهایی سرچشمه بگیرد و برای چنین هدفهایی باشد‪ ،‬کار‬ ‫عادی و معمولی است و اخالقی نیست مثل اکثر کارهایی که مردم انجام می دهند یک نفر کارگر که صبح به‬ ‫دنبال کار می رود برای اینکه مزدی بگیرد و با آن مزد هزینه زندگی خودش را تأمین بکند‪ ،‬کار او یک کار‬ ‫معمولی و عادی است همچنین کار یک کارمند که شغل اداری دارد یا در شرکتی کار می کند‪ ،‬و یا کار یک‬ ‫بازرگان که دنبال تجارت و سود می رود‪ ،‬تا آنجا که مربوط به شخص خودش و زندگی خودش هست و از‬ ‫یک میل که مربوط به شخص خودش هست ناشی می شود و هدف‪ ،‬لذتی است که به خودش برسد یا دفع‬ ‫رنجی است که از خودش بشود ( مثل مراجعه انسان به پزشک که برای دفع رنج یا دفع خطری است که از‬ ‫خودش می شود ) یک کار طبیعی است کار اخالقی کاری است که از عاطفه ای عالیتر از تمایالت فردی‬ ‫یعنی عاطفه غیر دوستی سرچشمه می گیرد کارهای اخالقی انسانها کارهایی است [ ناشی از این ] که آن‬ ‫انسانها غیر را هم دوست می دارند یعنی تنها خودشان را دوست ندارند‪ ،‬به سرنوشت دیگران هم مانند‬ ‫سرنوشت خودشان عالقه مند هستند و از اینکه به غیر سود یا لذتی برسد همان اندازه شادمان می شوند که‬ ‫به خودشان سودی برسد و خودشان به لذتی برسند و البته این درجات دارد گاهی عاطفه غیر دوستی‬ ‫آنچنان در بعضی از انسانها اوج می گیرد که از اینکه به دیگران لذت یا سود برسانند بیشتر خوشحال می‬ ‫شوند تا اینکه به خودشان لذت یا سود برسانند یعنی از اینکه بپوشانند بیشتر خوشحال می شوند تا بپوشند‪،‬‬ ‫از اینکه بخورانند بیشتر لذت می برند تا بخورند‪ ،‬و از اینکه آسایش برسانند خوشحالترند تا خودشان به‬ ‫آسایش برسند ‪.‬‬ ‫گاندی میگوید … در همه جهان یک نیکی وجود دارد و آن دوست داشتن دیگران است مانند دوست‬ ‫داشتن خود ( همه شاهد عرض من در نقل سخن گاندی در این یک جمله است ) این است که میگوییم‬ ‫اخالق هندی بر پایه دوست داشتن بنا شده است در مسیحیت هم میبینیم که الاقل به حسب ادعا بر‬ ‫محبت تأکید شده است ( هندیها که شرقی هستند دروغ و نفاقشان کمتر است مسیحیها که غربی هستند‬ ‫اغلب نعل وارونه میزنند این است که درباره آنها میگوییم به حسب ادعا ) مبشران و مبلغان مسیحیت ‪،‬‬ ‫حرفشان همواره این است که ما پیام آور محبتیم ‪ ،‬مسیح پیامبر محبت بوده است ‪ ،‬محبت بورز ‪ ،‬عشق بورز‬ ‫‪ ،‬مهر بورز ‪ ،‬تا آنجا که میگویند اگر یک نفر به طرف راست صورتت سیلی زد طرف چپ صورتت را بیاور ‪.‬‬ ‫طبق این نظریه ‪ ،‬اخالق یعنی نیکی کردن به معنی محبت ورزیدن ‪ ،‬دوست داشتن دیگران آیا این نظریه‬ ‫صحیح است یا صحیح نیست ؟‬ ‫نقد نظریه عاطفی‪:‬‬ ‫الف ‪ :‬هر محبتی اخالق نیست‬ ‫‪16‬‬ ‫این نظریه صدی پنجاه صحیح است ولی صدی پنجاه صحیح نیست ‪.‬ایرادهایی بر این نظریه وارد است یکی‬ ‫اینکه هر محبتی را نمیتوان اخالق دانست گواینکه قابل ستایش و مدح هست ولی در عین حال اخالق‬ ‫نیست هر کاری که قابل مدح باشد اسمش اخالق نیست ‪.‬‬ ‫کار یک قهرمان که زور بازو دارد قابل مدح و ستایش است ولی اسمش اخالق نیست در اخالق عنصر‬ ‫اختیار و اکتساب یعنی غیر غریزی بودن خوابیده است‪.‬اگر انجام کاری برای انسان غریزه بود یعنی طبیعی‬ ‫و فطری و مادر زاد بود و انسان آن را تحصیل نکرده و به اختیار خودش به دست نیاورده بود ‪ ،‬آن کار ‪ ،‬با‬ ‫شکوه و عظمت و قابل مدح هست ولی در عین حال اخالق نیست ‪ ،‬مثل محبت پدر و مادر نسبت به فرزند ‪،‬‬ ‫و مخصوصا محبت مادرانه احساسات یک مادر نسبت به فرزندش ‪ ،‬احساساتی بسیار عالی و بسیار با شکوه و‬ ‫عظمت است ‪ ،‬قابل ستایش به معنی قابل مدح هست ‪ ،‬ولی یک مادر به دلیل اینکه احساسات دوستانه بسیار‬ ‫شدیدی نسبت به فرزند خودش دارد ما نمیتوانیم احساسات او را اخالقی بدانیم ‪.‬احساساتی را که انسان‬ ‫کسب نکرده نمیشود اخالق به حساب آورد‪.‬‬ ‫ب ‪ :‬اخالق محدود به غیر دوستی نیست‬ ‫ایراد دیگر ‪ :‬دایره اخالق از حدود غیر دوستی وسیعتر است همه اخالقها یعنی همه کارهای مقدس و با‬ ‫شکوه انسان از نوع غیر دوستی نیست نوعی دیگر یعنی یک سلسله کارهای با عظمت و شکوه و قابل تقدیر و‬ ‫تقدیس و آفرین گویی و حمد در انسان هست بدون اینکه ربطی به غیر دوستی داشته باشد ‪ ،‬و همان طور‬ ‫که انسان ‪ ،‬ایثار یا احسان را تقدیس میکند ‪ ،‬آن کار را هم تقدیس میکند مثل آن چیزی که عرب از آن به‬ ‫اباء الضیم تعبیر میکند یعنی تن به ذلت ندادن انسانها در آن وقت که با خطری مواجه میشوند و امرشان‬ ‫دائر است میان اینکه زیانی را متحمل بشوند و عزتشان را حفظ کنند و یا برای اینکه زیان مالی یا جانی را‬ ‫متحمل نشوند تن به ذلت و پستی بدهند ‪ ،‬مختلفند ما انسانهایی را در تاریخ میبینیم که جان خودشان را‬ ‫از دست میدهند و تن به ذلت نمیدهند ‪ ،‬میگوید ‪ « :‬الموت اولی من رکوب العار » [‪ ]۱‬مرگ بهتر است از‬ ‫اینکه انسان ننگ ذلت را متحمل بشود امیرالمؤمنین فرمود ‪ « :‬و الحیوه فی موتکم قاهرین‪.‬‬ ‫ج ‪ :‬مقصود از انسان نه هر انسانی است ‪ ،‬نه انسان بالقوه و نه انسان ضد انسان ‪،‬‬ ‫انسان دارای انسانیت است ‪ ،‬و انساندوستی ‪ ،‬به خاطر انسانیت دوستی یعنی به خاطر دوستی ارزشهای‬ ‫انسانی است هر انسانی به هر اندازه که واجد ارزشهای انسانی است الیق دوستی است و به هر اندازه که از‬ ‫انسانیت خلع شده ولو به ظاهر مانند انسانهای دیگر است [ الیق دشمنی است از نظر ظاهر ] چنگیز و یزید‬ ‫بن معاویه و حجاج بن یوسف هم انسان اند ولی انسانهایی که چیزی که در آنها وجود ندارد ارزشهای انسانی‬ ‫است ‪ ،‬انسانهایی ضد انسان پس انساندوستی احتیاج به تفسیر دارد انساندوستی یعنی هر انسانی به هر‬ ‫نسبت که از ارزشهای انسانی بهره مند است شایسته دوستی است ‪ ،‬و انسانی هم که بالفعل از ارزشهای‬ ‫انسانی بهره مند نیست باز الیق دوستی است برای رساندن او به ارزشهای انسانی یک انسان کامل ‪ ،‬یک‬ ‫‪17‬‬ ‫انسان فاقد ارزشهای انسانی را هم دوست دارد ولی نه اینکه چون دوستش دارد فقط میخواهد شکمش را‬ ‫سیر بکند دوست دارد که او را نجات بدهد و برساند به ارزشهای انسانی به این معناست که پیغمبر اکرم‬ ‫رحمة للعالمین است ‪ ،‬برای همه مردم اعم از کافر و مؤمن رحمت است ‪.‬پس این یک معیار درباب اخالقیات‬ ‫که گفته شده است ‪ ،‬و دیدیم این معیار ‪ ،‬کامل نیست صد در صد نفی نمیکنیم ولی معیار کاملی نیست‬ ‫بخشی از حقیقت در این معیار هست نه تمام حقیقت ‪.‬‬ ‫نظریه (مكتب) زیبایی‬ ‫ا فالطون تعریفی از زیبایی کرده است تعریف او اوال در حدش معلوم نیست تعریف درستی باشد ‪ ،‬و ثانیا‬ ‫تعریف کاملی نیست گفته است ‪ " :‬زیبایی " هماهنگی میان اجزاء است با کل یعنی اگر یک کل داشته‬ ‫باشیم مانند یک ساختمان ‪ ،‬چنانچه همه اجزائش ‪ :‬در ‪ ،‬دیوار ‪ ،‬پایه ‪ ،‬سقف و غیره ‪ ،‬با یک تناسب معینی در‬ ‫آن به کار رفته باشد ‪ ،‬آن کل زیباست زیبایی یک ساختمان به این علت است که میان اجزائش تناسب‬ ‫است ‪.‬‬ ‫‪ [...‬این نظریه میگوید ] در مکتب اخالق ‪ ،‬کاری بکنید که بشر بتواند زیباییهای معنوی کارهای اخالقی را‬ ‫درک کند ‪ ،‬زیبایی فداکاری ‪ ،‬زیبایی استقامت ‪ ،‬زیبایی انصاف دادن نسبت به دیگران درباره خود ‪ ،‬زیبایی‬ ‫گذشت ‪ ،‬زیبایی حلم ‪ ،‬زیبایی تحمل ‪ ،‬زیبایی جود ‪ ،‬زیبایی سخا را درک بکند اگر این زیباییها را درک بکند‬ ‫همان طور که زیباییهای حسی را درک بکند ‪.‬مثال وقتی یک قالی زیبا را میبیند عاشق و شیفته اش‬ ‫میشود و آن را به قیمتی گرانتر از قیمت اصلی میخرد چرا ؟ چون زیباییاش را درک میکند کاری بکنید‬ ‫که مردم زیباییهای مکارم اخالقی را درک بکنند‪.‬‬ ‫هزاران زیبایی دیگر را که در طبیعت وجود دارد ‪ ،‬زیبائیهایی که خیال درک میکند احساس نماید ‪ ،‬و بعد‬ ‫برود باالتر و اوج بگیرد ‪ ،‬زیباییهای کارهای نیک را ‪ ،‬زیبایی نیک کرداری را درک بکند و در مقابل ‪ ،‬زشتی و‬ ‫بدی و منفوریت کارهای بد را حس بکند کاری بکنید که اصال دروغ در نظرش زشت و یک شی متعفن و‬ ‫گندناک باشد ‪ ،‬شیئی که اساسا ذوق او از آن تنفر دارد اصال ذائقه اش را اصالح کنید که ذائقه او از غیبت‬ ‫کردن تنفر داشته باشد آیا باور میکنید که اخالقیون یعنی آنهایی که فی الجمله خودشان را تربیت کرده اند‬ ‫واقعا ذائقه شان از غیبت کردن تنفر دارد ‪ ،‬ذائقه شان از دروغ گفتن تنفر دارد ‪ ،‬ذائقه شان از خیانت کردن‬ ‫به مردم تنفر دارد ‪ ،‬ذائقه شان از ظلم و تجاوز به حقوق مردم تنفر دارد اصال ذائقه آنها این اعمال را‬ ‫نمیپسندد ‪ ،‬نمیخواهد و دور میاندازد ذائقه را درست کنید ولی ذائقه عقلی ‪ ،‬ذائقه فکری ‪ ،‬ذائقه معنوی‬ ‫ذائقه که درست بشود انسان خود به خود همین جور میشود راهش چیست ؟ البته راه دارد هر حس فطری‬ ‫را با تربیت خیلی خوب میشود پرورش داد ما در عمر خودمان واقعا دیده ایم افرادی را که ذائقه آنها این‬ ‫جور شکفته شده بود ذائقه آنها از ذکر و یاد خدا لذت میبرد که از هیچ غذای مطبوعی و از هیچ لذت‬ ‫جسمی آنقدر لذت و حظ نمیبرد ذائقه چنین انسانی به گونه ای است که از عبادت لذت میبرد ‪ ،‬از هدایت‬ ‫‪18‬‬ ‫و ارشاد مردم لذت میبرد ‪ ،‬از خیانت کردن به مردم تنفر دارد ‪ ،‬از غیبت تنفر دارد اگر خدا هم به او بگوید‬ ‫من تو را به خاطر غیبتهایت عذاب نمیکنم و به خاطر راستگویی ات پاداش نمیدهم ‪ ،‬از این ساعت تکلیف‬ ‫ما از دوش تو برداشته شده ‪ ،‬خودت مختار و آزادی ‪ ،‬میخواهی غیبت بکن میخواهی غیبت نکن ‪ ،‬باز هم‬ ‫غیبت نمیکند ‪.‬رسیده به حدی که از غیبت کردن و تهمت زدن و فحشاء و از هر کار زشتی تنفر دارد ‪،‬‬ ‫زیبایی عدالت را درک میکند ‪ ،‬زیبایی احسان را درک میکند ‪ ،‬زشتی فحشاء را درک میکند ‪ ،‬زشتی بغی (‬ ‫به تعبیر قرآن ) را درک میکند عجیب تعبیری دارد قرآن میگوید معروف و منکر یعنی زشت ‪ «.‬ان اهلل‬ ‫یامر بالعدل و االحسان و ایتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشاء و المنکر و البغی یعظکم لعلکم تذکرون »(‬ ‫سوره نحل ‪ ،‬آیه ‪ )9۰.‬این مطلبی بود که متکلمین اسالمی و به دنبال آنها فقهای اسالمی درباب حسن و‬ ‫قبح گفتهاند ‪.‬‬ ‫نظر افالطون‬ ‫یک سخن دیگر هم هست و آن این است که اساسا اخالق مربوط به روح زیبا است نه اینکه کار ‪ ،‬فی حد‬ ‫ذاته زیبا است اخالق یعنی آن جا که روح انسان حالتی پیدا میکند که خود روح زیبا میشود اگر کار ‪ ،‬زیبا‬ ‫است به تبع روح زیبا است در آن نظر اول ‪ ،‬کار فی حد ذاته زیبا است و روح زیبایی خود را از کارش کسب‬ ‫میکند ‪ ،‬ولی طبق این نظر روح ‪ ،‬زیبا است و کار ‪ ،‬زیبایی خودش را از روح کسب میکند این نظر مربوط به‬ ‫افالطون است افالطون پایه اخالق را بر عدالت قرار داده است یعنی اخالق را مساوی با عدالت میداند و‬ ‫عدالت را مساوی با زیبایی میگوید ‪ :‬با اینکه بشر عدالت ‪ ،‬زیبایی و حقیقت را میشناسد ‪ ،‬هیچ کدام قابل‬ ‫تعریف نیست‪.‬‬ ‫ولی باز کوشش کرده یک تعریف ناقصی برای عدالت به دست بدهد ‪.‬گفته ‪ :‬عدالت عبارت است از هماهنگی‬ ‫اجزاء با کل حتی عدالت اجتماعی را هم که تعریف میکند میگوید عدالت اجتماعی یعنی اینکه هر فردی‬ ‫هر مقدار که استعداد دارد ‪ ،‬کار بکند و به اندازه کار خودش پاداش بگیرد و تمام افراد باید این جور باشند‬ ‫اگر جامعه از چنین افرادی تشکیل شد آنوقت اجزاء این جامعه همه هماهنگ هستند نه اینکه یکی زیاد کار‬ ‫بکند و دیگری کم کار بکند و محصول کار اولی را به دومی بدهند ‪ ،‬یا یکی اساسا کار نکند و بعد محصول‬ ‫کار دیگران را به خودش اختصاص بدهد در این صورت عالوه بر اینکه افراد عادل نیستند ‪ ،‬جامعه هم عادل‬ ‫نیست جامعه که عادل نبود زیبا نیست ‪ ،‬و جامعه ای که عادل و زیبا نبود قابل بقا نیست او درباب عدالت‬ ‫چنین حرفی دارد و میگوید " اخالق " یعنی دستگاه روحی انسان که مجموعه ای است از اندیشه ها ‪،‬‬ ‫تمایالت و خواسته ها ‪ ،‬اراده ها و تصمیمها ‪ ،‬اجزائش مثل یک اتومبیل با همدیگر تناسب داشته باشد ولی‬ ‫گفتیم خود تناسب را کسی نمیتواند بیان کند که فرمولش چیست همین قدر میگوید ‪ :‬تناسب و توازن و‬ ‫هماهنگی کامل میان عناصر روحی انسان در نظر او انسانی که دیگران او را در حد اعلی ستایش میکنند ‪" ،‬‬ ‫انسان کامل " یعنی انسانی که در ناحیه روح در نهایت درجه زیبا است و همان طور که گفتیم زیبایی به‬ ‫‪19‬‬ ‫همراه خودش جاذبه و کشش دارد ‪ ،‬عشق و طلب میآفریند ‪ ،‬حرکت میآفریند ‪ ،‬ستایش میآفریند ‪ ،‬چنانکه‬ ‫ما میبینیم یکی از خصوصیات علی علیه السالم آن عدل و توازن و هماهنگی کاملی است که در روح این‬ ‫انسان ملکوتی هست انسانی است که از قدیم او را انسان کامل الصفات و جامع االضداد میشناسند‪.‬‬ ‫‪...‬سید رضی راجع به سخن علی علیه السالم میگوید سخنی چند جانبه است و در همه جوانب زیبا است‬ ‫در همه جوانب ‪ ،‬علی سخن گفته و زیبا گفته ‪ ،‬چون روحش یک روح همه جانبه و به اصطالح امروز یک‬ ‫روح چندی بعدی است نه تنها چند بعدی است بلکه در عین چند بعدی بودن نوعی توازن و تناسب میان‬ ‫ابعاد مختلف آن بر قرار است این است که در روحها و عقلها جای دارد این دیگر مربوط به چشم یا گوش یا‬ ‫شامه و یا ذائقه و به طور کلی مربوط به حس نیست ‪ ،‬مربوط به روح انسان است ‪.‬انسانها بدون اینکه بتوانند‬ ‫زیبایی علی را تعریف بکنند آن را درک میکنند ‪ ،‬و چون زیبایی کشش دارد مجذوب علی میشوند چهارده‬ ‫قرن میگذرد ‪ ،‬قرنی نگذشته است که در آن علی هزارها و بلکه میلیونها مجذوب و محب نداشته باشد حب‬ ‫علی چرا ایمان است ؟ زیرا حب علی یعنی عشق به یک روح متعادل متوازن ‪ ،‬عشق به انسان کامل ‪ ،‬عشق‬ ‫به کمال انسانیت ‪ ،‬عشق به آنچه خدا و پیغمبر به آن دعوت میکنند و این ‪ ،‬شخص پرستی نیست ‪ ،‬حتی‬ ‫شخص دوستی هم نیست ‪ ،‬باالتر از این است آنکه واقعا علی را دوست دارد ‪ ،‬خودش را دارد ستایش میکند‬ ‫که من درک میکنم آن زیبایی خارق العاده آن روح بزرگ را ‪.‬‬ ‫میبینیم بانگ ستایش اوست که از اعماق تاریخ این چهارده قرن بر میخیزد نه تنها از زبان آنهایی که‬ ‫نامشان شیعه است ‪ ،‬بلکه از زبان اهل تسنن ‪ ،‬و نه فقط از زبان مسلمین ‪ ،‬بلکه از زبان کافر ‪ ،‬مسیحی و‬ ‫یهودی هر کس که یک وجدانی دارد ستایشگر علی واقع میشود‪.‬‬ ‫ابن شهر آشوب وقتی که " مناقب " را مینویسد ‪ ،‬مدعی است االن که من " مناقب " را مینویسم هزار‬ ‫کتاب " مناقب " ( مناقب علی علیه السالم ) وجود دارد حاال من نمیدانم آن کتابها را هم در کتابخانه اش‬ ‫داشته یا الاقل فهرست آنها را داشته است این ناشی از فطرت بشر است همین طور که فطرت بشر در مقابل‬ ‫یک زیبایی نظیر زیبایی یوسف مجذوب میشود که قرآن مجید داستان یوسف را در نهایت زیبایی و فصاحت‬ ‫و بالغت بیان کرده که واقعا حیرت آور است ‪ « :‬فلما رأینه اکبرنه و قطعن ایدیهن و قلن حاش هلل ما هذا‬ ‫بشرا ان هذا اال ملک کریم »( چون زنان مصری یوسف را دیدند او را بزرگ یافتند و دستهایشان را ( بجای‬ ‫ترنج ) بریدند و گفتند تبارک اهلل که این پسر نه آدمی است بلکه فرشته بزرگ حسن و زیبائی است ) ‪(.‬‬ ‫یوسف ‪) ۳۱ ،‬آری ‪ ،‬همین طور که چهره یوسف فطرت بشر را مجذوب خود میکند چهره معنوی یک انسان‬ ‫کامل هم بشرها را از عمق فطرتشان مجذوب خویش مینماید‬ ‫‪.‬‬ ‫یا پیغمبر درباره حسین بن علی علیه السالم فرمود‪ « :‬ان للحسین محبة مکنونة فی قلوب المؤمنین»(‬ ‫بحارج ‪ ، ۴۳‬ص ‪ )272‬یک محبت پنهان و مخفی [ نسبت به حسین علیهالسالم در دل مؤمنین وجود دارد‬ ‫] ‪.‬این کلمه " مکنونة " خیلی معنی دارد ‪.‬یعنی در دلهای مؤمنین وجود دارد و احیانا خودشان توجه‬ ‫ندارند ولو نا آگاهانه ‪ ،‬محبت حسین در دل هر مؤمنی وجود دارد شاید بعضی خیال بکنند که این یعنی‬ ‫‪20‬‬ ‫خداوند یک محبتی را از بیرون به طور قسری و جبری آورده در دلهای مؤمنین قرار داده است نه ‪ ،‬در عمق‬ ‫فطرت هر مؤمنی تقدیس مانند حسینی هست اگر حسین علیه السالم هم نبود و حسین دیگری به جای او‬ ‫میبود همانند او که کار او را کرده بود ‪ ،‬مگر دلهای پاک مؤمنین میتوانستند ستایشگر او نباشند و او را‬ ‫دوست نداشته باشند ‪.‬‬ ‫نقد نظریه زیبایی‬ ‫اما آن نظریه ای که میگوید اخالق از مقوله زیبایی است آیا درست است یا درست نیست ؟ هم درست است‬ ‫و هم نادرست نادرست است زیرا خیال کرده زیبایی معنوی در همین جا خاتمه پیدا میکند ‪ ،‬یعنی روح‬ ‫انسان ساخته شده که فقط زیبایی معنوی یک سلسله کارها مثل راستی ‪ ،‬امانت ‪ ،‬ایثار ‪ ،‬عفت ‪ ،‬شجاعت ‪،‬‬ ‫استقامت ‪ ،‬انصاف و حلم را درک بکند اشتباه اینجاست او نا آگاهانه آن کل زیبایی ‪ ،‬منبع و اصل زیبایی را‬ ‫که ذات مقدس پروردگار است درک میکند و در نتیجه خواسته ها و طریق رضای او را که طریق سعادت ما‬ ‫است ‪ ،‬چون او میخواهد و بالفطره ?