جزوه متون اسلامی مهر 14032

‫متون اسالمی‬ ‫دکتر غالمرضا نورمحمدی‬ ‫دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران‬  ‫فصل اول‪ :‬اصول جامعه سالم و صالح(‪)1‬‬ ‫برای زندگی اجتماعی و رفتار افراد با یکدیگر باید اصولی در نظر گرفت تا زندگی اجتماعی در مسیر‬ ‫صحیح تداوم یابد‪.‬دین اسالم مهمترین این...

‫متون اسالمی‬ ‫دکتر غالمرضا نورمحمدی‬ ‫دانشیار دانشگاه علوم پزشکی تهران‬  ‫فصل اول‪ :‬اصول جامعه سالم و صالح(‪)1‬‬ ‫برای زندگی اجتماعی و رفتار افراد با یکدیگر باید اصولی در نظر گرفت تا زندگی اجتماعی در مسیر‬ ‫صحیح تداوم یابد‪.‬دین اسالم مهمترین این اصول را در پنج بخش قرار داده است‪:‬‬ ‫‪1‬ـ اصل عدل‬ ‫مسأله عدالت از دیرباز جزء مهمترین مباحث و دغدغههای بشر‪ ،‬اندیشمندان و ادیان الهی بوده است‪ ،‬زیرا‬ ‫عدل و عدالت از جمله واژگانی است که ابعاد و بزرگی آنها‪ ،‬همه افراد بشر را به تحسین واداشته است‪.‬‬ ‫انسان از وقتی که خود و جامعه را شناخته است‪ ،‬بهضرورت عدالت در زندگی‪ ،‬برای رشد خود و‬ ‫اجتماعش پی برده است‪.‬در قرآن نیز به اصل عدل اشاره شده است‪:‬‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫اَلل يأمر ِبالعد ِل (نحل‪)09 :‬‬ ‫إن‬ ‫ِ َّّ َّّ ّ ّ ُ ُ ّ‬ ‫واقعاً خداوند به عدل فرمان میدهد‪.‬‬ ‫عدالت اجتماعی‬ ‫از نظر اسالم‪ ،‬عدالت اجتماعی را میتوان به دو شیوه در نظر گرفت‪:‬‬ ‫الف) شیوه اصلی‪ :‬دسترسی یکسان به منابع (تساوي‪ :‬برابري)‬ ‫اگر تمام افراد جامعه از شرایط یکسان در دسترسی به منابع در بخشهای مختلف (آموزشی‪ ،‬اقتصادی‪،‬‬ ‫سالمت و ‪ )...‬برخوردار باشند‪ ،‬عدالت اجتماعی با شیوه تساوی و برابری تحقق مییابد‪.‬‬ ‫این شیوه عدالت اجتماعی‪ ،‬بهترین و اصلیترین گزینه است تا با توزیع صحیح امکانات و منابع‪ ،‬تمام افراد‬ ‫جامعه بتوانند به آن منابع دسترسی یکسان داشته باشند‪.‬‬ ‫ب) شیوه فرعی‪ :‬دسترسی متفاوت به منابع(تفاوت‪ :‬نابرابري)‬ ‫اگر افراد جامعه از شرایط نابرابری در دسترسی به منابع در بخشهای مختلف (آموزشی‪ ،‬اقتصادی‪ ،‬سالمتی‬ ‫و ‪ )...‬برخوردار باشند‪ ،‬عدالت اجتماعی با شیوه رعایت تفاوت میان افراد جامعه تحقق مییابد‪.‬‬ ‫در این شیوه فرعی برای عدالت اجتماعی‪ ،‬باید تالش شود که افراد محروم جامعه مورد توجه بیشتر قرار‬ ‫گیرند تا هر چه زودتر با رفع عوامل بسترساز محرومیت‪ ،‬زمینه توزیع یکسان امکانات و منابع بین همه افراد‬ ‫جامعه فراهم گردد‪.‬‬ ‫اسالم با سایر شیوههای ارایه شده برای عدالت اجتماعی مانند تبعیض(شیوه نظامهای سرمایهداری) و تشابه‬ ‫(شیوه نظامهای سوسیالیسم) موافق نیست‪ ،‬زیرا نتیجه ابن دو شیوه‪ ،‬بیانگیزهسازی است‪:‬‬ ‫در تبعیض‪ :‬بیانگیزهسازی محرومان‬ ‫در تشابه‪ :‬بیانگیزهسازی نخبگان‪.‬‬ ‫باید توجه داشت زندگی اجتماعی برای تأمین نیازمندیهای مادی و معنوی تمام افراد است؛ چرا که زندگی‬ ‫اجتماعی به این دلیل شکل میگیرد که همگان به منافع مادی و مصالح معنوی خود رسند‪.‬بنابراین‪ ،‬رفتار‬ ‫همه افراد در جامعه باید در راستای تحقق این هدف کلی باشد‪ ،‬نه آنکه برخی افراد فدای جمعی دیگر‬ ‫شوند‪.‬‬ ‫به همین دلیل‪ ،‬رفتار اجتماعی فرد در صورتی درست و ارزشمند است که به مصالح کلی جامعه منجر شود‪.‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬هیچگاه نباید برای آنکه فرد یا افرادی به منافع خود برسند‪ ،‬عدهای دیگر از مزایای زندگی محروم‬ ‫و از هستی ساقط گردند‪.‬در چنین وضعی‪ ،‬طبقه محروم هیچ انگیزهای برای مشارکت در زندگی اجتماعی‬ ‫ندارد‪ ،‬زیرا آنان آشکارا میبینند که زحمات آنان در جامعه هیچگونه نتیجهای برایشان در پی ندارد‪.‬‬ ‫بههمین جهت‪ ،‬نخستین اصل به عنوان مالک مناسب در زندگی اجتماعی‪ ،‬اصل عدالت است‪.‬فرد در‬ ‫صورتی حاضر اس ت در زندگی اجتماعی باری را بر دوش کشد که در منافع حاصل از آن سهمی داشته‬ ‫باشد‪.‬عقل نیز چنین حکم میکند که هر فرد به اندازهای که در زندگی اجتماعی و تحصیل منافع برای‬ ‫جامعه اثرگذار است‪ ،‬از نتایج زندگی اجتماعی نیز بهرهمند شود‪.‬‬ ‫دو نکته مهم‬ ‫در خصوص اصل عدل باید دانست اگر کاری که فرد برای جامعه انجام میدهد‪ ،‬دقیقاً برابر با سودی باشد‬ ‫که از جامعه دریافت میدارد‪ ،‬در این صورت ممکن است گفته شود که شخص چندان انگیزهای برای‬ ‫خدمت به جامعه ندارد‪.‬در اینباره توجه به دو نکته ضروری مینماید‪:‬‬ ‫نکته اول‪ :‬عدم تأمین تمام نیازها‬ ‫منافعی که فرد از جامعه میبرد‪ ،‬چون خود او به تنهایی قادر به تأمین آنها نیست‪ ،‬از اینرو‪ ،‬نسبت به کاری‬ ‫که برای جامعه انجام میدهد‪ ،‬ارزش بیشتری دارد‪.‬بنابراین‪ ،‬اگر فرد واقعاً هم معادل کار خود را از جامعه‬ ‫دریافت کند‪ ،‬آن معادلی را دریافت میکند که بهتنهایی نمیتوانست تأمین نماید‪.‬‬ ‫نکته دوم‪ :‬تصاعد هندسی‬ ‫نتایجی که از فعالیت اجتماعی بهدست میآید‪ ،‬بیش از زحمات هر یک از اعضای جامعه است‪.‬به بیان‬ ‫دیگر‪ ،‬دستاوردهای زندگی اجتماعی حاصل جمع عددی فعالیتهای افراد نیست بلکه منافعی که نصیب‬ ‫جامعه میگردد‪ ،‬به صورت تصاعد هندسی افزایش مییابد‪.‬‬ ‫از اینرو‪ ،‬درست نیست که هر فردی تنها به اندازه نیرویی که صرف میکند‪ ،‬از مزایای اجتماعی بهرهمند‬ ‫شود‪ ،‬بلکه باید مجموع منافع به نسبت فعالیتهای اعضای جامعه میان آنان تقسیم گردد‪.‬بیشک از منظر‬ ‫اسالم‪ ،‬مفهوم عدالت اجتماعی به همین معناست‪.‬‬ ‫اسالم یکی از اصول و بنیانهای استحکام هر جامعه را برقراری عدل و عدالت میداند و نقطه مقابل عدل‬ ‫را ظلم میداند که باعث فروپاشی حکومتها در جوامع میشود‪.‬به همین جهت‪ ،‬عدالت اجتماعی را‬ ‫میتوان به عنوان بزرگترین هدف از تشکیل حکومت اسالمی مطرح نمود‪:‬‬  ‫پیامبر (ص)‪ :‬عدالت نیکو است اما از دولتمردان نیکوتر‪(.‬نهج الفصاحه‪،‬حدیث ‪)6002‬‬ ‫امیرمومنان(ع)‪ :‬عدالت نظام حکمرانی است‪(.‬غرر الحکم و درر الکلم‪ ،‬ص ‪ ،333‬ح ‪)4473‬‬ ‫امیرمومنان(ع)‪ :‬زیبایىِ سیاست‪ ،‬در بهكار بستن عدالت در حکومت است‪(.‬غررر الحکرم و درر الکلرم‪ ،‬ص‬ ‫‪ ،333‬ح ‪)4434‬‬ ‫امیرمومنان(ع)‪ :‬عدالت‪ ،‬برترین سیاست است‪(.‬غرر الحکم و درر الکلم‪ ،‬ص ‪ ،333‬ح ‪)4436‬‬ ‫امیرمومنان(ع)‪ :‬عدالت فضیلت حاكم است‪(.‬غرر الحکم و درر الکلم‪ ،‬ص ‪ ،333‬ح ‪)4463‬‬ ‫امیرمومنان(ع)‪ :‬سیاستِ عادالنه به سه چیز است‪.1 :‬مدارا همراه با دوراندیشى ‪.2‬دادن كامل حقوق‬ ‫افراد همراه با عدالت ‪.3‬احسان(بخشش) همراه با میانهروى‪(.‬غرر الحکم و درر الکلم‪ ،‬ص ‪ ،333‬ح ‪)4474‬‬ ‫‪2‬ـ اصل احسان‬ ‫اصل احسان‪ ،‬یکی از اصول اساسی در جامعه اسالمی است‪.‬احسان از جمله مفاهیم ارزشمندی است که در‬ ‫آموزههای دینی‪ ،‬بهخصوص قرآن کریم مورد توجه ویژهای قرارگرفته است و خداوند در قرآن‪ ،‬همگان را‬ ‫به انجام آن فرمان داده است‪.‬‬ ‫شاید وقتی واژه احسان (کمک به نیازمندان) را میشنویم‪ ،‬بیشتر کمک مالی به ذهنمان بیاید‪ ،‬اما نمیتوان‬ ‫دایره احسان را به حوزه کمکهای مالی محدود کرد‪ ،‬بلکه گاه نیازمندان بیش از آنکه به کمک مالی نیازمند‬ ‫باشند‪ ،‬به نوع نگرش مثبت و احترامگزاری به شخصیت خودشان را نیاز داشته باشند‪.‬‬ ‫احسان بهصورت رسیدگی به نیازمندان در شکلهای مختلف مانند انفاق‪ ،‬صدقه‪ ،‬وقف‪ ،‬یتیمنوازی و‬ ‫رسیدگی به فقرا و درماندگان تحقق پیدا میکند‪.‬‬ ‫یک نکته مهم‬ ‫نباید فراموش کرد که کمک به دیگران بهتر است که بهصورت پنهانی انجام شود همانگونه که روش امامان‬ ‫بزرگوار نیز بر پنهان نگاه داشتن عملهای خیرخواهانه خود بوده است‪ ،‬مگر در جایی که بیان آن باعث‬ ‫انگیزهدهی به دیگران شود‪.‬‬ ‫امیرمومنان(ع) و امام سجاد(ع) در عصر خود‪ ،‬چندین خانوار را سرپرستی میکردند و همه نیازمندیهای‬ ‫آنان را برآورده میساختند‪ ،‬در حالیکه آنان نمیدانستند که از سوی چه کسی تأمین میشوند و پس از آنکه‬ ‫آنان به شهادت رسیدند‪ ،‬به این نکته پی بردند‪:‬‬ ‫جرُهْ عنْد رِب ْم وَل خ ْو ٌف عل ْْي ْم وَل ُهْ‬ ‫ً ْ ْ‬ ‫أ‬ ‫ُه‬ ‫ل‬ ‫ف‬ ‫ة‬ ‫ي‬‫ن‬ ‫َل‬ ‫ع‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫رً‬ ‫س‬ ‫ار‬‫الَن‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫َّاَلين ينْفقون أ ْموالُهْ بالل ْ‬ ‫ي‬ ‫ّ ّ ِ ّ ّ ُ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ ّ َِّ ِ ّ‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ّ ّ‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫َّ ّ ّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ّ ِ ّ ُ ِ ُ ّ ّ ّ ّ ُ ِ َّّ ّ ّ ّ‬ ‫َّ‬ ‫ِ‬ ‫ْ‬ ‫يحزنُون(بقره‪)647 :‬‬ ‫ّ ّ ّ‬ ‫آنانی كه اموال خود را‪ ،‬شب و روز‪ ،‬پنهان و آشکار‪ ،‬انفاق میكنند‪ ،‬براي آناان نازد پرورداارشاان‬ ‫پاداشی است؛ و نه ترسی بر آنان است‪ ،‬و نه اندوهگین میشوند‪.‬‬  ‫تفاوت عدل و احسان‬ ‫در عدل فرد به وظیفه خود عمل کرده ولی در احسان‪ ،‬فرد بیشتر از وظیفه خود عمل کرده است‪ ،‬زیرا‬ ‫احسان یعنی نفع و نیکی رساندن به دیگران‪ ،‬بدون انتظار پاداش متقابل و جبران نیکی داشتن‪.‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬احسان نوعی گذشت از حق شخصی و ایثار است‪ ،‬زیرا احسان به معنای رساندن خوبی و نفع به‬ ‫دیگری است‪ ،‬بیآنکه انتظار داشته باشیم از طرف او کاری انجام شود‪.‬‬ ‫به سخن دیگر‪ ،‬احسان یعنی شخص مقداری از حق خود را به دیگران میبخشد‪.‬پس احسان در اصل‬ ‫بهمعنای نیکی بدون چشمداشت منفعت و سود است‪.‬به این معنا که احسان به معنای انجام دادن کارهای‬ ‫نیک و پسندیده بهطور کامل و شایسته و بیهیچ چشمداشتی از سوی شخص است‪.‬بنابراین‪ ،‬اگر کاری‬ ‫شایسته همراه با نقص یا منت و منفعتجویی انجام پذیرد بهعنوان مصداق احسان قرار نمیگیرد‪:‬‬ ‫امیرمومنان(ع)‪ :‬احسان اساس فضیلت و خوبیهاست‪(.‬غرر الحکم و درر الکلم‪ ،‬ص ‪ ،387‬ح ‪)8433‬‬ ‫امیرمومنان(ع)‪ :‬هیچ فضیلتى واالتر از احسان نیست‪(.‬غرر الحکم و درر الکلم‪ ،‬ص ‪ ،387‬ح ‪)8473‬‬ ‫رابطه تکمیلی اصل عدل و احسان‬ ‫اصل عدل گرچه اصل مهمی است‪ ،‬اما نمیتواند تنها معیار ارزشگذاری در روابط اجتماعی باشد‪ ،‬زیرا در‬ ‫هر جامعه به طور طبیعی افرادی هستند که دارای شرایط استثنایی بوده و تنها با کار خود قادر به تأمین‬ ‫(اخالق در قرآن‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪)73‬‬ ‫نیازهای زندگی خویش نیستند‪.‬اینجاست که اصل «احسان» مطرح میگردد‪.‬‬ ‫احسان اوج همکاری اجتماعی برای برطرف کردن مشکالت اقتصادی افراد دارای شرایط استثنایی است‪.‬‬ ‫وضعیت هر جامعهای بهگونهای است که از یکسو‪ ،‬برخی افراد به صورت مادرزادی ناتوان و معلولاند و‬ ‫بعضی نیز ممکن است بر اثر حوادث طبیعی آسیب ببینند؛ از سوی دیگر‪ ،‬برخی افراد نیز هستند که از‬ ‫جسمی سالم و توانا برخوردارند و ضریب هوشی باال دارند یا با طی مراحل علمی به توانایی رسیدهاند و‬ ‫طبیعی است که بهرهمندی این افراد از امکانات و منابع طبیعی بیشتر خواهد بود و کسانی که ناتوان باشند‪،‬‬ ‫توانایی استفاده کمتری خواهند داشت‪.‬‬ ‫بر اساس اصل عدل‪ ،‬دریافت فرد از جامعه باید به همان مقداری باشد که او برای جامعه کار میکند و اگر‬ ‫اصل عدل تنها اصل تعیینکننده روابط اجتماعی باشد‪ ،‬نتیجه این خواهد بود که افراد دارای شرایط استثنایی‬ ‫از تأمین نیازمندیهای مادی و معنوی خود محروم بمانند‪.‬به همین دلیل‪ ،‬اصل احسان برای جبران کمبود‬ ‫نیازهای افرادی است که قادر به کار نیستند و نمیتوانند در جامعه نقشی ایفا کنند‪.‬بنابراین‪ ،‬بر افراد جامعه‬ ‫الزم است که نیازهای اولیه و ضروری آنان را تأمین نمایند‪:‬‬ ‫ان(نحل‪)30 :‬‬‫س‬ ‫إن اَلل يأْمر بالْع ْدل و ْاْل ْ‬ ‫ح‬ ‫واقعاً خداوند به عدل و احسان فرمان میدهد‪.‬‬ ‫ِ َّّ َّّ ّ ّ ُ ُ ِ ّ ِ ّ ِ ّ ِ‬ ‫همانطور که در آیه قرآن آمده‪ ،‬اصل عدل و احسان مکمل یکدیگر بوده و در کنار هم مفهوم مییابند‪.‬به‬ ‫بیان دیگر‪ ،‬اصل احسان نیز مانند اصل عدل به تنهایی پاسخگوی نیازهای اجتماعی نیست‪ ،‬زیرا اگر اساس‬ ‫زندگی اجتماعی بر اصل احسان باشد‪ ،‬انگیزه فعالیت اجتماعی و مشارکت در زندگی اجتماعی ضعیف‬ ‫میگردد‪.‬اگر هر فردی بیش از حق خود و بیش از اندازهای که به دیگران فایده میرساند و برای جامعه کار‬ ‫می کند‪ ،‬از اجتماع بهره گیرد‪ ،‬برای وی انگیزه چندانی برای فعالیت در زندگی اجتماعی باقی نمیماند و‬ ‫دیگر نیازی به کار و تالش احساس نمیکند‪.‬‬ ‫ممنوعیت اداپروري‬ ‫در اسالم همواره بر کار و کوشش براى استقالل اقتصادى تأکید شده و از تنبلى و بار خویش را گردن‬ ‫دیگران افکندن‪ ،‬نهی شده است‪.‬متأسفانه بسیاری از افراد‪ ،‬اساس زندگی خویش را فقط بر تنآسایی و‬ ‫راحتطلبی میگذارند و از دستاورد فعالیتهای دیگران بهره میبرند که این خود موجب بر همریختگی‬ ‫نظام اجتماعی میگردد‪.‬امام خمینی میفرماید‪:‬‬ ‫کسانی که توانایی کار کردن دارند و به خاطر تنبلی و کمکاری دچار فقر شدهاند‪ ،‬نمیتونند زکات بگیرند و‬ ‫شود‪(.‬تحریر الوسیله‪ ،‬ج ‪ ،۱‬ص ‪)338‬‬ ‫نباید به آنان زکات داده‬ ‫بنابراین‪ ،‬اسالم افرادی را که نه از روی نیاز‪ ،‬بلکه بهعلت عادت و بدآموزی و طمعورزی‪ ،‬خود را آلوده‬ ‫گدایی میکنند نکوهش نموده و کیفر اخروی آنان شدیدترین کیفرها عنوان شده است‪:‬‬ ‫امام باقر(ع)‪ :‬هر فردي از دیگران درخواست چیزي كند‪ ،‬در حالی كه واقعاً بینیاز است؛ خدا را در‬ ‫قیامت با صورتی خراشیده و لطمهخورده مالقات خواهد كرد‪(.‬وسائل الشیعه‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ ،734‬ح ‪)۱6764‬‬ ‫امام صادق(ع)‪ :‬هر فردي بدون آنكه فقر و نیازي داشته باشد از دیگران طلب كمک بکند مانند این‬ ‫است كه آتش خورده باشد‪(.‬عده الداعی‪ ،‬ج ‪ ،۱‬ص ‪)33‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬فلسفه اصل احسان و تشویق کمک به نیازمندان‪ ،‬زدودن فقر از جامعه است‪ ،‬نه «گداپروری» و‬ ‫سربار باقی ماندنِ اقشار آسیبپذیر‪.‬پس در کنار توجّه به مشکالت محرومان‪ ،‬بایسته است که دست افرادِ‬ ‫فرصتطلب و غیر نیازمند واقعی را از سوء استفاده از اصل احسان کوتاه کرد‪.‬‬ ‫‪.1‬آثار فردي احسان‬ ‫الف) احسانكننده‬ ‫آیات قرآن بهخوبى بیانگر آن هستند که نتایج احسان به خود احسانکننده نیز برمىگردد‪:‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ ْ ْ ْ ْ ْ‬ ‫ك ْم(اسراء‪)4 :‬‬ ‫ُ‬ ‫ِلنفُ ِس‬ ‫إن أّحسنُت أّحسنُت ِ ّ‬ ‫اار نیکی و احسان كردید به خود كردهاید‪.‬‬ ‫ّ ُ‬ ‫ّ ُ‬ ‫پس بر خالف آنچه معموالً تصوّر مىشود احسان تنها برای احسانشونده سودمند است باید دانست که‬ ‫تأثیر احسان‪ ،‬برای احسانکننده بسیار مهمتر از تأثیر آن برای احسانشونده است‪:‬‬  ‫‪ )1‬تقویت ایمان‬ ‫در روایات رابطه احسان و ایمان مطرح شده است‪ ،‬انسان با ایمان ضعیف‪ ،‬کمتر به فکر احسانورزی به‬ ‫دیگران است‪ ،‬ولى مؤمنان راستین اهل احسان هستند‪.‬جالب اینکه در این روایات تنها احسانِ به مسلمانان‬ ‫یا مؤمنان مطرح نشده‪ ،‬بلکه احسان به بندگان خدا و احسان به مردم مطرح شده است‪.‬یعنی حتى نیکى به‬ ‫فقرا و نیازمندانِ غیرمسلمان نیز باعث فزونى تقوى و ایمان مىگردد‪ ،‬زیرا خداوند تمام بندگانش را دوست‬ ‫دارد و کسى که بندگان خدا را دوست داشته باشد‪ ،‬خدا را دوست دارد‪.‬بدین جهت احسان کردن به هر‬ ‫نیازمندى پسندیده است‪:‬‬ ‫ك(قصص‪)44 :‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫و هماناونه كه خدا به تو نیکی كرده نیکی كن‪.‬‬ ‫اَلل ِإلّي ّ‬ ‫كما أّحسن َّ‬ ‫ّ‬ ‫وأّح ِسن ّ‬ ‫ّ ّ ّ ُ‬ ‫ّ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫قل يا عباد َّاَلين آمنوا اتقوا ربك ْم ۚ ل ََّلين أ ْ‬ ‫النيا حسنة(زمر‪)۱0 :‬‬ ‫ه‬ ‫ذ‬ ‫ه‬ ‫حسنوا ِف َٰ‬ ‫ِ‬ ‫َّ ُ ّ ّ ّ ّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ُ ِ ِّ ّ ّ ّ ُ‬ ‫ُ ّ ِ ّ ِ ّ ّ ّ ُ َّّ ُ ّ َّّ‬ ‫بگو‪« :‬اي بنداان من كه ایمان آوردهاید‪ ،‬از پرورداارتان پروا كنید‪.‬براي كسانی كه در این دنیا نیکی‬ ‫كردهاند پاداش نیکی است!‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫حسمنوا ِف َٰ‬ ‫ْ‬ ‫مرًا ل ََّليمن أ ْ‬ ‫َلين اتق ْوا ماذا أ ْنزل ربك ْ‬ ‫النيما حسمنّة ۚ و ّلار‬ ‫ه‬ ‫مذ‬ ‫ه‬ ‫ِ‬ ‫خ‬ ‫وا‬ ‫مال‬ ‫ق‬ ‫ۚ‬ ‫مم‬ ‫وقيل ل َّ‬ ‫ّ ّ ُ‬ ‫َّ ُ ّ ّ ّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ّ ُ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ُ ّ‬ ‫ّ ِ ّ ِ ّ ِ ّ َّّ ّ ّ ّ ّ ّ ّ ّ َّ ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ٌ‬ ‫ْ‬ ‫خر ِة خر ۚ ولّنِعم دار الم َّت ِقيّ(نحل‪)30 :‬‬ ‫اْل‬ ‫ّ ّ ُ ُّ‬ ‫ِ ّ ّ ّ‬ ‫و (هنگامی كه) به پرهیزااران افته میشد‪« :‬پرورداار شما چه چیز نازل كرده است؟» میافتند‪« :‬خیر‬ ‫(و سعادت)» (آري‪ )،‬براي كسانی كه نیکی كردند‪ ،‬در این دنیا نیکی است؛ و سراي آخرت از آن هم‬ ‫بهتر است؛ و چه خوب است سراي پرهیزااران!‬ ‫‪ )2‬رشد اخالقی‬ ‫بخل و طمعورزی صفات خطرناکی هستند که اگر مهار نشوند‪ ،‬بنیان فرد و جامعه را از هم میپاشند‪.‬‬ ‫بنابراین‪ ،‬مسلمان واقعی باید به هر طریق ممکن این صفات ناپسند را از خود دور سازد‪.‬احسان یکی از‬ ‫راهکارهای پاک شدن انسان از صفت بخل و طمع میباشد‪.‬‬ ‫همچنین با احسان کردن‪ ،‬فرد خود را به نیازمندان نزدیک میکند تا حدی که خود را از آنان و همراه و‬ ‫یاورشان میبیند که این خود بر صفای قلب میافزاید‪.‬قرآن کریم درباره زکات که نوعى احسان است‪ ،‬تعبیر‬ ‫به «تُطَهِّرُهُمْ» و «تُزَکّیهِمْ» (سوره توبه‪ :‬آیه ‪ )۱03‬دارد؛ یعنى احسان باعث «طهارت» و «تزکیه» احسانکننده‬ ‫مىشود‪ ،‬به رشد اخالقى او کمک مىکند و باعث از بین رفتن صفات زشت او مىگردد‪.‬با این نگرش‬ ‫هیچگاه فرد احسانکننده‪ ،‬احسان خود را با منّت و آزار و اذیّت همراه نمیسازد‪:‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫اَل ِر ّئاء النَّّما ِ و َّل يمم ِمن‬ ‫م‬ ‫ق‬ ‫ف‬ ‫ن‬ ‫ي‬ ‫ي‬ ‫اَل‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫ك‬ ‫ى‬‫َٰ‬ ‫ذ‬ ‫اِل‬ ‫ّ‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫كم ِبال‬ ‫طلُوا ص ّد ّقا ِت‬ ‫ِ‬ ‫اَلين آمنُوا َّل ت ُ ْب‬ ‫يا أُيا َّ ِ‬ ‫ُ‬ ‫ّ ُ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫ّ ّ‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ّ ّ َّ ُ ّ ّ ّ ّ‬ ‫مدرون عم ّ َٰ‬ ‫ْ‬ ‫ق‬ ‫ي‬ ‫َل‬ ‫ۖ‬ ‫ا‬ ‫ً‬ ‫ما‬ ‫ْ‬ ‫ص‬ ‫مه‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫ف‬ ‫مل‬ ‫ٌ‬ ‫اب‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫اب‬ ‫ص‬ ‫أ‬‫ف‬ ‫باَلل والْي ْوم ْاْلخر ۖ فمثُل كمثل ص ْفوان عل ْيه تر ٌ‬ ‫اب‬ ‫ّ ّ ِ ُ ّ ّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ّّ ّ ّ ُ ّ ِ ّ ّّ ّ ُ ّ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ ّّ ّ ُ ّ ّ ِّ ّ ّ ّ ّ ُّ‬ ‫ُ‬ ‫ِ َّّ ّ ّ‬  ‫كسبوا (بقره‪)627 :‬‬ ‫ْ‬ ‫ّ ُ‬ ‫ّ‬ ‫َّش ٍء ِم َّما ّ‬ ‫اي اهل ایمان! صدقههایتان را با منت و آزار باطل نکنید‪ ،‬مانند كسی كه مالش را به ریا به مردم انفاق‬ ‫میكند و به خدا و روز قیامت ایمان ندارد‪ ،‬كه وصفش مانند سنگ سخت و خارایی است كه بر آن‬ ‫[پوششی نازک از] خاک قرار دارد و راباري تند و درشت به آن برسد و آن سنگ را صاف [و بدون‬ ‫خاک] وااذارد [صدقه ریایی مانند آن خاک است و این ریاكاران] به چیزي از آنچه كسب كردهاند‪،‬‬ ‫دست نمییابند‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫سمنِيّ (بقره‪:‬‬ ‫اَلل ي ِحب المح ِ‬ ‫ك ِة ۛ وأّح ِسنوا ۛ ِإ َّن َّ‬ ‫الَتل ُ ّ‬ ‫يكم ِإ َّل َّ‬ ‫ُ‬ ‫اَللِ و َّل تُل ُقوا ِبأّي ِد‬ ‫يل َّ‬ ‫وأّن ِف ُقوا ِِف س ِب ِ‬ ‫ُ‬ ‫َّ ُ‬ ‫ّ ّّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪)۱39‬‬ ‫و در راهِ خدا‪ ،‬انفاق كنید! و (با ترک انفاق) خود را به دست خود‪ ،‬به هالكت نیفکنید! و نیکی كنید!‬ ‫كه خداوند‪ ،‬نیکوكاران را دوست میدارد‪.‬‬ ‫ْ ْ‬ ‫َٰ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ُ ُ ُ ّ‬ ‫ك ُُه المف ِلحون(تغابن‪)۱2 :‬‬ ‫شح نف ِس ِه فّأُولّ ِئ ّ‬ ‫ّ ّ ُ ّ َّّ ّ‬ ‫ّ‬ ‫كم ومن يوق ُ‬‫ُ‬ ‫وأّن ِف ُقوا خرًا ِ ّ‬ ‫ِلنفُ ِس‬ ‫ّ‬ ‫و انفاق كنید كه براي شما بهتر است؛ و كسانی كه خود را از بخل و حرص بازدارند آنان رستگارند‪.‬‬ ‫‪ )3‬جبران و افزایش اموال‬ ‫بر خالف تصور افراد ظاهربین‪ ،‬احسانورزی نه تنها موجب کم شدن اموال انسان نمىشود‪ ،‬بلکه برکت و‬ ‫افزایش اموال را نیز بهدنبال دارد‪.‬طبق وعده در قرآن‪ ،‬خداوند کمبود مادی را که بر اثر انفاق در مال‬ ‫انفاقکننده پدید میآید‪ ،‬جبران میکند‪:‬‬ ‫ْ ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫از ِقيّ (سبأ‪)33 :‬‬ ‫هو خر الر ِ‬ ‫وما أّن ّفقُت ِمن َّش ٍء ف ّ ُهو يخ ِلفُه ۖ و ُ‬ ‫ُ ّ ّ ّ ُ َّّ‬ ‫ّ ُ‬ ‫ُ‬ ‫ّ ّ‬ ‫و هرچه را انفاق میكنید‪ ،‬خدا عوضی را جایگزین آن میكند؛ و او بهترین روزيدهنداان است‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫تس ْ‬ ‫ْ‬ ‫مثل َّاَلين ينْفقون أ ْ‬ ‫اَلل‬ ‫مة ّو ّ َُّ‬ ‫ح َّب ٍ‬ ‫ُ‬ ‫ائمة‬‫م‬‫ِ‬ ‫ة‬ ‫ٍ‬ ‫ّ‬ ‫ب‬ ‫من‬ ‫س‬ ‫ل‬ ‫ِ‬ ‫َّ‬ ‫ُ‬ ‫ك‬ ‫ِف‬ ‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ّ‬ ‫اب‬ ‫ِ‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫ع‬ ‫ب‬ ‫ت‬‫ب‬‫ن‬‫ّ‬ ‫أ‬ ‫ة‬ ‫ٍ‬ ‫ب‬‫ح‬ ‫ل‬ ‫ِ‬ ‫ث‬‫م‬ ‫ك‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫اَلل‬ ‫َّ‬ ‫يل‬ ‫ِ‬ ‫ب‬‫ِ‬ ‫س‬ ‫ِف‬ ‫ِ‬ ‫ُه‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ال‬‫و‬ ‫م‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ّ ُ ِّ‬ ‫ّ ّّ‬ ‫ُ ُ‬ ‫ّ َّّ ّ ّ ّ ّ ّ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ ُ ُ ّ ّ‬ ‫ّ‬ ‫اس ٌع ع ِليٌ(بقره‪)62۱ :‬‬ ‫ن يشاء واَلل و‬ ‫يضاعف لم ْ‬ ‫ُ ّ ِ ُ ِ ّ ّ ّ ُ ّ َّّ ُ ّ ِ ّ‬ ‫كسانی كه اموال خود را در راه خدا انفاق میكنند‪ ،‬همانند بذري هستند كه هفت خوشه برویاند؛ كه‬ ‫در هر خوشه‪ ،‬یکصد دانه باشد؛ و خداوند آن را براي هر كس بخواهد (و شایستگی داشته باشد)‪،‬‬ ‫دو یا چند برابر میكند؛ و خدا (از نظر قدرت و رحمت) وسیع و (به همه چیز) داناست‪.‬‬ ‫ب) احسانشونده‬ ‫از آثار احسان‪ ،‬ترویج و رشد مهر و محبت میان احسانکنندگان و دریافتکنندگان آن است؛ چنانکه امام‬ ‫سجاد(ع) در رساله حقوقی خویش میفرماید‪:‬‬  ‫حق احسانكننده این است كه در مقابل احسانی كه كرده‪ ،‬از او تشکر نمایی و احسانش را به زبان‬ ‫آوري و او را به نیکی یاد كنی و خالصانه در حق او دعا كنی تا در نهان و عیان از او قدردانی كرده‬ ‫باشی و هر وقت توانستی‪ ،‬احسان او را جبران نمایی‪(.‬من الیحضره الفقیه‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،266‬ح ‪)36۱4‬‬ ‫‪.2‬آثار اجتماعی احسان‬ ‫الف) ایجاد امنیت عمومی‬ ‫اگر با اصل احسان بتوان نیازمندان را زیر پوشش قرار داد‪ ،‬بستر انجام بسیاری از آسیبهای اجتماعی‬ ‫کاهش مییابد و امکان خطر برای سرمایه این افراد کاهش مییابد‪ ،‬زیرا ایجاد امنیت عمومی و سالمتی‬ ‫جامعه که خود زمینههای آسیبهای اجتماعی را کاهش میدهد‪.‬‬ ‫ب) عدالت اقتصادى و كاهش شکاف طبقاتی در جامعه‬ ‫اگر احسانورزی به فراموشی سپرده شود و ثروتها در دست گروهی اندک جمع گردد و در برابر آنان‪،‬‬ ‫اکثریتی محروم وجود داشته باشد‪ ،‬شاهد شکاف طبقاتی در جامعه خواهیم بود‪.‬از اهداف اسالم در نظام‬ ‫اقتصادى‪ ،‬اصل عدم تمرکز ثروت و رفع اختالفهاى فاحش و غیرعادالنه در نظام اقتصادى مىباشد که در‬ ‫قرآن هم مورد تأکید قرار گرفته است‪:‬‬ ‫من‬ ‫مر َٰ والْيتمامَ والْمسماكي و ْ‬ ‫اب‬ ‫َلي الْق ْ‬ ‫و‬ ‫مول‬ ‫س‬ ‫لر‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫مُل‬ ‫ل‬ ‫ف‬ ‫ى‬ ‫ْ‬ ‫ن أ ّ ْهل القر َٰ‬ ‫ما أفاء اَلل ع َٰ رسوَل م ْ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫َٰ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ِ‬ ‫ّ ّ ّ َّّ ُ ّ ّ ُ ِ ِ ِ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ ّ ّ ّ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫ّ َّّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ك ْم (حشر‪)4 :‬‬ ‫اِلغنِيا ِء ِمن‬ ‫وَلً ّبيّ ّ‬ ‫ون د ُ ّ‬ ‫السبيل ك ْي َل يك‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َّّ ِ ِ ّ ّ ّ ُ ّ‬ ‫آنچه را خداوند از اهل این آباديها به رسولش بازارداند‪ ،‬از آنِ خدا و رسول و خویشاوندان او‪ ،‬و‬ ‫یتیم ان و مستمندان و در راه مانداان است‪ ،‬تا (این اموال عظیم) در میان ثروتمندان شاما دسات باه‬ ‫دست نگردد!‬ ‫پس یکى از آثار احسان این است که مىتواند جریان پول را از طبقات ثروتمند به سوى طبقات کم درآمد‬ ‫سوق داد و در جهت رفع «فقر» نقش فعال داشته باشد‪.‬‬ ‫فصل دوم‪ :‬اصول جامعه سالم و صالح(‪)2‬‬ ‫‪3‬ـ اصل تعامل مصالح معنوی و منافع مادی‬ ‫نگرشی که انسان امروز نسبت به خود و جهان یافته است این چنین است که او خود و نیازهای مادیاش را‬ ‫اصل میپندارد و تمام تالش و همت خویش را در جهت برآورده ساختن این نیازها متمرکز میکند‪.‬گاه‬ ‫انسان امروزی‪ ،‬در برابر تأمین نیازهای خویش هیچگونه محدودیت اخالقی یا مقیدات مذهبی نمیشناسد‪.‬‬ ‫چه علتی باعث شده است تا انسان این گونه رفتاری را برای خود مجاز بشمارد؟ یکی از این عوامل‪،‬‬ ‫اولویت دادن منافع شخصی بر مصالح معنوی است که صرفاً به منافع فردی خود میاندیشد‪.‬‬ ‫طبیعی است بهترین وضعیت آن است که منافع مادی افراد جامعه در پرتو مصالح معنوی تأمین گردد‪.‬اما‬ ‫گاهی تأمین نیازهای مادی با رعایت مصالح معنوی در تعارض قرار میگیرد که از نظر اسالم باید مصالح‬ ‫معنوی بر منافع مادی مقدم گردد‪.‬‬ ‫از نظر اسالم‪ ،‬منافع مادی باید در مسیر رشد معنوی انسان باشد و در صورت جدایی این دو بخش و رشد‬ ‫تکبعدی مادی‪ ،‬انسان به موجودی تبدیل میگردد که به همنوعان خود آسیب میرساند‪.‬بنابراین‪ ،‬در‬ ‫زندگی اجتماعی‪ ،‬روابط میان افراد نیز باید بر اساس مالک تقدم مصالح معنوی بر منافع مادی تنظیم گردد‪:‬‬ ‫مِ ۖ‬ ‫س‬‫حسن حت ََٰ ي ْبلغ أشده ۖ وأ ْوفوا الْك ْيل والْمم ان بالْق ْ‬ ‫وَل ت ْقربوا مال الْيتي إ ََّل بالتي هي أ ْ‬ ‫ِ‬ ‫ّ ّ ّ ِ ّ ّ ِ ِ‬ ‫ّ ّ ّ ّ ُ ّ ّ ّ ِ ِ ِ ّ ِ َّّ ِ ِ ّ ّ ّ ُ ّ َّّ ّ ُ ّ ّ ُ َّّ ُ ّ ّ ُ‬ ‫(انعام‪)۱96 :‬‬ ‫و به مال یتیم جز به روشی كه نیکوتر است‪ ،‬نزدیک نشوید تا به حدّ بلوغِ [بدنی و عقلیِ] خود برسد‪،‬‬ ‫و پیمانه و ترازو را بر اساس عدالت و انصاف كامل و تمام بدهید‪.‬‬ ‫در آیات قرآن (آلعمران‪ ،68 :‬نساء‪ ،۱77 ،۱33 ،83 :‬مائده‪ ،8۱ ،94 ،9 :‬اعراف‪ 30 :‬و ‪ )...‬و روایات (کافی‪،‬‬ ‫جلد دوم‪ :‬روایات مربوط به عدم ارتباط با افراد فاسق) نیز آمده است که با مفسدان اخالقی معاشرت نکنید؛‬ ‫چرا که همنشینی با آنان بر تضعیف مصالح معنوی و تقویت منافع مادی افراد اثرگذار خواهد بود‪.‬‬ ‫‪4‬ـ اصل درجهبندی روابط اجتماعی‬ ‫بدیهی است که ارتباط افراد جامعه با یکدیگر و پیوند زندگی آنان به صورت یکسان و در یک سطح‬ ‫نیست‪ ،‬بلکه زندگی دارای شدت و ضعف و تفاوتهای بسیار است‪.‬این تفاوت ارتباطات و دوری و‬ ‫نزدیکی افراد‪ ،‬زمینه دیگری برای شکل گرفتن حقوق و تکالیف اجتماعی فراهم میسازد و نوعی تقسیم‬ ‫وظیفه میان افراد نزدیک بهوجود میآورد‪.‬‬ ‫به سخن دیگر‪ ،‬تکلیف فرد در برابر یکایک افراد جامعه کامالً یکسان نیست‪ ،‬بلکه به تناسب ارتباط و‬ ‫خویشاوندی تفاوت مییابد‪.‬همچنین حقوقی که افراد نسبت به یکدیگر دارند‪ ،‬تحت تأثیر این عوامل‬ ‫دارای درجات مختلف و کیفیتهای گوناگون خواهد بود‪.‬پس یکی از اصول مهم در زندگی اجتماعی‪،‬‬ ‫پذیرش تفاوت در ارتباطات اجتماعی افراد است‪ ،‬از اینرو الزم است در روابط افراد با یکدیگر درجهبندی‬ ‫صورت گیرد و ترتیب اهمیت در آنها لحاظ گردد‪.‬قرآن کریم نیز بدین اصل مهم اشاره دارد‪:‬‬ ‫اَللِ (انفال‪)49 :‬‬ ‫اب‬‫ت‬‫ك‬ ‫ِف‬ ‫ض‬ ‫ْ‬ ‫ع‬ ‫ب‬‫ب‬ ‫َٰ‬ ‫َل‬ ‫وأولو ْاِل ْرحام ب ْعضُهْ أ ْ‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫ِ‬ ‫ُ ُ ّ‬ ‫ِ ّ ِ َّّ‬ ‫ّ ّ ُ ُ ّ ّ ِّ‬ ‫ّ‬ ‫و در كتاب خدا خویشاوندان‪ ،‬بعضیشان بر بعضی دیگر اولویت دارند‪.‬‬ ‫به همین دلیل در اسالم موضوع حقوق افراد در بخشهای گوناگون مانند خویشاوندان‪ ،‬همسایگان‪،‬‬ ‫همکاران و ‪...‬مطرح گردیده است‪.‬‬ ‫‪5‬ـ اصل نظارت و کنترل اجتماعی‬ ‫ممکن است تصور شود در یک جامعه بهظاهر آزاد‪ ،‬هیچ کس حق ندارد در امور دیگری دخالت کند و همه‬ ‫تمایل دارند اجازه دهند هر فردی‪ ،‬هر کاری که دوست دارد انجام دهد و هر طور که دلش میخواهد رفتار‬ ‫کند‪.‬این تصور فقط ذهنی است چرا که هر جامعهای برای حفظ همبسرتگی خرود از نروعی مکانیسرمهرای‬ ‫نظارت و کنترل استفاده مینماید‪.‬‬ ‫در واقع ابتدا فرآیند جامعهپذیری ارزشها و هنجارهای اجتماعی هر جامعهای بره فررد آموختره مریشرود‪.‬‬ ‫سپس به وسیله کنترل اجتماعی رفتار او تحت نظارت قرار میگیرد‪.‬در جامعهشناسی نیرز اصرطالح کنتررل‬ ‫اجتماعی را اینگونه تعریف میکنند‪:‬‬ ‫مجموع وسایل و شیوههایی که با استفاده از آن یک گروه یا یک واحد بتوانرد اعضرای خرود را بره‬ ‫و رسروم منطبرق برا آن چره گرروه‪،‬‬ ‫پذیرش رفتارها‪ ،‬هنجارها و قواعدی در رفتار و حتری در آدا‬ ‫و درست میداند سوق دهد‪(.‬فرهنگ علوم اجتماعی‪ ،‬آلن پیرو‪ ،‬ترجمه باقر ساروخانی‪ ،‬ص ‪.)378‬‬ ‫مطلو‬ ‫انواع روشهاي كنترل اجتماعی‬ ‫‪.1‬كنترل اجباري‬ ‫) تنبیه افراد ج) اعمال خشونت‬ ‫اعمال اجبار اجتماعی مانند‪ :‬الف) کاربرد مجازاتهای حقوقی‬ ‫‪.2‬كنترل اقناعی‬ ‫قانع سازی افراد که بر اساس آن افراد خود را به انجام رفتارهای یکسان ملزم مریداننرد‪.‬در واقرع آنران برا‬ ‫پذیرش هنجارهای رفتاری برگرفته از باورهای موجود در جامعه هم خود به قروانین و مقرررات اجتمراعی‬ ‫احترام میگذارند و هم در صورت دیدن هر نروع هنجارشرکنی از سروی دیگرران درصردد برمریآینرد برا‬ ‫روشهای مناسب آنان را نیز به وظیفه اجتماعیشان آشنا نمایند‪.‬‬ ‫از دیدگاه جامعهشناسان‪ ،‬کنترل اجتماعی به معنای تنظیم حیات اجتمراعی اسرت کره بررای حفرظ اجتمراع‬ ‫ضروری میباشد‪.‬این موضوع نیز بدیهی بهنظر میرسد که هر جامعهای برای حفظ همبسرتگی و همراهری‬ ‫افراد با ارزشهای مورد قبول از نوعی مکانیسمهای متفاوت و کنترل استفاده میکند‪.‬‬ ‫نظارت و کنترل اجتماعی شامل مجموعه عوامل محسوس و نامحسوس است که یک جامعه در جهت حفظ‬ ‫معیارهای خود بهکار میبرد تا زمینه را برای سازگاری بیشتر اعضای آن جامعه و پیشگیری از ناسازگاری‬ ‫آنان فراهم سازد‪.‬بنابراین‪ ،‬طبیعی است که کنترل اجتماعی در جوامع گوناگون با توجه به سراختار جامعره‪،‬‬ ‫شکل حکومت‪ ،‬فرهنگ‪ ،‬نهادهای اجتماعی و ارزشهای دینی متفاوت باشد‪.‬‬ ‫در دین اسالم «امر به معروف و نهی از منکر» بهعنوان یک عامل نظارت و کنتررل اجتمراعی بررای رعایرت‬ ‫حفظ سالمت عمومی جامعه مطرح گردیده است‪:‬‬ ‫معروف‪ :‬هر امری است که از لحاظ عقلی و شرعی انجام آن نیکو باشد یعنی بر انسان دارای مصلحت باشد‬ ‫و به رشد و کمال او کمک میکند‪.‬‬ ‫منکر‪ :‬هر امری است که انجام آن نکوهیده باشد و بررای انسران آسریبزا اسرت و مرانع رشرد و کمرال او‬ ‫میشود‪.‬‬ ‫در بین دانشمندان دینی اتفاق نظر وجود دارد که این وظیفه حق فردی نیست که افراد بهطور دلخواه انجام‬ ‫دهند یا ترک نمایند‪ ،‬امر مستحبی نیز نیست بلکه بر همه افراد به عنوان یک وظیفه اجتماعی واجب است‪:‬‬ ‫َٰ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ ٌ ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ك ُُه‬ ‫م‬ ‫ئ‬‫ول‬ ‫ُ‬ ‫أ‬ ‫و‬ ‫ۚ‬ ‫مر‬ ‫ك‬ ‫ّ‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ال‬ ‫من‬ ‫ع‬ ‫ن‬ ‫مو‬ ‫َن‬ ‫ي‬‫و‬ ‫وف‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫م‬ ‫مال‬ ‫ب‬ ‫ون‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫مأ‬ ‫ي‬‫و‬ ‫ر‬ ‫خ‬ ‫ال‬ ‫َل‬ ‫ّ‬ ‫إ‬ ‫ون‬ ‫ع‬ ‫د‬ ‫ي‬ ‫ة‬ ‫ُ َّّ ّ ُ ّ ِ‬‫م‬‫ُ‬ ‫أ‬ ‫م‬‫ك‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫ن‬‫ك‬‫ُ‬ ‫ت‬ ‫ول‬ ‫ِ ّ ِّ ّ ُ‬ ‫ّ ّ ّ ّ ّ ِ ُ‬ ‫ّ ِ ّ ّ ُ ُ ّ ِ ّ ُ‬ ‫ّ ّ‬ ‫ْ ْ‬ ‫المف ِلحون(آل عمران‪)۱07 ،‬‬ ‫ُ ُ ّ‬ ‫و باید از میان شما اروهی (مردم را) به سوي نیکی دعوت كنند و به معاروف (كارهااي پساندیده)‬ ‫فرمان دهند از منکر (كارهاي ناشایست) نهی نمایند و آنان همان رستگارانند‪.‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ ْ‬ ‫ماَللِ (آل عمرران‪،‬‬ ‫ب‬ ‫مون‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ِ‬ ‫م‬ ‫ت‬‫و‬ ‫ر‬ ‫ك‬‫ّ‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫ال‬ ‫ن‬‫ع‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫َن‬ ‫ت‬‫و‬ ‫وف‬ ‫ِ‬ ‫ُ‬ ‫م‬ ‫ال‬‫ب‬ ‫ون‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫أ‬‫ت‬ ‫ا‬ ‫لن‬‫ِ‬ ‫ل‬ ‫ت‬ ‫ج‬ ‫ر‬ ‫خ‬ ‫ُ‬ ‫أ‬ ‫ة‬ ‫ٍ‬ ‫م‬ ‫ُ‬ ‫أ‬ ‫ر‬ ‫كنُت خ‬ ‫ِ‬ ‫ّ ّ ّ ّ ّ ِ ُ ِ ّ ُ ُ ّ َّّ‬ ‫ِ‬ ‫ّ ُ ُ ّ ّ ُ‬ ‫ِ‬ ‫َّّ‬ ‫ِ ّ‬ ‫ُ ُ ّ ّ َّّ‬ ‫‪)۱۱0‬‬ ‫بهترین اروهی كه بر این مردم نمودار شدهاند شما میباشید كه به معروف فرمان میدهند و از منکار‬ ‫نهی مینمایند و به خدا ایمان دارید‪.‬‬ ‫پیامبر(ص)‪ :‬چگونه خواهید بود هرااه زنان شما منحرف شوند و جوانان شما زنا انجام دهند و شما به‬ ‫معروف امر نمیكنید و از منکر باز نمیدارید؟!‬ ‫افته شد‪ :‬اي پیامبر خدا‪ ،‬چنین وضعیتی اتفاق میافتد؟!‬ ‫حضرت فرمود‪ :‬آري و بدتر از آن‪ ،‬زمانی است كه به منکر امر كنید و از معروف نهی نمایید‪.‬‬ ‫افته شد‪ :‬اي پیامبر خدا! چنین خواهد شد؟!‬ ‫حضرت فرمودند‪ :‬آري و بدتر از این وضعیت‪ ،‬زمانی است كه معروف را منکار و منکار را معاروف‬ ‫بیابید‪(.‬کافی‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪ ،93‬ح ‪)۱7‬‬ ‫امام باقر (ع)‪ :‬در آخر الزمان‪ ،‬در میان مردم‪ ،‬قومی پدید میآیند ریاكار و باهظااهر عباادتكنناده و‬ ‫پارسا‪ ،‬ولی از لحاظ درک و رشد عقلی ناقص‪ ،‬و كارشان بیهوده است‪.‬‬ ‫بهدنبال اجازه ارفتن در ترک امر به معروف میروند‪ ،‬و آن‪ ،‬مواردي است كه از ضرر و زیان‪ ،‬ایمان‬ ‫اردند و عذر میتراشند‪.‬‬ ‫از لغزشها و تبهکاري هاي دانشمندان پیروي مینمایند‪.‬‬ ‫از نماز و روزه و آنچه كه براي آنان زیان جانی یا مالی ندارد‪ ،‬استقبال میكنند و حتی اار نماز هام‬ ‫به سایر كارهایشان و به اموال و جانشان زیان برساند‪ ،‬آن را نیز ترک میكنند‪ ،‬چنانكه عاالیتارین و‬ ‫شریفترین فریضهها (امر به معروف و نهی از منکر) را ترک كردند‪.‬‬ ‫امر به معروف و نهی از منکر فریضه بزرگ است كه در پرتو آن سایر واجبات اجرا و انجام میشاود‪،‬‬ ‫در غیر این صورت‪ ،‬خشم الهی شامل مردم شده و همگان ارفتار عذاب خدا خواهند شد‪ ،‬نیکاان در‬ ‫خانه بدان‪ ،‬و خردساالن در خانه بزراان‪ ،‬به هالكت میرسند‪.‬‬ ‫(بدانید) امر به معروف و نهی از منکر راه پیامبران و شیوه صالحان و فریضه بزرگ است و در پرتو آن‬ ‫سایر فرایض و واجبات‪ ،‬برپا میاردد‪ ،‬و راهها امن میشود و تجارت و كاسبی مردم حالل اشاته‪ ،‬و‬ ‫هر اونه ظلم و جور برچیده شده و زمین آباد میاردد و از دشمنان انتقام ارفتاه مایشاود‪ ،‬و هماه‬ ‫كارها رو به راه میاردد‪.‬‬ ‫بنابراین با دلهاي خود‪ ،‬بدي ها را از عامالن آن انکار كنید‪ ،‬و با زبانهااي خاود‪ ،‬آن هاا را موعظاه‬ ‫نمایید و در پرتو آن‪ ،‬شوكت و قدرت دشامن را ساركوب كنیاد‪ ،‬و در راه خادا از سارزنش هایچ‬ ‫سرزنشكنندهاي نهراسید‪(.‬کافی‪ ،‬ج ‪ ،9‬ص ‪ ،99‬ح ‪)۱‬‬ ‫حضرت فاطمه(س)‪ :‬خداوند امر به معروف را به دلیل مصلحت عمومی بر ماردم الزم نماود‪(.‬مرن ال‬ ‫یحضره الفقیه‪ ،‬ج ‪ ،3‬ص ‪ ،924‬ح ‪)7370‬‬ ‫در هنگام بروز و شیوع منکر (انحرافات در جامعه)‪ ،‬افراد بهعنوان وظیفه شرعی موظف هستند از بروز این‬ ‫منکر جلوگیری کنند و زمینههای شیوع آن را فراهم نسازند‪.‬از سوی دیگر موظف میباشند از روشهای‬ ‫مطرحشده در دین برای پیشگیری یا رفع این انحرافات که معروف نامیده میشود استفاده نمایند‪.‬در‬ ‫صورت از بین رفتن این وظیفه اجتماعی است که جامعه شاهد شیوع انواع انحرافات و آسیبهای ناشی از‬ ‫آن خواهد بود‪.‬‬ ‫اصل هشتم قانون اساسی‪:‬‬ ‫در جمهوری اسالمی ایران دعوت به خیر‪ ،‬امر به معروف و نهی از منکر وظیفهای است همگانی و متقابرل‬ ‫بر عهده مردم نسبت به یکدیگر‪ ،‬دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت‪.‬شرایط و حدود و کیفیت آن‬ ‫را قانون معین میکند‪.‬‬ ‫نشایرد چرو بریدست و پایان نرشست‬ ‫گررت نهی از منکر برآید ز دست‬ ‫که پاکیزه گردد به اندرز خوی‬ ‫وگر دست قدرت نداری‪ ،‬بگوی‬ ‫چهارم)‬ ‫(بوستان سررعدی‪ ،‬با‬ ‫‪‬‬ ‫هر آنچه ناصح مشفق بگویدت بپذیر‬ ‫نصیحتی کنمت بشنو و بهانه مگیر‬ ‫(حافظ‪ ،‬غزل ‪)692‬‬ ‫‪‬‬ ‫هر چه میدانی ز نیکخواهی و پند‬ ‫گرچه دانی که نشنود بگوی‬  ‫بره دو پرای اوفتاده اندر بند‬ ‫زود باشد که خیره سر بینی‬ ‫نشرنریردم حدیرث دانرشرمرند‬ ‫دست بر دست میزند که دریغ‬ ‫هفتم‪ ،‬حکایت ‪)9‬‬ ‫(گلستان سعدی‪ ،‬با‬ ‫فصل سوم‪ :‬نشانههای جامعه سالم و صالح(‪)1‬‬ ‫با توجه به مزایای زندگی اجتماعی و اینکه جامعه سالم بستر مناسبی برای رشد فرد فراهم میسازد‪ ،‬لزوم‬ ‫بررسی ویژگیهای جامعه سالم و صالح آشکار میگردد‪.‬بدیهی است که هر جامعهای نمیتواند بسترساز‬ ‫رشد افراد باشد‪.‬چه بسیار جوامعی که بهظاهر زندگی جمعی در آنها جریان دارد و افراد تنها در کنار هم‬ ‫بشری نیست که بتواند بسترساز رشد‬ ‫زندگی میکنند‪.‬بیگمان این زندگی بهظاهر اجتماعی‪ ،‬جامعه مطلو‬ ‫انسانیت و عواطف و معنویت باشد‪.‬‬ ‫با نگاهی به آموزههای دین اسالم میتوان نشانههای جامعه سالم را در پنج بخش برشمرد‪:‬‬ ‫‪1‬ـ تأمین امنیت جانی‬ ‫در تمامی جوامع بشری‪ ،‬بدیهیترین حق هر فرد‪ ،‬برخورداری از امنیت جانی است‪.‬شرط نخست در هر‬ ‫و دغدغهای به زندگی خود ادامه دهند‪ ،‬بیآنکه‬ ‫جامعه نیز این است که افراد آن بتوانند بیهیچ اضطرا‬ ‫زندگی و سالمتی آنان تهدید شود‪.‬بنابراین‪ ،‬در جامعهای که مردم آن امنیت جانی نداشته باشند‪ ،‬بیشک‬ ‫باید آن جامعه را ناسالم دانست‪.‬بههمین جهت‪ ،‬نخستین و مهمترین اصلی که افراد جامعه باید برای آن‬ ‫بکوشند‪ ،‬حفظ جان یکدیگر است‪.‬‬ ‫اسالم نیز بهشدت بر این موضوع تأکید ورزیده و دگرکشی و تعرض به جان افراد و آسیبرسانی به آنان را‬ ‫گناه کبیره شمرده؛ تا جایی که حتی کشتن یک فرد را برابر با کشتن تمامی افراد دانسته است‪:‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ْ‬ ‫جل َٰذلك كت ْبنا ع َٰ بني إ ْسرائيل أنه م ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫كأ ّ َّّنما ّقت ّل‬ ‫ّ‬ ‫اِل ْر ِض ّف‬ ‫ّ‬ ‫ر ّنف ٍس أ ّ ْو فّسا ٍد ِِف‬ ‫ِ‬ ‫غ‬ ‫ّ‬ ‫ب‬ ‫ِ‬ ‫ا‬‫س‬‫ً‬ ‫ف‬ ‫ن ّقت ّل ّن‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ّ‬ ‫ِ‬ ‫ِمن أ ّ‬ ‫ّ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫َجي ًعا ۚ (مائده‪)36 :‬‬ ‫ْ‬ ‫ْ ْ‬ ‫ِ ً‬ ‫كأ ّ َّّن ّما أّح ّيا النَّّا ّ ّ ِ‬‫اها ف ّ ّ‬‫َجيعا ّو ّمن أّح ّي ّ‬ ‫النَّّا ّ ّ‬ ‫به جهت قتل هابیل بر بنیاسراییل مقرر داشتیم كه هر فردي شخصی را ا به جز قصاص قتل یا [به‬ ‫كیفر] فسادي در زمین ا بکُشد پس اویا همه مردم را كُشته است و هر فردي شخصی را زنده بدارد‪،‬‬ ‫پس اویا همه مردم را زنده داشته است‪.‬‬ ‫اسالم برای تحقق «حفظ حیات انسانی» راهکارهای مناسبی اندیشیده که به برخی از آنها اشاره میگردد‪:‬‬ ‫‪.۱‬وضع قوانین مناسب مانند قصاص و دیه برای جلوگیری از قتل و کشتار‪:‬‬ ‫قرآن‪ ،‬قانون قصاص را موجب حفظ حیات اجتماعی میداند‪:‬‬ ‫تَتَّقُون (بقره‪)۱43 :‬‬ ‫وَ لَكُمْ فِي الْقِصاصِ حَياةٌ يا أُولِي الْأَلْبابِ لَعَلَّكُمْ‬  ‫و براى شما در قصاص‪ ،‬حیات و زنداى است‪ ،‬اى صاحبان خِرد! شاید شما تقوا پیشه كنید‬ ‫درباره آیه «قصاص‪ ،‬براى شما‪ ،‬مایه حیات [و امنیّت] است»‪ ،‬امام سجاد (ع) فرمودند‪ :‬چون اگر فردی‬ ‫تصمیم بگیرد شخصی را بکشد و بداند که در این صورت‪ ،‬قصاص خواهد شد‪ ،‬از کشتن‪ ،‬خوددارى‬ ‫مىورزد‪.‬پس هم موجب زنده ماندن کسى است که خواسته او را بکشد‪ ،‬هم موجب زنده ماندن‬ ‫جنایتکارى است که قصد قتل دارد و هم مایه زنده ماندن سایر افرادی است که مىدانند قصاص‪ ،‬واجب‬ ‫به امام حسن عسکری‪ ،‬ص ‪)939‬‬ ‫است و از ترس آن‪ ،‬جرأت قتل پیدا نمىکنند‪).‬تفسیر منسو‬ ‫‪.6‬ضرورت دفاع از جان دیگران‪.‬‬ ‫‪.3‬لزوم پرهیز از فراهمسازی زمینه آسیب به جان دیگران‪ :‬مانند کالم آسیبزا‪ ،‬گواهی نادرست و کتمان‬ ‫گواهی‪.‬‬ ‫‪.7‬ضرورت نجات جان دیگران به هنگام خطر‪.‬‬ ‫‪.9‬لزوم جلوگیری از پایمال شدن خون دیگران‪.‬‬ ‫‪2‬ـ تأمین امنیت عاطفی‬ ‫در جامعه صالح باید میان مردم و گروهها‪ ،‬روابط صحیح عاطفی برقرار باشد؛ چرا که روابط عاطفی در‬ ‫پیوستگی اعضای جامعه نقش بهسزایی دارد‪.‬بیشک اگر در جامعهای‪ ،‬گروهها و قشرهای اجتماعی به جان‬ ‫هم افتند‪ ،‬چنین جامعهای ناسالم است و نمیتوان در آن بهراحتی زندگی نمود‪.‬‬ ‫بههمین جهت‪ ،‬در اسالم‪ ،‬به رفتارهایی مانند اختالفافکنی که روابط عاطفی میان افراد جامعه را تیره‬ ‫میگرداند‪« ،‬مفاسد اجتماعی» میگویند‪ ،‬زیرا افراد را بر ضد یکدیگر برمیانگیزاند‪.‬از سوی دیگر‪ ،‬هر نوع‬ ‫رفتاری که موجب محبت و دوستی میان افراد گردد و زمینه روابط عاطفی را فراهم سازد‪« ،‬مصلحت‬ ‫اجتماعی» خوانده میشود‪:‬‬ ‫پیامبر(ص)‪ :‬بندهاي كه خداوند مهربانی نسبت به مردم را در دل وي قرار نداده‪ ،‬ناكام و زیانكار‬ ‫است‪(.‬نهج الفصاحه‪ ،‬ح ‪)۱737‬‬ ‫امیرمومنان(ع)‪ :‬مومن فردي است كه هم با دیگران انس میایرد و هم دیگران به او ارایش دارند‪.‬‬ ‫آن فردي كه چنین نباشد‪ ،‬خیري در او نیست‪(.‬کافی‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،۱06‬ح ‪)۱4‬‬ ‫هر اندازه روابط اعضای جامعه با هم دوستانهتر و صمیمیتر باشد و روابط عاطفی بیشتری با هم داشته‬ ‫باشند‪ ،‬به هم نزدیکتر خواهند شد و اهداف زندگی اجتماعی آنان نیز بهتر تحقق مییابد‪.‬از همینروست‬ ‫که اسالم بر رفتارهای عاطفی در اجتماع تأکید ورزیده است‪:‬‬ ‫پیامبر(ص)‪ :‬مهربانی و محبتورزي به مردم نیمی از خردورزي است‪(.‬کافی ‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،273‬ح ‪)7‬‬ ‫امام باقر(ع)‪ :‬فردي از یک قبیلهاي نزد پیامبر(ص) آمد و به حضرت افت‪ :‬مرا پند و اندرزي بده‪.‬از‬ ‫میان پند و اندرزهاي پیامبر(ص) به آن فرد است كه نسبت به مردم محبت بورز تا آنان نیز نسبت به‬  ‫تو محبت بورزند‪(.‬کافی‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،276‬ح ‪)۱‬‬ ‫امام صادق(ع)‪ :‬هرااه یکی از برادرانت را دوست داري‪ ،‬آن را به وي اعالم كن و هر ااه فردي را‬ ‫دوست داري‪ ،‬آن را به اطالع وي برسان‪ ،‬زیرا این كار‪ ،‬دوستی و محبت میان شما دو نفر را پایدارتر‬ ‫میسازد‪(.‬کافی‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،277‬ح ‪)6‬‬ ‫امام مجتبی(ع) نیز معیار نزدیکی میان افراد را نه فقط رابطه نسبی و خویشاوندی‪ ،‬بلکه محبت و دوستی‬ ‫میان افراد میداند‪:‬‬ ‫امام مجتبی(ع)‪ :‬فرد نزدیک (به شما) كسی است كه محبت و دوستی‪ ،‬او را به شما نزدیک نموده‬ ‫است‪.‬اارچه از نظر نسبت خانوادای با شما فاصله داشته باشد‪.‬‬ ‫فرد دور (از شما) كسی است كه (عدم) محبت و دوستی‪ ،‬او را از شما دور ساخته است‪ ،‬اارچه از‬ ‫نظر نسبت خانوادای به شما نزدیک و منسوب باشد‪(.‬کافی‪ ،‬ج ‪ ،6‬ص ‪ ،273‬ح ‪)4‬‬ ‫‪3‬ـ تأمین امنیت معنوی‬ ‫امنیت معنوی دارای مفهوم وسیعی است که میتواند طیف گستردهای از باورها و اعتقادات تا موضوعات‬ ‫مرتبط با اندیشه و روان انسان را شامل گردد‪.‬جامعهای که اعضای آن باورهای درستی نیابند و آموزش و‬ ‫پرورش و فرهنگ آن نیز زمینه دستیابی به عقاید صحیح را فراهم نسازند‪ ،‬چنین جامعهای ناسالم و فاسد‬ ‫خواهد بود‪.‬‬ ‫در جوامع امروزی کوشش بر آن است که موضوع عقاید و معنویت فقط در بخش فردی خالصه گردد‪،‬‬ ‫بیآنکه از بخش اجتماعی آن سخنی به میان آید؛ در حالی وجود عقاید صحیح در هر دو حوزه فردی و‬ ‫اجتماعی ضامن سالمت فرد و اجتماع است‪:‬‬ ‫كون الرسول عل ْيك ْم شه ً‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫و َٰ‬ ‫يدا (بقرره‪:‬‬ ‫ُ ّ ِ‬ ‫اء ّع ّ النَّّا ِ ّو ّي ُ ّ َّّ ُ ُ ّ ّ‬‫ش ّه ّد‬ ‫ُ‬ ‫ج ّعلنّاكُ ْم أ ُ َّمة وسطا لِ ّت ُ‬ ‫كونُوا‬ ‫ّ‬ ‫ك‬ ‫ّ‬ ‫ك ّذلِ‬‫ّ ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫ّ‬ ‫‪)۱73‬‬ ‫و بدیناونه شما را امتی میانه (معتدل) قرار دادیم تا بر مردم اواه باشید و پیامبر نیز بر شما اواه‬ ‫باشد‪.‬‬ ‫در تفاسیر آمده است که امت اسالمی‪ ،‬امتی معتدل در تمام زمینههاست‪.‬یکی از نشانههای اعتدال این امت‪،‬‬ ‫از جهت عقیده و ارزشهای مادی و معنوی است که نه کامالً مانند برخی ملتها در جهان مادی فرو‬ ‫میروند و نه چنان در عالم بهظاهر معنوی غرق میشوند که از جهان مادی بیخبر گردند‪.‬‬ ‫جامعه سالم‪ ،‬تعادل کامل در هر دو بخش مادی و معنوی انسان را فراهم میسازد‪.‬بیگمان مسیر‬ ‫سیاستگذاری و برنامهریزی در تمام بخشهای جامعه نیز باید در جهت تحقق این تعادل باشد‪ ،‬زیرا هر‬ ‫گونه افراط و تفریط‪ ،‬یعنی خروج از مسیر تعادل آسیبهای جدی فردی و اجتماعی به دنبال خواهد داشت‪.‬‬  ‫‪4‬ـ تأمین امنیت شخصیتی‬ ‫انسان تنها موجودی است که دو نوع حیات دارد‪:‬‬ ‫‪.1‬حیات مادي‬ ‫انسان از این جهت شبیه به سایر موجودات زنده است‪.‬‬ ‫‪.2‬حیات معنوي‬ ‫الف) حیات معنوي مربوط به زندای آخرت‬ ‫این نوع حیات تنها با ایمان و عمل صالح به دست میآید‪:‬‬ ‫ً‬ ‫ً‬ ‫ْ‬ ‫ٌ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬‫ْ ْ‬ ‫من ع ِم ّل صالِ ً‬ ‫ط ِيبة ۖ (نحل‪)34 :‬‬ ‫هو مم ِمن ف ّ ّلنح ِيينَّه حياة ّ‬ ‫ك ٍر أّو أُنثّ ََٰ و ُ‬ ‫حا ِمن ذّ ّ‬ ‫َّ ّ‬ ‫ُ ّّ ُ ّ ّ‬ ‫ّ ّ ُ‬ ‫ّ‬ ‫ّ ّ‬ ‫هر زن و مردي در حالی كه مؤمن است كار نیک و شایستهاي انجام دهد‪ ،‬او را با زندای پاكیزهاي‬ ‫زنده میداریم‪.‬‬ ‫ب) حیات معنوي مربوط به زندای دنیا‬ ‫منظور از این حیات معنوی‪ ،‬یرخورداری فرد از شخصیت اجتماعی در جامعه خود است‪.‬فرد افزون بر‬ ‫کرامت ذاتی و انسانی خود‪ ،‬در اجتماع نیز از حیث آبرو‪ ،‬احترام و اعتبار دارای موقعیت خاصی است که‬ ‫شخصیت فردی وی به آن بستگی دارد‪.‬این شخصیت‪ ،‬نوعی حیات برای فرد است‪ ،‬از اینرو حفظ آن‪ ،‬هم‬ ‫برای خود فرد ضروری است و هم برای دیگران‪.‬بنابراین‪ ،‬هیچ فردی حق ندارد حیثیت و آبروی خود را در‬ ‫معرض اتهام قرار دهد‪:‬‬ ‫امیرمؤمنان(ع)‪ :‬هر فردي خود را در معرض اتهام قرار دهد‪ ،‬نباید فردي را كه به او بدامان میشود‪،‬‬ ‫سرزنش نماید‪(.‬نهج البالغه‪ ،‬حکمت ‪)۱93‬‬ ‫دیگران نیز حق ندارند به این نوع حیات معنوی فرد دستاندازی کنند‪ ،‬بلکه باید به آن احترام گزارند‪.‬‬ ‫بیگمان افراد مختلف در جامعه با عقاید و سلیقههای گوناگونی وجود دارند که این تنوع خود موجب‬ ‫پیشرفت جامعه است‪ ،‬ولی گاه به عاملی بر سر راه رشد و ترقی جامعه بدل میگردند‪.‬‬ ‫در جامعه‪ ،‬همه افراد در یک رتبه شخصیتی نیستند؛ امری که بیگمان از مسایل ضروری برای بقای جامعه‬ ‫بهشمار میرود‪.‬اگر فردی‪ ،‬به درست یا نادرست‪ ،‬خود را برتر از دیگران بداند‪ ،‬بیآنکه متوجه نقش حیاتی‬ ‫میگردد و به خود اجازه میدهد به حیات معنوی‬ ‫سایر گروههای جامعه باشد‪ ،‬دچار نوعی غرور کاذ‬ ‫دیگران تجاوز کند و شخصیت آنان را خدشهدار نماید‪.‬‬ ‫از سوی دیگر‪ ،‬اسالم برای تأمین امنیت شخصیتی افراد نه تنها ورود به حریم شخصیتی دیگران را مجاز‬ ‫بیزارند و همواره بهدنبال‬ ‫ندانسته‪ ،‬بلکه «حق پوشاندن عیو » را نیز مطرح کرده است‪.‬همه مردم از عیو‬  ‫آن هستند که نقایص خود را بپوشانند تا دیگران متوجه آنها نشوند‪ ،‬ولی آیا همین مردم حاضرند عیو‬ ‫خود را نیز برطرف سازند؟‬ ‫دیگران را نیز بپوشانند یا اینکه پیش از عیبجویی درباره دیگران‪ ،‬عیو‬ ‫در نگاهی کلی‪ ،‬حریم خرصوصی را میتوان مجمروعه فضایی دانست که نمیتوان بدون اجازه شخص به‬ ‫آن تجراوز یا تعرض کرد‪.‬در واقرع‪ ،‬دسترسی به آن فضا برای دیگران امکانپذیر نیست‪.‬هر چند قلمرو و‬ ‫مصرداقهای حریم خرصوصی را قرانون باید مشخص کنرد‪.‬بهصورت کلی‪ ،‬میتوان کنترل بر اطرالعات‬ ‫شخصی‪ ،‬حمایت از حیثریت و اعرتبار خرود و حمایت در تجسسها را از مصداقهای حریم خرصوصی‬ ‫دانسرت‪.‬‬ ‫فصل چهارم‪ :‬نشانههای جامعه سالم و صالح(‪)2‬‬ ‫‪5‬ـ تأمین امنیت اقتصادی‬ ‫یکی از نخستین شرایط جامعه سالم‪ ،‬تأمین امنیت اقتصادی مردم است؛ بدین معنا که افراد جامعه از رفاه‬ ‫اولیه برخوردار باشند و سرمایههای آنان نیز مورد دستبرد اشخاص حقیقی و حقوقی قرار نگیرد‪.‬‬ ‫امنیت مالی یا اقتصادی عبارت است از برقراری نظم بین عوامل اساسی یعنی منابع اولیه‪ ،‬تولید‪ ،‬توزیع‪ ،‬کار‬ ‫و درآمد اعضای جامعه‪ ،‬بهطوری که نیازهای ضروری افراد تأمین شود و آنان از نبود یا حتی احتمال نبود‬ ‫این ضروریات احساس خطر ننموده و آسایش و آرامش آنان سلب نگردد‪.‬‬ ‫اصل سوم قانون اساسی‪ ،‬دولت را موظف به پیریزی اقتصادی صحیح و عادالنه بر طبق ضوابط اسالمی‬ ‫جهت ایجاد رفاه و رفع فقر و برطرف ساختن هر نوع محرومیت در زمینههای تغذیه‪ ،‬مسکن‪ ،‬کار‪،‬‬ ‫بهداشت‪ ،‬توسعه بیمه همگانی‪ ،‬تأمین خودکفایی در علوم و فنون و صنعت و کشاورزی کرده است‪.‬‬ ‫و نگرانی از جهت عدم تأمین امنیت مالی و اقتصادی میان افراد‪ ،‬نوعی تهدید سالمت جامعه‬ ‫اضطرا‬ ‫بهشمار میرود‪.‬از سوی دیگر‪ ،‬چون روابط اجتماعی بهطور طبیعی به تضاد منافع در جامعه میانجامد‪ ،‬باید‬ ‫حدود آزادی و فعالیت اقتصادی افراد روشن گردد تا از هر گونه زیان مالی به آنان جلوگیری شود‪.‬‬ ‫نظامهای اقتصادی‬ ‫امروزه نظامهای اقتصادی مختلف به رقابت با یکدیگر میپردازند تا حقانیت خود را اثبات نموده و با تأمین‬ ‫امنیت اقتصادی‪ ،‬مردم جهان را به پیروی از خود دعوت بنمایند‪:‬‬ ‫الف) نظام اقتصادی سرمایهداری(کاپیتالیسم)‬ ‫ثروت ملل نوشته‬ ‫این مکتب بر اساس پشتوانه فردگرایی در نظام فکری لیبرالیسم مطرح شده است‪.‬کتا‬ ‫آدام اسمیت(اقتصاددان اسکاتلندی) بهخوبی بیانگر رابطه لیبرالیسم و کاپیتالیسم است‪.‬‬ ‫‪1‬ـ اصول‬ ‫اصل اول‪ :‬پذیرش مالکیت شخصی بهصورت مطلق (نامحدود و بیهیچ قید و شرط)‪.‬‬  ‫اصل دوم‪ :‬شناخت سرمایه به عنوان عامل درجه اول ارزش افراد‪.‬‬ ‫اصل سوم‪ :‬آزادی بهرهکشی از سرمایه به هر شکل و به هر کیفیت‪.‬‬ ‫اصل چهارم‪ :‬آزادی مطلق مصرف (به هر اندازه و بدون قید و شرط)‪.‬‬ ‫‪2‬ـ نتایج‬ ‫‪.۱‬انحصارطلبی(در اختیار گرفتن تولید‪ ،‬توزیع‪ ،‬قیمتگذاری و ‪.)...‬‬ ‫‪.6‬بهرهکشی و بردگی اقتصادی‪.‬‬ ‫‪.3‬افزایش شکاف طبقاتی‪.‬‬ ‫‪.7‬تحریف افکار و رفتار مصرفکنندگان‪.‬‬ ‫‪.9‬تشویق مصرف کاالهای تجملی‪.‬‬ ‫ب) نظام اقتصادی سوسیالیسم‬ ‫این مکتب بر اساس پشتوانه جمعگرایی در نظام فکری کمونیسم مطرح شده است‪.‬از میان تعریفهای‬ ‫فراوانی که برای سوسیالیسم مطرح شده است‪ ،‬میتوان تعریف زیر را به عنوان جامعترین تعریف قلمداد‬ ‫کرد‪:‬‬ ‫«سوسیالیسم بهمعنای ساده‪ ،‬نظامی سیاسیر اقتصادی است که در آن دولت از راه برنامهریزی یا به شکلی‬ ‫مستقیمتر ابزارهای اساسی تولید را کنترل میکند یا مالک قانونی آن است‪.‬هدف از اعمال چنین کنترلی بر‬ ‫دارایی های صنعتی و کشاورزی‪ ،‬تولید کاالها و خدمات مورد نیاز جامعه است‪ ،‬نه تولید آنچه سودآور‬ ‫باشد»‪.‬‬ ‫‪1‬ـ اصول‬ ‫‪.۱‬پذیرش مالکیت دولتی و حذف مالکیت شخصی‪ :‬ابزار تولید‪ ،‬توزیع و مبادله کاال در مالکیت دولت است‬ ‫و از سوی دولت اداره میشود‪.‬‬