Γεωγραφία Α Γυμνασίου - Επαναληπτικό Α τριμήνου PDF

21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/15/13 1:46 PM Page 9 A1 Xάρτες «Ο έβδομος πλανήτης λοιπόν ήταν η Γη. Η Γη δεν ήταν ένας οποιοσδήποτε πλανήτης! Για να κατα- λάβετε κάπως τις διαστάσεις της Γης, θα σας πω πως πριν από την ανακάλυψη του ηλεκτρισμού...

21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/15/13 1:46 PM Page 9 A1 Xάρτες «Ο έβδομος πλανήτης λοιπόν ήταν η Γη. Η Γη δεν ήταν ένας οποιοσδήποτε πλανήτης! Για να κατα- λάβετε κάπως τις διαστάσεις της Γης, θα σας πω πως πριν από την ανακάλυψη του ηλεκτρισμού έπρεπε να επιστρατεύουν, και για τις έξι ηπεί- ρους, μια πραγματική στρατιά από τετρακόσιες εξήντα δύο χιλιάδες πεντακόσιους έντεκα «ανά- φτες» φαναριών. Ήταν ένα θέαμα πραγματικά υπέροχο, σαν κοίταζε κανείς από μακριά. Οι κινήσεις αυτής της στρατιάς ήταν τέλεια κανονισμένες, σαν βήματα μπαλέτου όπερας. Πρώτα-πρώτα ήταν η σειρά των αναφτών φανα- ριών της Νέας Ζηλανδίας και της Αυστραλίας, μετά της Κίνας και της Σιβηρίας, της Ρωσίας και της Ινδίας, της Αφρικής και της Ευρώπης, της Νότιας Αμερικής και της Βόρειας Αμερικής. Και «Xάγη» Γεράσιμος Mπόντας, 2000 ποτέ δεν έκαναν λάθος στη σειρά εισόδου τους στη σκηνή. Ήταν κάτι το μεγαλειώδες. Μόνο αυτός που άναβε το μοναδικό φανάρι του Βόρειου Πόλου και ο συνάδελφός του που άναβε το φανάρι του Νότιου περνούσαν τη ζωή τους μέσα στην τεμπελιά και τη νωχέλεια: δού- λευαν μόνο δυο φορές τον χρόνο». Αντουάν ντε Σαιντ Εξυπερύ (1984), Ο μικρός πρίγκιπας, σ. 59, εκδ. Νεφέλη. τ Ο Κ ε Φ Α Λ Α Ι Ο Θ Α Μ Α Θ ε Ι Σ… τO Σ’ ΑΥ Ότι οι παράλληλοι και οι μεσημβρινοί είναι νοητές (φανταστικές) γραμμές με τις οποίες οι γεωγράφοι χωρίζουν τη Γη, με σκοπό να προσδιορίζει κάποιος με ευκολία πού βρίσκε- ται και προς τα πού θέλει να πάει (κίνηση – κατεύθυνση). Πώς μπορείς να εντοπίσεις έναν τόπο με τη βοήθεια των παραλλήλων και των μεσημβρι- νών στην επιφάνεια της Γης. Τις βασικές κατηγορίες χαρτών, όπως επίσης το είδος και την ποικιλία των πληροφοριών που παρέχει κάθε κατηγορία. Να χρησιμοποιείς χάρτες στην καθημερινή σου ζωή. Να προσανατολίζεις τον χάρτη στον χώρο και να βρίσκεις τη θέση σου με τη βοήθεια της πυξίδας, καθώς και το πώς αυτό μπορεί να γίνει με τη χρήση GPS. Να εφαρμόζεις τις γνώσεις και τις δεξιότητες που απέκτησες, προκειμένου να εξάγεις συμπεράσματα για διάφορους τόπους πάνω στη Γη. 21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/15/13 1:46 PM Page 10 A1.1 Γεωγραφικές συντεταγμένες. Παρατήρησε τις εικόνες. Πώς θα καταφέρουν οι καπετάνιοι H παράδοση να οδηγήσουν το πλοίο τους στον σωστό προορισμό; του πετρελαίου θα γίνει στους σταθμούς A, B, Γ. Δεν ξέρω τι να Έχω μια κάνω… καλή ιδέα!!! Ο άνθρωπος συνήθιζε πάντα να «οργανώνει» τον χώρο γύρω του, ώστε να μπορεί να τον αξιοποιεί. Η οργά- νωση αυτή έγινε με διαδοχικά βήματα, καθένα από τα οποία κάλυπτε συγκεκριμένες ανάγκες του ανθρώπου. Στην αρχή το μόνο που τον ενδιέφερε ήταν να μετακινείται με ασφάλεια από το ένα σημείο στο άλλο. Όσο οι μετακινήσεις του γίνονταν σε μια περιορισμένη περιοχή, τα «σημάδια» που έβαζε τον βοηθούσαν να βρει τον δρόμο του, δηλαδή να προσανατολιστεί. Τέτοια σημάδια ήταν τα δέντρα, τα βουνά, τα ποτάμια, οι λίμνες. Όταν όμως άρχισε να διανύει μεγάλες αποστάσεις, έπρεπε να μάθει να χρησιμοποιεί κάποια άλλα σταθερά «σημά- δια», όπως είναι η ανατολή και η δύση του Ήλιου, η θέση των άστρων κτλ. Μάλιστα, για να διευκολυνθεί πε- ρισσότερο, κατασκεύαζε κι ο ίδιος έργα με τέτοια χαρακτηριστικά, όπως οι φάροι. Τα πράγματα έγιναν πολύ δύσκολα κυρίως όταν έμαθε να ταξιδεύει στην ανοιχτή θάλασσα και στην έρη- μο, στις οποίες δεν υπάρχουν σημάδια προσανατολισμού, και κυρίως όταν κατάλαβε ότι η Γη είναι σφαιρική. Για να μπορεί επομένως να βρίσκει τη θέση τόπων σε τέτοιους χώρους, θα έπρεπε να χωρίσει την επιφάνεια της Γης σε μικρότερα τμήματα. 10 X A P T E Σ 21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/15/13 1:47 PM Page 12. Χρησιμοποίησε την υδρόγειο σφαίρα, προκειμένου… Να δεις τι γεωγραφικό πλάτος έχουν όλοι οι τόποι που βρίσκονται στον Ισημερινό. o Να εντοπίσεις πέντε τόπους που έχουν γεωγραφικό μήκος 0.. Έχει δίκιο ή άδικο ο θείος Σκρουτζ; Μπορεί κανείς να αγγίξει τον μεσημβρινό; Αιτιολό- γησε την απάντησή σου.. Πρόκειται να κάνεις μια εκδρομή στη Λίμνη Πλαστήρα, που βρίσκεται στον νομό Καρδίτσας. Όρισε με τη βοήθεια των συντεταγμένων: Το βορειότερο σημείο της λίμνης.......................................... Τη θέση της Κορώνης.......................................... Τη θέση της πλαζ της Πεζούλας.......................................... Την κορυφή Αετοφωλιά.......................................... Το Μουσείο του Νικολάου Πλαστήρα.......................................... 12 X A P T E Σ 21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/28/14 3:33 PM Page 13 A1.2 Παιχνίδια με τις γεωγραφικές συντεταγμένες Παίζοντας με το γεωγραφικό πλάτος… Το γεωγραφικό πλάτος ενός τόπου (δηλαδή το πόσο κοντά ή πόσο μακριά βρίσκεται ο τόπος αυτός από τον Ισημερινό) επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό το κλίμα του. Αυτό συμβαίνει γιατί οι ακτίνες του Ήλιου δεν πέφτουν σε όλη την επιφάνεια της Γης με την ίδια γωνία. Στον Ισημερινό πέφτουν κάθετα και θερμαίνουν πολύ την επιφάνεια της Γης, ενώ, όσο απομακρυνόμαστε από αυτό πέφτουν όλο και πιο πλάγια και θερμαίνουν τη Γη λιγότερο. Έτσι, συνηθίζουμε να διακρίνουμε πέντε θερμικές ζώνες στη Γη. Xάρτης των θερμικών ζωνών της Γης. Παρατήρησε τον χάρτη των θερμικών ζωνών. o Ποιες περίπου θερμοκρασίες σε C να επικρατούν σε κάθε θερμική ζώνη; Σε ποιες θερμικές ζώνες ανήκουν οι παρακάτω τόποι και ποιες κλιματικές συνθήκες πιστεύετε ότι επικρατούν σε κα- θέναν από αυτούς; o Γεωγραφικό πλάτος Γεωγραφικό μήκος Θερμική ζώνη ( C) (από τον χάρτη αναγλύφου) (από τον χάρτη αναγλύφου) Αθήνα Νότιος Πόλος Κίτο Μανίλα Λουζάκα Βόρειος Πόλος Καμπέρα X A P T E Σ 13 21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/15/13 1:47 PM Page 16 Κάθε χαρτογραφική προβολή οδηγεί σε παραμορφώσεις είτε στο σχήμα είτε στην έκταση ή στις απο- στάσεις των γεωγραφικών χαρακτηριστικών. Έτσι, το ποια προβολή θα επιλέξουμε κάθε φορά εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το χαρακτηριστικό που δε θέλουμε να παραμορφωθεί.. Ερμήνευσε με δικά σου λόγια τις προτάσεις που ακολουθούν: Στις κυλινδρικές προβολές οι παραμορφώσεις είναι μικρές κοντά στον Ισημερινό. Μεγαλώνουν όσο απομακρυνόμαστε από αυτόν. Στις κωνικές προβολές οι παραμορφώσεις είναι μικρές κοντά στον παράλληλο επαφής. Μεγαλώνουν όσο απομακρυνόμαστε από αυτόν. Στις επίπεδες προβολές οι παραμορφώσεις είναι μικρές κοντά στο σημείο επαφής. Πάω ταξίδι σε τουριστικό Θα διασχίσω Ας κάνουμε τους χαρτογράφους… θέρετρο στον τον Aτλαντικό… Bόρειο Πόλο από την Iσπανία…. Είσαι χαρτογράφος. Οι πελάτες στις Mπαχάμες!!! σου, που εμφανίζονται στις διπλα- νές εικόνες, ζητούν έναν χάρτη, τον οποίο χρειάζονται για να πραγμα- τοποιήσουν τα ταξίδια τους. Ποια προβολή χάρτη θα χρησιμοποιού- σες σε κάθε περίπτωση; Αιτιολόγησε τις απαντήσεις σου. Βρίσκοντας κάθε στιγμή τη θέση μας… Το δορυφορικό Σύστημα Εντοπισμού Γεωγραφικής Θέσης (Global Positioning System ή GPS) σχεδιάστηκε και αναπτύχθηκε από τις Η.Π.Α., για να ικανοποιήσει κυρίως τις στρατιωτικές ανάγκες της ναυσιπλοΐας, αλλά σήμερα χρησιμοποιείται σε όλο τον κόσμο. Για να λειτουργήσει αυτό το σύστημα, θα πρέπει να συνεργαστούν τρία τμή- ματα: το τμήμα του διαστήματος, το τμήμα του ελέγχου και το τμήμα των χρηστών. Για να βρούμε τη θέση μας κάθε χρονική στιγμή, αρκεί μια απλή συσκευή, που μπορεί να είναι ακόμη και το κινητό τηλέφω- νο. Ο δέκτης GPS επικοινωνεί με 4 ή περισσότερους δορυφόρους κα- τάλληλα τοποθετημένους σε τροχιά γύρω από τη Γη. Για να καλυφθεί όλη η Γη, έχουν τοποθετηθεί 24 δορυφόροι σε ελεγχόμενη τροχιά γύ- ρω από αυτήν. Η ακρίβεια του εντοπισμού της θέσης είναι της τάξης των 5-10 μ., που σημαίνει ότι το λάθος στον προσδιορισμό της θέσης εί- ναι πολύ μικρό. Υπάρχουν βέβαια και GPS πιο ακριβή, που μπορούν να εντοπίζουν τη θέση με ακρίβεια εκατοστού ή χιλιοστού. 16 X A P T E Σ. Δες την καλλιτεχνική διάσταση των χαρτών στο μάθημα Α1.1 του Τετραδίου Εργασιών. 21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/15/13 1:47 PM Page 17 A1.3 H χρήση των χαρτών στην καθημερινή ζωή Ταξιδεύοντας. Οργανώνεις μια εκδρομή στην Πάρνηθα. Ποιον από τους δύο χάρτες θα επιλέξεις; Γιατί; Χάρτης της Πάρνηθας Τα μονοπάτια της Πάρνηθας A Β Ο Α χάρτης έχει κλίμακα 1:50.000. Tι πληροφορίες μπορεί να αντλήσει κανείς από αυτόν τον χάρτη; Ο Β χάρτης έχει κλίμακα 1:25.000. Tι πληροφορίες μπορεί να αντλήσει κανείς από αυτόν τον χάρτη; Κρίνοντας από τον τίτλο του, μπορεί ο χάρτης που επέλεξες να σου δώσει τις πληρο- φορίες που χρειάζεσαι;. Μελέτησε το υπόμνημα. Με ποια χαρτογραφικά σύμβολα απεικονίζονται τα διαφορετικά στοιχεία του περιβάλλοντος; ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΥΜΒΟΛΑ Σημείο / γραμμή / επιφάνεια Περιγραφή του συμβόλου (μέγεθος, χρώμα, σχήμα κτλ.) Βουνό Επιφάνεια Χρώμα: καφέ σκούρο… Υψόμετρο Μονοπάτι Πηγή Δρόμος Γκρεμός X A P T E Σ 17 21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/15/13 1:47 PM Page 19 Τα Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών (GIS) « Όπως έχουμε δει μέχρι τώρα, ένας χάρτης περιλαμβάνει πολλά στοιχεία (βουνά, ποτάμια, πεδιάδες, υψόμετρα, μέ- γεθος πόλεων, φυτοκάλυψη κτλ.). Το ερώτημα είναι πού βρίσκουν οι χαρτογράφοι τα στοιχεία τα οποία θα απεικο- νίσουν στον χάρτη και πολύ περισσότερο τις τιμές τους. Με τη βοήθεια των υπολογιστών οδηγηθήκαμε στην ανάπτυξη «συνόλου εργαλείων», όπως είναι το Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών (GIS). Πρόκειται για ένα ολοκληρωμένο σύστημα το οποίο συλλέγει, αποθηκεύει, αναλύει και αποδίδει τις πληροφορίες που έχουν σχέση με τον χώρο. Για κάθε στοιχείο που καταχωρείται σε ένα τέτοιο σύστημα παρέχονται οι ακόλουθες πληροφορίες: Ποιο αντικείμενο εξετάζεται και ποιες παράμετροι το προσδιορίζουν (όνομα, τιμή κτλ.). Ποια είναι η θέση του στον χώρο (συντεταγμένες). Ποιος είναι ο χρόνος στον οποίο αναφέρεται. Ποιες είναι οι σχέσεις του με τα άλλα φαινόμενα. Όλα τα δεδομένα, μετά από επεξεργασία, μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην κατασκευή χαρτών, στον σχεδια- σμό κτλ. Οι χρήστες του Συστήματος Γεωγραφικών Πληροφοριών μπορούν μέσω αυτού να δουν τα αποτελέσματα της εφαρμογής διάφορων αποφάσεών τους, να εντοπίσουν τις εσφαλμένες αποφάσεις και να επιλέξουν τις ορθότερες, πριν γίνει οποιαδήποτε παρέμβαση στον χώρο. Σήμερα τα GIS έχουν ενταχθεί στην καθημερινή μας ζωή. Για παράδειγμα, ένα GIS είναι εκείνο που δίνει απα- ντήσεις σε προβλήματα ναυσιπλοΐας, κίνησης και διαδρομής οχημάτων ή αυτόματου εντοπισμού θέσης οχημάτων. Στις Η.Π.Α. οι πόλεις με πληθυσμό πάνω από 100.000 κατοίκους χρησιμοποιούν GIS, τα οποία στηρίζονται σε χαρ- τογραφική βάση της περιοχής, για την εξυπηρέτηση έκτακτων συμβάντων που σχετίζονται με αστυνομικές ή πυ- ροσβεστικές παρεμβάσεις». Πηγή: Ι. Παρασχάκης, Μ. Παπαδοπούλου και Π. Πατιάς (1998), Αυτοματοποιημένη χαρτογραφία, σ. 235, εκδ. ΖΗΤΗ. X A P T E Σ 19 21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/15/13 1:47 PM Page 20 A1.4 Ποιον χάρτη να διαλέξω; Επιλέγοντας τον τόπο όπου θα χτιστεί ένα εργοστάσιο αλουμινίου…. Διάβασε προσεκτικά το κείμενο και παρατήρησε την εικόνα που ακολουθεί. Αρκεί ένας χάρτης του αναγλύφου της περιοχής, για να δώσει στον εργοστασιάρχη όλες τις πληροφορίες που χρειάζεται, προκειμένου να απαντήσει στα ερωτήματά του και να αποφασίσει πού θα πρέπει να χτίσει το εργο- στάσιο αλουμινίου; Αιτιολόγησε την απάντησή σου. Η επεξεργασία του βωξίτη είναι μια διεργασία εξαιρετικά ηλεκτροβόρα. Ένα τυπικό εργοστάσιο παραγωγής αλουμινίου καταναλώνει ρεύμα όσο μια μικρή πόλη. Γι’ αυτόν τον λόγο τα περισσότερα εργοστάσια είτε πα- ράγουν επιτόπου την ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνουν είτε συνδέονται με παραπάνω από μία πηγές ενέργειας.. Ο εργοστασιάρχης αποφάσισε πως μόνο ο χάρτης του αναγλύφου δεν είναι αρκετός. Ποιους άλλους χάρτες μπορεί να χρειαστεί; Μπορείς να περιγράψεις τι είδους πληροφορίες θα πρέπει να δίνουν οι χάρτες αυτοί; Α.................................................................................................... B.................................................................................................... Γ.................................................................................................... Δ.................................................................................................... E.................................................................................................... Τελικά ο εργοστασιάρχης αποφάσισε να συμβουλευτεί τον ακόλουθο χάρτη. Μελέτησέ τον προσεκτικά. Στη συνέχεια προσπάθησε να βρεις ποια θέση της Στερεάς Ελλάδας συγκε- ντρώνει τα περισσότερα από τα παρακάτω πλεονεκτήματα. 20 X A P T E Σ 21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/28/14 3:33 PM Page 21 Α. Γειτονικά κοιτάσματα βωξίτη Β. Ηλεκτρική ενέργεια. Πόσο μακριά θα βρίσκεται το υπό κα-. Πόσο μακριά θα βρίσκεται το υπό κα- τασκευή εργοστάσιο αλουμινίου από τασκευή εργοστάσιο αλουμινίου από την κοντινότερη περιοχή κοιτασμάτων το κοντινότερο εργοστάσιο παραγω- βωξίτη; γής ηλεκτρικής ενέργειας; Γ. Άμεση πρόσβαση σε άλλες βιομηχανικές Δ. Άμεση πρόσβαση στη θάλασσα περιοχές. Έχει το υπό κατασκευή εργοστάσιο. Πόσο κοντά θα βρίσκεται το υπό κατα- αλουμινίου πρόσβαση στη θάλασσα σκευή εργοστάσιο αλουμινίου σε άλλες για τη μεταφορά των προϊόντων του; βιομηχανικές περιοχές της Ελλάδας; Πόσο μακριά θα βρίσκεται από το κο- ντινότερο λιμάνι;. Σημείωσε πάνω στον χάρτη την πιθανή θέση του εργοστασίου. X A P T E Σ 21 21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/15/13 1:50 PM Page 35 Θέση Δ: Τι συμβαίνει στον Βόρειο Πόλο; Τι υποθέτεις ότι συμβαίνει στον Νότιο Πόλο; Σε ποιο ημισφαίριο έχει περισσότερες ώρες μέρα; Στη θέση αυτή έχουμε το χειμερινό ηλιοστάσιο, το οποίο ορίζεται στις 21 Δεκεμβρίου για το βόρειο ημισφαίριο και στις 21 Ιουνίου για το νότιο ημισφαίριο. Το μεγαλύτερο μέρος του βόρειου ημισφαιρίου εκτίθεται λιγό- τερο στον Ήλιο (γι’ αυτό και «μι- κραίνει η μέρα»), ενώ ο Βό- ρειος Πόλος έχει 24 ώρες νύχτα. Όπως θα παρατήρησες, κατά την κίνηση της Γης γύρω από τον Ήλιο αλλάζει η γωνία από την οποία πέφτουν οι ακτίνες του Ήλιου στη Γη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα το βόρειο ημισφαίριο να ζεσταίνεται περισσότερο για έξι μήνες περίπου από ό,τι τους υπόλοιπους έξι μήνες, ενώ το αντίστροφο συμβαίνει την ίδια περίοδο στο νότιο ημισφαίριο. Έτσι ορίζονται οι εποχές του έτους. Δ Όπως η Γη, έτσι και ο Ήλιος δεν παραμένει σταθερός στο σύμπαν. Κινείται με ταχύτητα 19,5 χλμ. / το δευτερόλεπτο, οπότε και η Γη, όπως και όλοι οι άλλοι πλανήτες περιστρέφο- νται γύρω του ακολουθώντας την κίνησή του. Έτσι, τελικά, η κίνηση της Γης στο διάστημα είναι ελικοειδής, μοιάζει δηλαδή με ελατήριο.. Μπορείς κι εσύ να κατασκευάσεις ένα μοντέλο του ηλιακού συστήματος... Για να αντλή- σεις ιδέες, πήγαινε στο μάθημα Β1.1 του Τετραδίου Εργασιών. Φ Υ Σ Ι Κ Ο Π Ε Ρ Ι Β Α Λ Λ Ο Ν 35 21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/15/13 1:50 PM Page 36 Β1.2 Xωρίζοντας το φυσικό περιβάλλον σε ενότητες Οι επιστήμονες, προκειμένου να μελετήσουν το φυσικό περιβάλλον του πλανήτη μας, το χωρίζουν σε μικρότερες ενότητες (τμήματα). Οι ενότητες αυτές δεν είναι ανεξάρτητες η μία από την άλλη, αντίθε- τα αλληλεπιδρούν, με αποτέλεσμα ό,τι συμβαίνει σε κάποια από αυτές να επηρεάζει και τις υπόλοιπες.. Παρατήρησε την εικόνα. Δες τις ενότητες στις οποίες χωρίζεται το φυσικό περιβάλλον και στη συ- νέχεια υπογράμμισε στα παρακάτω κείμενα με κόκκινο χρώμα τα χαρακτηριστικά κάθε ενότητας και με πράσινο χρώμα τα σημεία στα οποία παρουσιάζεται η αλληλεπίδραση της ενότητας με τις άλλες περιοχές. ΑτΜOΣΦΑΙρΑ: Είναι η αεριώδης ΛΙΘOΣΦΑΙρΑ: Το ανώτερο τμήμα της μπορεί να χαρακτηρι- μάζα που περιβάλλει τη Γη και στεί ως «η πλατφόρμα της ζωής». Περιλαμβάνει το έδαφος είναι απαραίτητη για τη ζωή. και το υπέδαφος. Το έδαφος (επιφανειακό στρώμα) προ- Περιέχει αέρια όπως το οξυγό- σφέρει την απαραίτητη τροφή στους οργανισμούς που νο, το υδρογόνο, το άζωτο, τα ζουν στη Γη. Τα βουνά, οι λόφοι, οι πεδιάδες είναι οι τόποι οξείδια του άνθρακα. στους οποίους ζουν και αναπτύσσονται τα φυτά και τα ζώα και χτίζουν τους οικισμούς τους οι άνθρωποι. Το υπέδαφος προσφέρει μια ποικιλία ορυκτών πόρων, που αξιοποιεί ο άνθρωπος. Βιόσφαιρα Ατμόσφαιρα αιρα ό σφ ι Β Βιόσφαιρα Λιθόσφαιρα Υδρόσφαιρα ΥΔρOΣΦΑΙρΑ: Περιλαμβάνει το νερό σε όλες τις ΒΙOΣΦΑΙρΑ: Είναι ο χώρος μέσα στον οποίο μορφές του. Η μεγαλύτερη μάζα του νερού βρίσκε- ζουν, τρέφονται, αναπτύσσονται και ανα- ται στους ωκεανούς (71%). Νερό όμως υπάρχει και παράγονται όλοι οι οργανισμοί της Γης. στην ατμόσφαιρα με τη μορφή υδρατμών, καθώς Περιλαμβάνει ένα τμήμα της ατμόσφαιρας, και στη λιθόσφαιρα με τη μορφή πάγου ή νερού ένα τμήμα της λιθόσφαιρας και την υδρό- που ρέει (ποτάμια, ρυάκια κτλ.) ή αποθηκών νερού σφαιρα. Ο άνθρωπος, ως οργανισμός που (λίμνες κτλ.). Από το σύνολο του νερού της Γης οι ζει στη βιόσφαιρα, είναι εκείνος που πα- οργανισμοί χρησιμοποιούν ελάχιστη ποσότητα. Ο ρεμβαίνει περισσότερο από άλλους οργα- άνθρωπος, για παράδειγμα, μπορεί να χρησιμοποι- νισμούς σε όλες τις παραπάνω περιοχές, ήσει μόνο το 0,15-0,20% της υδρόσφαιρας. ώστε να καλύψει τις ανάγκες του. 36 Φ Υ Σ Ι Κ Ο Π Ε Ρ Ι Β Α Λ Λ Ο Ν 21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/15/13 1:50 PM Page 39 B2 Ατμόσφαιρα ΠΑρΑΜΥΘΙΑ ΓΙΑ ΑΝεΜΟΥΣ «Η μελέτη του καιρού άρχισε σαν παραμύθι. Οι πρώτοι άνθρωποι πίστευαν ότι ο καιρός ήταν ένα φαινόμενο που το όριζαν οι θεοί και γι’ αυ- τό συνέδεαν τις θύελλες και την κακοκαιρία με τη διάθεσή τους. Ο θεός Αίολος στην αρ- χαία Ελλάδα άνοιγε τον ασκό του, ενώ ο αντί- στοιχος θεός στην Κίνα, ο Φέι Λιεν, είχε σώ- μα δράκοντα και τόσο γερά πνευμόνια, που αρκούσε ένα φύσημα για να καταστρέψει τα πάντα. Στον Μεσαίωνα, όπως φαίνεται στη μικρο- γραφία, ο άνθρωπος παρουσιάζεται σαν μι- κρόκοσμος που υπόκειται στους ανέμους του μεγάλου κόσμου. Η φωτιά, το νερό, το χώμα και ο αέρας, από τα οποία πίστευαν ότι απο- τελούνται ο άνθρωπος και το σύμπαν, εικονί- ζονται να επηρεάζουν τόσο τη φύση των ανέ- μων όσο και του ανθρώπου. Κάθε άνεμος έχει τον χαρακτήρα του. Ο ανατολικός άνεμος, σύμφωνα με το κείμενο της μικρογραφίας, εί- ναι “ξηραντικός” και “εύκρατος”, ενώ ο δυτικός άνεμος “διώχνει το χειμώνα και φέρνει άνθη”». Επιστημονική βιβλιοθήκη Life, τόμος: Ο καιρός, σ. 138-139 Θ Α Μ Α Θ ε Ι Σ… Υ τ O τ Ο ΚεΦΑΛΑΙΟ Σ’ Α Ποια είναι τα κύρια τμήματα της ατμόσφαιρας, όπως και ορισμένες από τις ση- μαντικότερες λειτουργίες καθενός από αυτά. Ποια είναι η σημασία των ανέμων και των βροχών στη ζωή των ανθρώπων. Πόσο διαφορετικό μπορεί να είναι το κλίμα στις διάφορες περιοχές του κόσμου. Πώς το κλίμα επηρεάζει τις ανθρώπινες δραστηριότητες. 21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/15/13 1:50 PM Page 40 Β2.1 H σύνθεση της ατμόσφαιρας, η θερμοκρασία, οι άνεμοι Η ατμόσφαιρα είναι ένας «αέριος ωκεανός», ο Η ατμόσφαιρα συγκρατεί την υπεριώδη ακτι- οποίος γίνεται όλο και πιο αραιός όσο ανεβαί- νοβολία και μέρος από την κοσμική ακτινοβολία. νουμε ψηλότερα. Δημιουργεί τους χρωματισμούς του ουρανού και Το 99% της μάζας της ατμόσφαιρας είναι συ- των νεφών, ενώ ταυτόχρονα είναι το μέσο με το γκεντρωμένο στα πρώτα 40 χλμ. από τη Γη. οποίο διαδίδεται ο ήχος και διαχέεται το φως. Ωστόσο, η ζώνη όπου μπορεί να αναπτυχθεί η Χωρίς αυτήν ο ουρανός θα ήταν σκοτεινός, ζωή φτάνει μόλις μέχρι τα 10-13 χλμ. ύψος. Σε με- στη σκιά θα επικρατούσε απόλυτο σκοτάδι και γαλύτερα ύψη η ζωή είναι αδύνατη λόγω της έλ- τα αστέρια θα έλαμπαν με σταθερό φως νύχτα λειψης οξυγόνου, του ψύχους και των ακτινοβο- και μέρα. λιών από το διάστημα. Eξώσφαιρα ΙΟΝOΣΦΑΙρΑ: Λέγεται έτσι γιατί χαρακτη- ρίζεται από μεγάλο αριθμό ιόντων και ελεύθερων ηλεκτρονίων. Μέσα στην ιονό- σφαιρα και σε διάφορα ύψη παρατηρού- νται πυκνώσεις ιόντων και ηλεκτρονίων, Θερμόσφαιρα τα οποία σχηματίζουν τα λεγόμενα «ιονο- σφαιρικά στρώματα» που είναι απαραίτη- τα στις τηλεπικοινωνίες μεγάλων απο- στάσεων. ΣτρΑτOΣΦΑΙρΑ: Μέσα σ’ αυτή δε συμβαί- Iονόσφαιρα νουν αλλαγές (π.χ. δε σχηματίζονται σύν- νεφα). Αυτός είναι ένας λόγος για τον οποίο τα αεροπλάνα προτιμούν να πετούν στη στρατόσφαιρα (πάνω από τα σύννεφα και τις καταιγίδες). Εκεί η ατμόσφαιρα εί- ναι αραιότερη, άρα η αντίσταση μικρότε- ρη. Μέρος της είναι η οζονόσφαιρα. Το Στρατόσ φαιρ όζον απορροφά τις βλαβερές ακτίνες του α Oζονόσ Ήλιου. φαι ρα Πηγή: The real world ID, σ. 24 Tρ ο τρΟΠOΣΦΑΙρΑ: Τα περισσότερα μετεωρο- πό σ φα λογικά φαινόμενα, όπως νέφη, ομίχλη, ιρα βροχή, χαλάζι, κεραυνοί κτλ., εκδηλώνο- νται σ’ αυτό το στρώμα («τροπή» σημαίνει αλλαγή). Έχει πάχος 17-18 χλμ. στον Ισημε- ρινό και 7-8 χλμ. στους Πόλους. 40 Φ Υ Σ Ι Κ Ο Π Ε Ρ Ι Β Α Λ Λ Ο Ν 21-0013_GEOL_GEOG_A GYM_geol 1/15/13 1:50 PM Page 41 Η θερμοκρασία του αέρα Ο Ήλιος, όπως είδαμε σε προηγούμενο μάθημα, δε ζεσταίνει εξίσου όλα τα σημεία της Γης. Έτσι, η θερμοκρασία του πλανήτη ποικίλλει από πε- ριοχή σε περιοχή και εξαρτάται από: Το υψόμετρο ενός τόπου. Ο αέρας εί- ναι πιο ψυχρός όσο ανεβαίνουμε σε με- γαλύτερο υψόμετρο, ενώ είναι πιο θερ- μός σε μικρότερο υψόμετρο. Την απόσταση ενός τόπου από τη θά- λασσα. Η ξηρά ζεσταίνεται και ψύχεται γρήγορα, ενώ η θερμοκρασία της θά- Την απόσταση ενός τόπου από τον Ισημερινό. λασσας δε μεταβάλλεται τόσο έντονα. Η θερμοκρασία του αέρα μεταβάλλεται κα- θώς προχωρούμε από τον Ισημερινό προς τους πόλους.. Παρατήρησε τον χάρτη των θερμοκρασιών του αέρα, που βρίσκεται πίσω από τον χάρτη των ηπείρων στην τάξη σου, συνδύασέ τον με τον χάρτη του αναγλύφου και προσπάθη- σε να απαντήσεις στις ερωτήσεις που ακολουθούν: Ποιο είναι το γεωγραφικό πλάτος στο οποίο συναντάς τη βορειότερη και τη νοτιότερη με- γάλη πόλη; Γιατί οι άνθρωποι δεν έχτισαν πόλεις ακόμη πιο βόρεια ή πιο νότια; Ανάμεσα σε ποιους παραλλήλους είναι χτισμένες οι περισσότερες μεγάλες πόλεις; Γιατί; Γιατί στις Άνδεις οι περισσότερες πόλεις είναι χτισμένες σε μεγάλο υψόμετρο, ενώ στην Ευ- ρώπη οι κυριότερες πόλεις είναι χτισμένες στις πεδιάδες; Αιτιολόγησε την απάντησή σου. Φ Υ Σ Ι Κ Ο Π Ε Ρ Ι Β Α Λ Λ Ο Ν 41