2019 Araling Panlipunan Reviewer (Grade 4-6) (PDF)

 Republic of the Philippines Department of Education Region III – Central Luzon SCHOOLS DIVISION OF BULACAN Provincial Capitol Compound, Brgy. Guinhawa...

 Republic of the Philippines Department of Education Region III – Central Luzon SCHOOLS DIVISION OF BULACAN Provincial Capitol Compound, Brgy. Guinhawa, City of Malolos, Bulacan Website: www.bulacandeped.com [][][] Email: [email protected] 2019 ARALING PANLIPUNAN OLYMPICS REVIEWER GRADE 4-6 (Heograpiya, Kasaysayan at Kultura) HEOGRAPIYA REVIEWER BAITANG 4  Ang globo ay representasyon o modelo ng mundo na may imaginary lines na nakatutulong sa paghahanap ng lokasyon ng isang bansa.  Asya ang pinakamalawak o malaking kalupaan o lupalop sa buong daigdig.  Ang Pilipinas ay tinaguriang ―Pintuan ng Asya‖ dahil sa kinalalagyan nito sa Dagat Pasipiko at ito ay matatagpuan sa Timog-Silangang Asya.  Ang Pilipinas ay nasa pagitan ng 4º – 21º hilagang latitude at 116º – 127º silangang longhitud.  Mga Katabing Bansa at Bahaging Tubig na Pumapalibot sa Pilipinas: Hilaga – Taiwan, China, Japan, Bashi Channel Timog – Brunei, Indonesia, Dagat Celebes at Dagat Sulu Silangan – Micronesia, Marianas, Karagatang Pasipiko Kanluran – Vietnam, Laos, Cambodia, Thailand  Ang Relatibong Lokasyon ay ang kaugnay na kinalalagyan ng isang bansa na naaayon sa posisyon nito sag globo na nagpapakita ng mga katabi o kalapit na lugar nito.  Ang mga pangunahing direksiyon ay Silangan, Kanluran, Hilaga, Timog.  Ang pangalawang direksiyon ay Hilaga-Kanluran, Hilagang- Silangan, Timog- Kanluran, Timog – Silangan. 2  Ang pambansang teritoryo ng Pilipinas ay nakapaloob sa Artikulo 1 ng Saligang Batas ng 1987.  Ang Pilipinas ay binubuo ng mahigit 7,100 na mga pulo.  Ang KLIMA ay ang pangkalahatang kalagayan ng panahon sa isang lugar na may kinalaman sa atmospera o hanging nakapaligid dito, temperatura o ang init o lamig ng paligid at ang dami ng ulan na natatanggap ng isang lugar.  Magkaiba ang klima ng iba‘t-ibang bahagi ng mundo dahil sa pag- ikot nito sa araw at sa inog nito sa sariling aksis.  Ang bahagi ng Tropiko ng Kanser o Tropiko ng Kaprikorn ay tinatawag na Mababang Latitud o Rehiyong Tropikal. Dito nabibilang ang Pilipinas.  Ang Klimang Tropikal ay mahalumigmig, basa at tuyo. Dalawang uri ng klima lamang ang mararanasan dito, TAG-ULAN at TAG-INIT.  Ang Gitnang Latitud o Rehiyong Temperate ay nasa pagitan ng Arktiko at Tropiko ng Kanser at nasa pagitan ng Antartiko at Tropiko ng Kaprikorn. Mararanasan dito ang apat na uri ng panahon na tagsibol, taglamig, taglagas at tag-init.  Ang Polong Hilaga at Polong Timog O Ang Rehiyong Polar ay hindi deriktang tinatamaan ng sikat ng araw kaya sobrang lamig dito sa buong taon.  Ang Pilipinas ay malapit sa EKWADOR kaya ang klima dito ay Tropikal dahil deriktang nakatatanggap ng sikat ng araw ang ating bansa kaya maalinsangan ang klima dito. Ngunit may mga panahon din na malamig ang klima dahil sa hanging nagmumula sa Karagatang Pasipiko.  Ang temperatura ay tumutukoy sa init o lamig ng isang lugar. Sinusukat ito ng instrumentong tinatawag na thermometer. Ang temperature sa Pilipinas ay karaniwang nasa pagitan ng 23º C hanggang sa 31º C.  Ang pinakamababang temperature na naitala sa bansa ay naranasan sa Antok, Benguet na nasa 6.8 º C hanggang 7.5 º C. 3  Ang pinakamataas o mainit na temperature sa Pilipinas ay naitala sa Lungsod ng Tuguegarao.  Ang Climate Change ay ang hindi pangkaraniwang pangyayari sa kalikasan na dulot ng pagbabago ng klima na pinaniniwalaang sanhi ng mga Gawain ng mga tao na nakakasira sa komposisyon ng atmospera.  Ang Altitude ay ang kataasan ng isang lugar. Habang tumataas ang lugar, lalong lumalamig ang temperature nito.  Ang Hanging Monsoon ay ang dumarating na hangin sa Pilipinas na nagmumula sa iba‘t-ibang deriksiyon. Ang Hanging Amihan ay ang malamig na hangin na nagmumula sa Hilagang-Silangan bahagi ng Pilipinas o sa Karagatang Pasipiko. Ang Hanging Habagat ay mainit na hangin na nagmula sa Timog-Kanluran.  Ang Apat na Uri ng Klima ayon sa Ulan sa mga Lalawigan sa Pilipinas o Unang Uri – Kalahating taon ng Tag-ulan at Tag-init. o Ikalawang Uri – Umuulan sa buong taon. o Ikatlong Uri – Maulan at may maikling panahon ng tag-araw. o Ikaapat na Uri – Pantay-pantay ang dami at pagbabahagi ng ulan sa buong taon.  Ang bagyo ay ang patuloy na paglakas ng hangin na namumuo sa isang lugar. Kumikilos ito pakanan papunta sa gitna.  PAG-ASA – Philippine Atmospheric Geophysical and Astronomical Services Administration – ahensiya ng pamahalaan na nangangasiwa sa galaw ng klima, bagyo at lahat na bagay na patungkol sa panahon.  APAT NA BABALA NG BAGYO o Babala 1 – Kapag ang bilis ng hangin ay nasa 30 – 60 kilometro bawat oras sa loob ng 36 na oras. o Babala 2 - Kapag ang bilis ng hangin ay nasa 60 – 100 kilometro bawat oras sa loob ng 24 na oras. 4  o Babala 3 - Kapag ang bilis ng hangin ay nasa 100 – 185 kilometro bawat oras sa loob ng 18 na oras. o Babala 4 - Kapag ang bilis ng hangin ay hindi bababa sa 185 kilometro bawat oras sa loob ng 12 na oras.  Ang palay ay tumutubo sa lahat na dako ng Pilipinas lalo na sa lupang hindi gaanong malagkit.  Ang niyog ay mainam itanim sa mga lugar na may temperaturang 21º C to 32º C.  Ang tubo ay mainam tumubo sa mga lugar na may katamtamang dami ng ulan  Ang abaka ay madaling tumubo sa lugar na may katamtamang patubig at matabang lupa.  Ang mga puno ng mayapis, tangili, apitong, yakal at lauan ay 75% na bumubuo n gating kagubatan.  Ang mga puno ng pawid, baging at bakawan ay nabubuhay sa mga latian at bunganga ng ilog.  Ang palmera, agoho at talisay ay karaniwang tumutubo sa mga baybay-dagat.  Ang mga puno ay mahalaga dahil ang mga ugat nito ay sumisipsip ng tubig at kumakapit sa ugat nito ang mga lupa upang makaiwas sa baha o landslide.  Mga uri ng Orkidyas na matatagpuan sa Mindanao ang Sanggumay, Vanda Inginis, at Dendrobium.  Ang Waling-Waling ay isang uri ng orkidya na matatagpuan sa Mindao at tinaguriang pinakamaganda at pinakamalaking orkidya.  Ang Gumamela, Morning Glory,Santan, Lantana, Chichirica, Rosal, Sampaguita, Bougainvillaea, Lily at Daisy ay makikita din sa Pilipinas.  MGA HAYOP NA MAKIKITA SA PILIPINAS:  Tamaraw – kahawig ng kalabaw ngunit mas maikli at may matulis itong sungay. Matatagpuan ito sa Mindoro. 5  Kalabaw – may mahabang at may kabilugang sungay. Katulong ito ng magsasaka sa bukid.  Pilandok o Mouse Deer – may mukhang kahawig ng isang daga at may mga pang kahawig ng baboy. Matatagpuan ito Balabac, Palawan.  Mamag o Tarsier – maliit na hayop na kamukha ng isang unggoy na naninirahan sa madilim na kagubatan. May malaki at bilugang mata ang Mamag at ito ay matatagpuan sa Bohol. MGA NATATANGING IBON SA PILIPINAS  Pigeon Luzon Heart – isang uri ng kalapati ng may pulang balahibo na hugis puso sa gitnang dibdib nito. Matatagpuan ito sa Polilio Island.  Kalaw – may malaki at pulang tuka. Matatagpuan ito sa Marinduque, Basilan, Bohol, Samar at Leyte.  Philippine Eagle O Haribon – tinaguriang hari ng mga ibon. Kumakain ito ng musang, isang mabangis na uri ng pusa… Tapilac, isang uri ng squirrel na lumilipad at Caguang, isang kapamilya ng unggoy na lumilipad.  Ang Kobra ay uri ng ahas na may kamandag. Matatagpuan ito kagubatab at kapatagan.  Pandaka Pygmaea O Tabios – pinakamaliit na isda sa buong mundo.  Estuarine – pinakamapanganib at pinakamalaking uri sa hanay ng mga buwaya.  Ang Insular o Maritime ay tumutukoy sa mga katubigang nakapaligid sa isang bansa.  Ang Pulo ng Y‘ami ang pinakadulong pulo ng Pilipinas sa gawing Hilaga.  Ang Pulo ng Saluag ang pinakadulong pulo sag awing Timog ng bansa.  Ang Kapatagan ay malawak na lupain na patag at mababa. Angkop itong taniman ng gulay, mais at palay. Ang pinakamalawak na kapatagan ay makikita sa Gitnang Luzon. 6  Ang Bundok ay ang pinakamataas na anyong lupa.  Ang pinakamataas na bundok sa Pilipinas ay ang Bundok Apo na matatagpuan sa Ilomavis, Kidapawan, Hilagang Cotabato.  Ang pinakamahabang hanay ng mga bundok sa Pilipinas ay ang Sierra Madre. Matatagpuan ito sa Gitnang Luzon hanggang Timog Luzon.  Ang Bundok Pulag ang ikalawang pinakamataas na bundok sa Pilipinas.  Ang burol ay isang mataas na anyong lupa ngunit mas mababa sa bundok. May pabilog na hugis ang tuktok ng burol at mainam patubuan ng damo. Pinakatanyag na burol sa buong Pilipinas ang Chocolate Hills sa Bohol.  Ang talampas ay mataas na bahaging lupa na may patag sa tuktok nito. Magandang halimbawa ang Lungsod ng Baguio dahil ito ay pinakatanyag sa bansa.  Ang bulkan ay katulad din ng bundok ngunit ito ay pumuputok. Bato, putik, abo, lahar at malaking bato ang ibinubuga ng bulkan. Pinakasikat na bulkan din ang Bulkang Pinatubo sa Zambales, Bulkang Taal sa Batangas, etc.  Ang lambak ay patag na lupa sa pagitan ng dalawang bundok.Ang Lambak ng Cagayan ang halimbawa nito.  Tinaguriang ― Palabigasan ng Mindanao‖ ang Lambak ng Cotabato.  Ang lambak ng Trinidad sa Benguet ay tanyag na taniman ng gulay.  Ang karagatan ang pinakamalaki, pinakamalalim at pinakamalawak sa lahat na bahaging tubig. Ang Karagatang Pasipiko ang pinakamalaking karagatan sa buong mundo.  Ang look ay isang bahagi ng dagat na nakapaloob sa baybayin nito. Ang look ng Maynila ang pinakamahusay na daungan sa Dulong Silangan.  Ang golpo ay tulad din ng look na halos naliligiran ng lupa.Ito ay bahagi ng karagatan na karaniwang nasa bukana ng dagat, 7  Halimbawa dito ang Golpo ng Lingayen sa Pangasinan, Gulpo ng Albay at Golpo ng Ragay sa Quezon.  Ang tsanel ay karugtong ng dalawang malaking katawan ng tubig na kalimitang dinadaanan ng barko.Ito ay malalim na anyong tubig na bahagi ng isang kanal o ilog. Isang halimbawa nito ay ang Bashi Channel.  Ang kipot ay isang bahaging tubig na dumudugtong sa dalawang malaking anyong tubig. Halimbawa nito ay ang dinudugtong ng San Juanico Bridge na Samar at Leyte at ang Kipot na dumudugtong sa Iloilo at Guimaras.  Ang ilog ay mahaba at paliko-likong anyong tubig na tumutukoy sa dagat. Ang pinakamahabang ilog sa Pilipinas ay Ilog ng Cagayanat ang pinakamalaking ilog ay ang Ilog Rio Grande De Mindanao. Ang Ilog Pasig ay pinakamakasaysayang ilog dahil ito ang daanan ng mga negosyante sa Asya papasok at palabas ng Maynila.  Ang lawa isang anyong tubig na pinaliligiran ng bahaging lupa. Ang pinakamalaking lawa sa Pilipinas ay ang Laguna De Bay Lawa Ng Lanao Sa Lanao Del Sur, Lawa Ng Taal sa Batangas, Lawa ng Mainit sa Surigao del Norte at Lawa ng Buluran sa Sultan Kudarat.  Ang talon ay isang anyo ng tubig na umaagos mula sa mataas na lugar gaya ng bundok.Pinakatanyag ang TALON NG PAGSANJAN sa Laguna, TALON NG MARIA CRISTINA saLungsod ng Iligan dahil narito ang planta ng hydroelektriko na nagtustos ng lakas elektrisidad sa lungsod.  Ang bukal ay anyong tubig na nagmula sa ilalim ng lupa. Ang tubig na nanggagaling dito ay mainit at mayaman sa mineral. Ilang halimbawa nito ay ang PANSOL HOT SPRING sa Laguna.  Ang Likas na Yaman ay mga bagay na nagmumula sa kalikasan tulad ng lupa, kabundukan, kagubatan, mga ilog at lawa kasama na ang mga depositing mineral na nadbibigay ng pangunahing pangangailangan ng tao. 8  MGA YAMANG LUPA SA PILIPINAS  Palay, gulay at prutas  Hayop gaya ng kalabaw, baka, kambing na umaasa ng makakain sa lupa.  Ang kagubatan na tinitirhan ng mga maiilap na hayop gaya ng baboy-rao, unggoy at tamaraw.  Pumangalawa ang Pilipinas sa buong mundo sa pagluluwas ng PINYA na may malawak na taniman sa Bukidnon at Cotabato sa Mindanao.  Ang yamang mineral ay mahalagang sangkap sa paggawa na kailangan sa mga pabrika at industriya. Makukuha ang yamang mineral sa ilalim ng lupa. Halimbawa ng yamang mineral ay:  MINERAL NA METAL  Ginto, bakal, tanso  MINERAL NA HINDI METAL  Langis, petrolyo, geothermal  Ang yamang tubig sa Pilipinas ay makukuha sa dagat, ilog, gulpo at lawa na  ginagawang palaisdaan , pinagkukunan ng inumin, paliguan, daan ng mga barko, at iba pa.  It‘s More Fun in the Philippines ang kampanya ng Kagawaran ng Turismo sa magagandang tanawin at pook-pasyalan sa Pilipinas. Pinangunahan ito ng Puerto Princesa Subterranean River National Park sa Palawan. MGA POOK PASYALAN SA MINDANAO  Talon ng Maria Cristina – Iligan Lanao del Norte  Vinta – tradisyonal ngunit makulay na Bangka na matatagpuan sa Zamboanga  Bundok Apo – pinakamataas na bundok sa Pilipinas na makikita sa pagitan ng Davao at Hilagang Cotabato. Ito ang tahanan ng Haribon o Philippine Monkey-eating Eagle 9  Rizal Shrine – dating tirahan ni Jose Rizal na makikita sa Dapitan, Zamboanga del Norte. MGA POOK PASYALAN SA BISAYAS  Boracay Beach – makikita sa Aklan at kilala sa buong mundo dahil sa malapolbos na buhanging puting-puti nito.  Chocolate Hills – tumpok-tumpok na burol na matatagpuan sa Carmen, Bohol.  Tarsier Santuary – pinakamaliit na unggoy na matatagpuan din sa Bohol.  Tulay ng San Juanico- napakakipot na tulay at pinakamahaba sa Asya na dumudugtong ng Samar at Leyte.  Sto. Nino Shrine at Magellan‘s Cruz – matatagpuan sa Cebu. POOK PASYALAN SA LUZON  Hagdang-hagdang Palayan ng Banaue – itinanghal ng UNESCO bilang World Heritage Site.  Vigan sa Ilocos Sur – itinanghal din ng UNESCO bilang World Heritage Site. Dito din sa Ilocos matatagpuan ang pinakaunang windmills sa Pilinas, ang BANGUI WINDMILLS  Hundred Islands sa Alaminos, Pangasinan  Bulkang Mayon sa Albay na kilala dahil sa perpektong hugis ng kono nito.  Bulkang Taal na nasa gitna ng Lawa ng Taal sa Batangas  Ang Pilipinas ay isang kapuluan ( archipelago) na binubuo ng 7,100 na mga pulo.  Ang TOPOGRAPIYA ay tumutukoy sa paglalarawan ng anyo o hugis ng isang lugar.  Ang REHIYON ay ay isang subdibisyong pampangasiwaan sa bansa. Bilang pagsunod sa Antas ng Pangulo bilang 773, hinati ang bansa sa mga rehiyon. 10  Ang bawat rehiyon ay hinati batay sa pagkakatulad ng pisikal na kapaligiran o yaong magkakalapit ang kinaroroonan, pagkakaisa ng kultura, magkaparehong wika, pagkain, paniniwala at tradisyon ganoon din ang mga pinagkukunang – yaman at pagkakaugnay ng mga produkto at hanapbuhay.  ANG MGA REHIYON NG PILIPINAS o Mga Rehiyon sa Luzon: o Rehiyon I - Rehiyon ng Ilocos o Rehiyon II - Lambak ng Cagayan o Rehiyon III - Gitnang Luzon o Rehiyon IV-A -CALABARZON o Rehiyon IV-B- MIMAROPA o Rehiyon V - Rehiyon ng Bicol o CAR - Cordillera Administrative Region o NCR - National Capital Region o Mga Rehiyon sa Kabisayaan: o Rehiyon VI - Kanlurang Visayas o Rehiyon XVIII- Negros Island Region ( NIR ) o Rehiyon VII - Gitnang Visayas o Rehiyon VIII - Silangang Visayas o Mga Rehiyon sa Mindanao o Rehiyon IX - Tangway ng Zamboanga o Rehiyon X - Hilagang Mindanao o Rehiyon XI - Rehiyon ng Davao o Rehiyon XII - Gitnang Mindanao o CARAGA o ARMM - Autonomous Region in Muslim Mindanao 11  Ang Pangasinan ang tanging lalawigan sa Rehiyon ng Ilocos ang may malawak na kapatagan.  Ang Lambak ng Cagayan ang pinakamalaking lambak sa buong bansa.  Ang NCR ay sentro ng pamahalaan, edukasyon at industriya saq Pilipinas.  Ang Rehiyon XII o Gitnang Mindanao ang tinaguriang ― Kamalig ng Palay sa Mindanao‖.  Ang POPULASYON ay katipunan ng mga tao o mamamayan na naninirahan sa isang lugar o rehiyon.  Ang Rehiyon IV – A o CALABARZON ang may pinakamalaking populasyon sa Pilipinas.  Pumapangalawa ang NCR sa may pinakamalaking populasyon o taong naninirahan.  Ang CAR ang may pinakamaliit na populasyon o bilang ng taong naninirahan.  Ang bansang Pilipinas ay matatagpuan sa bahaging kanluran ng Karagatang Pasipiko at dito makikita ang Pacific Ring of Fire o Circum- Pacific Belt.  Ang PACIFIC RING OF FIRE ay isang lugar o rehiyon kung saan nakalatag ang maraming aktibong bulkan at kung saan nagaganap palagi ang paglindol.  Ang PHIVOCS o Philippine Institute of Volcanology and Seismology ay ang ahensiya ng pamahalaan na namamahala sa mga pagkilos ng mga bulkan sa Pilipinas.  May mahigit 22 aktibong bulkan sa Pilipinas at maaring pumutok sa anumang oras.  Ang DRRMC o Disaster Risk Reduction and Management Council ay ahensiya ng pamahalaan na tumutulong sa mga mamamayan na naghanda sa panahon ng sakuna gaya ng pagputok ng bulkan at 12  paglindol. Ang ahensiyang ito ang tagapamahala ng mga drills na ginagawa sa mga paaralan at mga opisina.  Ang Tsunami ay epekto ng naganap na lindol. Ito ay karaniwang inilalarawan ng pagtaas ng tubig sa normal na lebel nito.  Ang mga lugar na nasa bahaging baybayin o tabing dagat ay mapanganib sa Tsunami kaya kailangan ng mga naninirahan dito na maghanda palagi.  Ang Storm Surge ay ang hindi pangkaraniwang pagtaas ng tubig sa dagat o Karagatan dulot ng lakas ng hangin na dala ng bagyo.  Ang Hazard Map ay nagpapakita ng mga lugar na mapanganib sab aha, bagyo, tsunami o storm surge.  Ang RORO o RollOn, Roll Off Vessel ay nakatutulong sa madaling pag bibyahe ng mga produkto ng isang lalawigan sa ibang lugar.  Ang Pilipinas ay isang archipelago na binubuo ng malalaki at maliliit na nga kapuluan.  Ang maayos na turismo ay may malaking kontribusyon sa pag-unlad ng isang bansa. 13  Republic of the Philippines Department of Education Region III – Central Luzon SCHOOLS DIVISION OF BULACAN Provincial Capitol Compound, Brgy. Guinhawa, City of Malolos, Bulacan Website: www.bulacandeped.com [][][] Email: [email protected] 2019 ARALING PANLIPUNAN OLYMPICS REVIEWER GRADE 4-6 (Heograpiya, Kasaysayan at Kultura) HEOGRAPIYA REVIEWER BAITANG 5  Heograpiya – pag-aaral ng pisikal na daigdig at atmospera nito pati na ang mga tao rito at ang kanilang ugnayan sa kapaligiran.  Asya- Pinakamalaking kontinente sa daigdig na kinabibilangan ng Pilipinas.  Dalawang paraan ng pagtukoy sa kinlalagyan ng Pilipinas:  Tiyak na lokasyon ng isang lugar sa pamamagitan ng latitude at longitude.  Relatibong Lokasyon ay natutukoy batay sa mga anyong lupa at anyong tubig na nakapaligid sa isang lugar.  Ang Globo ay modelo o representasyon ng daigdig.  Ang meridian ay ang patayong imahinasyong guhit sa globo. Ito ay nakaguhit mula hilaga patimog ng globo.  Prime Meridian ang naghahati sa globo sa dalawang bahagi- ang silangang hating-globo at kanlurang hating-globo. Tinatawag din itong Greenwich Meridian sapagkat bumabagtas ito sa Greenwich, England.  International Date Line ay ang imahinasyon na guhit na naghahati sa mundo sa magkaibang araw. Ang bahagi ng mundo sa silangan ng IDL ay nauuna ng isang araw kaysa sa bahaging nasa kanluran ng guhit na ito. Matatagpuan ang IDL katapat ng Prime Meridian sa kabilang panig ng daigdig. 14  Ang Parallel ay ang pahigang imahinasyon guhit sa globo. Nakaguhit ito paikot mula silangan pankanluran ng globo.  Ekwador o equator ay matatagpuan sa gitnang bahagi ng globo, may pantay na layo mula sa North Pole at South Pole.  Tropiko ng Kanser o Tropic of Cancer ang pinakahilagang bahagi ng daigdig na tuwirang nasisinagan ng araw.  Tropiko ng Kaprikornyo o Tropic of Capricorn ang pinakatimog na bahagi ng mundo na tuwirang nasisinagan ng araw.  Kabilugang Arktiko o Arctic Circle ang pinakadulong bahagi ng daigdig sa hilaga na naaabot ng pahilis na sinag ng araw.  Kabilugang Antarktiko o Antarctic Circle ang pinakadulong bahagi ng daigdig sa timog na naaabot ng pahilis na sinag ng araw.  Sa pagtatagpo ng meridian at parallel ay nabubuo ang mala- parihabang espasyo sa ibabaw ng globo. Grid ang tawag sa kabuuang espasyo na ito.  Longhitud ang angular na distansiya pasilangan o pakanluran mula sa Prime Meridian.  Latitud naman ang angular na distansiya pahilaga o patimog mula sa ekwador.  Ginagamit ang degree (º) at minute (‗) na yunit sa pagsukat ng longitude at latitude. Ang bawat degree ay mayroong 60 minutes.  Nasusukat ang longitude sa pamamagitan ng pagtukoy ng anggulo sa pagitan ng alinmang meridian at ng Prime Meridian.  Nasusukat naman ang latitude sa pamamagitan ng pagtukoy sa anggulo sa pagitan ng alinmang parallel at ng equator gamit ang sentro ng daigdig bilang vertex.  Ang vertex ay ang punto kung saan nagtatagpo ang dalawang panig o linya ng anggulo.  Dalawang paraan ng pagtukoy ng relatibong lokasyon ng Pilipinas.  Insular – ang paraan sa pagtukoy ng mga katubigang nakapalibot sa Pilipinas. Bilang bansang archipelago, napapalibutan ang Pilipinas. 15  Bisinal – paraan sa pagtukoy sa lokasyon ng Pilipinas batay sa mga kalupaang nakapalibot dito.  Compass – ay instrumentong ginagamit sa pagtukoy ng direksiyon. o Mayroon itong magnetic na karayom na laging nakaturo pahilaga.  Ang mga pangunahing direksiyon ay SILANGAN, KANLURAN, HILAGA, TIMOG.  Ang pangalawang direksiyon ay HILAGANG-KANLURAN, HILAGANG- SILANGAN, TIMOG- KANLURAN, TIMOG – SILANGAN.  Ang compass rose ay ang representasyon ng mga direksyong makikita sa isang compass. Kumakatawan sa bawat direksiyon ang mga titik.  Pananda – ang tawag sa tala ng mga simbolo at katumbas na impormasyon na makikita sa mapa.  Ang iskala ay ang bahagi ng mapa na nagpapakita ng ugnayan ng sukat at distansiya sa mapa at ang katumbas nitong sukat at distansiya sa daigdig. a. Iskalang Grapik – Ito ay grapikong sukatan na katulad ng ruler. Ang yunit ng panukat sa mapa ay may katumbas na yunit ng panukat sa aktuwal na daigdig. b. Iskalang Verbal – Ito ay pasalitang pagpapaliwanag sa ugnayan ng yunit na panukat sa mapa at yunit ng panukat sa aktuwal na daigdig. c. Iskalang Fractional- ay tumutukoy sa ratio o tumbasan. Nangangahulugang ang bawat yunit ng panukat sa mapa ay may katumbas na bilang ng yunit sa ibabaw ng daigdig.  Ang Pilipinas ay matatagpuan sa pagitan ng 4º23 at 21º25 hilagang latitude at 116º at 127º silangang longitude.  Ang klima ay tumutukoy sa kainaman o average na kondisyon ng atmospera sa loob ng mahabang panahon. Ito ang inaasahang pangkalahatang kalagayan ng himpapawid na naglalarawan ng 16  karaniwang nararanasan sa bawat taon o kaya ay naranasan na sa nakaraan.  Meteorologist – taong bihasa sa pag-aaral ng klima at panahon at siyang naghahatid sa mga tao ng impormasyon tungkol sa lagay ng panahon.  Extreme Value – pinakamataas na temperaturang nararanasan o pinakamalakas na ulan.  Panahon – tumutukoy sa kalagayan ng atmospera sa loob ng isang araw.  Ang season ay tinatawag ding panahon ay tumutukoy sa mahaba- habang kondisyon ng atmospera.  Mga salik na nakaapekto sa panahon : a. temperatura b. kahalugmigmigan o humidity c. presipitasyon d. kaulapan e. hangin f. atmospheric pressure  Philippine Atmospheric, Geophysical and Astronomical Services Administration (PAGASA) – isang ahensiya ng gobyerno na may tungkuling bigyan ng proteksiyon ang mga tao laban sa mga natural na kalamidad at gamitin ang kaalamang pang agham sa pagtiyak ng kaligtasan at kabutihan ng mga tao at sa pagsusulong ng pambansang pag-unlad.  Mga natural na Salik na nakakaapekto sa Klima a. Latitude  Sonang Tropikal o Mababang Latitude  Rehiyong nasa pagitan ng Tropic of Cancer ( 23 1/2º H) at Tropic of Capricorn (23 ½ º T)  Pinakamainit ang klima sa daigdig  Klima: tag-init at tag-ulan 17   Mga Bansa: Brazil , Malaysia , India at Pilipinas  Sonang Katamtaman o Temperate  23 ½ ºH latitude hanggang 66 ½ ºH latitude o sa pagitan ng Tropic of Cancer at Arctic Circle sa Hilaga  23 ½ ºT latitude hanggang 66 1/2ºT latitude o sa pagitan ng Tropic of Capricorn at Antarctic Circle sa timog  4 na uri ng panahon o season- taglamig (winter), tagsibol (spring) , tag-init (summer) at taglagas ( fall).  Mga bansa: Japan, China, USA at Canada b. Altitude o Taas ng Lugar – taas ng lugar na nakaapekto sa temperature ng isang pook. c. Distansiya mula sa karagatan o katubigan nakapaligid sa isang lugar d. Topograpiya – ang mga kabundukan o ang uri ng kalupaan ng isang lugar ay nakakaapekto sa klima ng isang lugar. e. Galaw at Uri ng Hangin Monsoon – ang hanging nagbabago ng direksiyon a. Hanging silangan o trade winds – binabagtas ang Pacific Ocean , nararanasan mula Pebrero hanggang Marso b. Hanging amihan o northeast monsoon – mula sa hilagang- silangan. -Nagmula sa China at Siberia -Nararanasan mula Nobyembre hanggang Pebrero c. Hanging habagat o southwest monsoon – mula sa timog- kanlurang bahagi ng Pilipinas. Nararanasan ito mula Mayo hanggang Oktubre. d. Mga salik na may kinalaman sa Panahon a. Temperatura - lamig o init ng atmospera sa isang lugar. - Thermometer (panukat ng temperatura) 18  b. Kahalumigmigan o Humidity – dami ng vapor o singaw ng tubig na nasa himpapawid.  Relative humidity – tinatayang bahagdan ng aktuwal na dami ng water vapor na nasa partikular na himpapawid.  Saturation – o ang kalagayan na hindi na makakaya pang mag-absorb ng water vapor ng himpapawid. c. Pamumuo ng Ulap at Presipitasyon  Water droplet – maliliit na patak ng ulan o kaya naman ice crystal.  Ulan  Snow d. Dami ng ulan e. Bilis ng hangin o wind speed - ang bilis ng hangin ay dahil sa paggalaw nito mula sa mataas hanggang sa mababang pressure dulot ng pagbabago ng temperatura. Karaniwang sinusukat ang bilis ng hangin gamit ang anemometer. Pagpapalit ng Panahon o Seasons  Dalawang uri ng paggalaw ng daigdig a. Rotasyon- pag-ikot ng mundo sa sariling axis -Nagdudulot ng pagkakaroon ng araw at gabi  Axis – ay imahinasyong guhit na tumatagos mula North Pole patungong South Pole. b. Rebolusyon – ang pag-ikot ng daigdig sa araw. - nagtatakda ng panahon o season - tumatagal ng 365 at ¼ na araw ang kumpletong rebolusyon. - dahilan ng pagkakaroon ng iba‘t ibang klima sa daigdig. 19 Ang Klima at Panahon ng Pilipinas  Matatagpuan ang Pilipinas sa mababang latitude sa itaas ng equator.  Baguio sa Cordillera – Summer Capital of the Philippines  Taon-taon ay may 19 hanggang 20 bagyo ang dumaraan sa Pilipinas  Kasama ang bansa sa rehiyong tinatawag na Typhoon Belt.  Manila Observatory – ang nagsilbing tagapagmatyag at tagapagbigay ng impormasyon sa kalagayan ng panahon ng Pilipinas.  Topograpiya – ang uri ng kalupaan ng isang lugar ay nakakaapekto rin sa uri ng klimang nararanasan doon. Apat na uri ng klima batay sa distribusyon ng ulan  Unang Uri – nakakaranas ng dalawang panahon tagtuyo mula Nobyembre hanggang Abril, at tag-ulan sa nalalabing panahon. Nakararanas ng pinakamaraming ulan mula Hunyo hanggang Setyembre.  Ikalawang Uri – walang panahon ng tagtuyo. Sagana sa ulan higit sa mga buwan ng Disyembre hanggang Pebrero  Ikatlong Uri – Maikling panahon ng tagtuyo na tumatagal nang isa hanggang tatlong buwan: tag-ulan sa buong taon  Ikaapat na Uri – maulan karaniwang 20 sa mga bagyong nabubuo sa hilagang –kanlurang bahagi ng Pacific Ocean ay dumarating sa Pilipinas. 20  Republic of the Philippines Department of Education Region III – Central Luzon SCHOOLS DIVISION OF BULACAN Provincial Capitol Compound, Brgy. Guinhawa, City of Malolos, Bulacan Website: www.bulacandeped.com [][][] Email: [email protected] 2019 ARALING PANLIPUNAN OLYMPICS REVIEWER GRADE 4-6 (Heograpiya, Kasaysayan at Kultura) HEOGRAPIYA REVIEWER BAITANG 6  Ang Relatibong lokasyon ng isang lugar ay maaaring insular o bisinal: o Lokasyong Bisinal- tumutukoy sa kinalalagyan ng isang lugar kaugnay sa mga karatig na kapuluan nito. o Lokasyong Insular – tumutukoy sa kinalalagyan ng isang bansa kaugnay sa mga karatig na katubigan nito 21  TERITORYO AT MGA HANGGANAN NG PILIPINAS BATAY SA KASAYSAYAN  Ang mga karapatang pangkasaysayan ng isang bansa ay mahalagang salik sa pagtukoy ng teritoryong pangkalupaan at teritoryong maritime nito. Ang pag-angkin ng karapatan ng Pilipinas sa teritoryong maritimo ay batay sa Philippine Treaty Limits.  Tatlong Kasunduan na Bumubuo sa Philippine Treaty Limits: o Treaty of Paris of 1898 o Cession Treaty of 1900 o Boundaries Treaty of 1930  Treaty of Paris of 1898 (Kasunduan sa Paris)  Ang Kasunduan sa Paris ang unang dokumento na nagtatakda at naglalarawan ng hangganan at lawak ng teritoryo ng Pilipinas.  Ito ang kasunduan kung saan isinalin ng Espanya sa Estados Unidos ang karapatan nito sa Pilipinas. Naganap ang paglagda sa kasunduang ito noong Disyembre 10, 1898.  Ang mga sumusunod na katangian ng bansa batay sa lawak ng teritoryo ng Pilipinas na nakasaad sa Tratado sa Paris: 1. Hugis – parihaba 2. Lapad – 965.61 kilometro 3. Haba – 1931.21 kilometro 4. Bilang ng Pulo– 7,101  Treaty of Washington 1900 (Kasunduan ng Espanya at Estados Unidos) o Isang kasunduang nabuo sa pagitan ng Estados Unidos at Pilipinas na nilagdaan noong Nobyembre 7, 1900 sa Washingtong DC, USA. o Ang mga pulo ng Cagayan, Sulu, Sibutu, at ibang maliliit na pulo na kabilang sa Kapuluan ng Sulu na nakaligtaan sa Kasunduan sa Paris ay isinama na sa teritoryo ng Pilipinas. 22  Boundaries Treaty of 1930 (Kasunduan ng Estados Unidos at Britanya) o Kasunduan sa pagitan ng United Kingdom at Estados Unidos na nilagdaan noong Enero 2, 1930. Dinelimitahan sa kasunduang ito ang mga hangganan sa pagitan ng Hilagang Borneo na kilala sa kasalukuyan sa tawag na Sabah. o Kinilala sa kasunduang ito na bahagi ng kapuluan ng Pilipinas ang Turtle Islands at Mangsee Islands na nasa pagitan ng Borneo at Sulu. Ang Teritoryo ng Pilipinas ayon sa batas at kasunduan  Ang Konstitusyon ng 1935 o Naging bahagi ng Pilipinas ang Pulo ng Batanes dahil sa paninirahan at pagmamay-ari ng mga mamamayang Pilipino sa mga pulong ito.  Teritoryo ng Pilipinas ayon sa United Nations Convention on the Law of the Sea (UNCLOS) o Binigyang-linaw nito ang mga hangganang maritime ng mga bansa sa daigdig. Lumagda ang Pilipinas sa kasunduang ito noong Disyembre 10, 1892. Nakasaad sa UNCLOS ang sumusunod: 1. Pagkilala sa Doktrinang Pangkapuluan o Archipelagic Doctrine 2. Ang teritoryo ng tubig ay hanggang 23 milya sa palibot ng kapuluan 3. Ang Eksklusibong Sonang Pang-ekonomiya o Exclusive Economic Zone (EEZ) ay magbibigay ng 200 milyang lawak ng karagatan sa palibot ng kapuluan.  Ang Doktrinang Pangkapuluan (Archipelagic Doctrine) – ang karapatan ng isang bansang archipelagic (kapuluan) ay nakapaloob sa mga 23  batayang guhit na nagdurugtong sa mga pinakalabas o pinakadulong bahagi ng mga pulo na sakop ng kapuluan. o Lahat ng bahaging tubig sa loob ng batayang guhit ay nasasakop at nasa kapangyarihan ng pamahalaan ng bansa o kapuluang iyon. o Ang kasunduang ito ay isinagawa ng mga mambabatas na Pilipino noong 1956.  Exclusive Economic Zone (EEZ) - nakasaad dito na ang teritoryo ng tubig ng Pilipinas ay may lawak na 12 milya sa palibot ng bansa. o Ang Eksklusibong Pang-ekonomiya ay nagbibigay ng 200 milyang lawak ng karagatan sa palibot ng kapuluan. TERITORYO NG PILIPINAS AYON SA MGA SALIGANG BATAS  Saligang Batas ng 1935. Ito ang pangunahing batayan ng Philippine Treaty Limits sa pagtukoy ng pambansang teritoryo at mga hangganan ng Pilipinas.  Amended Republic Act No. 3046 o Philippine Baselines Law. Inamyendahan ito ng R.A 5046 noong Setyembre 18, 1968 kung saan inihayag ng Pilipinas ang mga katubigan ayon sa archipelagic baselines bilang pambansang kapuluan at inangkin ang Pilipinas at pagpapahiwatig ng Pilipinas ng intensiyong tukuyin ang maritime zone nito.  Saligang Batas ng 1973. Isinasaad ng Artikulo I ng Saligang Batas na ito na binubuo ang teritoryo ng Pilipinas ng lahat ng kapuluan ng Pilipinas at lahat ng mga pulo at katubigang nakapaloob dito.  Saligang Batas ng 1987. Ayon sa Artikulo I ng Saligang Batas na ito, itinadhana na ang kabuuang teritoryo ng Pilipinas ay ang kapuluang 24 Pilipinas kabilang ang lahat ng mga pulo at karagatang nakapaloob dito, gayundin ang lahat ng teritoryong nasa ganap na hurisdiksiyon ng bansa at ang mga karagatang nakapaligid, nakapagitan at nag-uugnay sa mga pulo ng Pilipinas ano man ng lawak nito ay bahagi ng internal waters ng Pilipinas. 25  Republic of the Philippines Department of Education Region III – Central Luzon SCHOOLS DIVISION OF BULACAN Provincial Capitol Compound, Brgy. Guinhawa, City of Malolos, Bulacan Website: www.bulacandeped.com [][][] Email: [email protected] 2019 ARALING PANLIPUNAN OLYMPICS REVIEWER GRADE 4-6 (Heograpiya, Kasaysayan at Kultura) KASAYSAYAN REVIEWER  Prehistoriko- ay tumutukoy sa panahon kung saan ang mga pangyayari sa Pilipinas ay hindi pa naisusulat at tanging ang nahukay na mga labi lamang ang nagsisilbing ebidensya na pinag-aaralan nang husto ng mga eksperto upang maisulat ang kasaysayan.  Base sa kasaysayan, ang pre-colonial o panahon bago masakop ng Espanya ang Pilipinas ay nahahati sa 3 panahon: o Panahon ng Lumang Bato o Panahon ng Bagong Bato o Panahon ng Metal  Panahon ng Lumang Bato- o Panahon ng Paleolitiko ay panahon kung saan ang mga sinaunang Pilipino ay gumagamit ng mga bato bilang kanilang kasangkapan para mabuhay.  Paleolitiko- ay mula sa mga salitang palaois na nangangahulugang ―luma‖ at ―lithic‖ na ang ibig sabihin ay ―bato‖  Panahon ng Bagong Bato- nagsimula ang panahong ito nang matutuhan ng mga sinaunang Pilipino na hasain ang kanilang mga 26  kasangkapang gawa sa bato upang tumalim gaya ng batong daras o palakol.  Neolitiko- ay mula sa mga salitang naois na nangagahulugang ―bago‖ at ―lithic‖ na ang ibig sabihin ay ―bato:  Panahon ng Metal- ito ay nagsimula sa pagitan ng 2000 BCE- 1000CE. Ito ang panahon na gumagamit ng ng kagamitang yari sa tanso at bakal ang mga sinaunang tao.  Sistema ng pagpapangkat ng mga mamamayan sa isang lipunan: o Datu- pinakamataas sa 4 na pangkat sa lipunan noon. Sila ay pinaglilingkuran ng ibang pangkat.Tinatawag din silang Raha o Lakan- sa ibang lugar sa bansa. o Maharlika- ito ang pangkat na kasunod ng datu. Ang mga miyembro ng pangkat na ito ay ipinanganak na malaya. Hindi sila nagbabayad ng buwis, sinasamahan nila ang datu sa pakikidigma, paglalakbay at iba pang gawain. o Timawa- ito ay pangkaraniwang tao. Kabilang sa pangkat ang mga lumayang alipin. Nagbabayad sila ng buwis at tumutulong din sila sa datu sa paggawa ng bahay , pagtatanim at pag- aani. o Alipin- tinatawag ding oripon. Ito ang pinakamababang pangkat ng mga tao sa lipunan.  May dalawang uri ng alipin: o aliping namamahay- na katumbas ng ayuey ng Bisaya o aliping sagigilid- na katumbas ng tumarampok ng Bisaya. 27  Ferdinand Magellan- isa siyang sundalo at manlalayag na Portuges na naniniwalang mararating niya ang silangan sa pamamagitan ng paglalayag gamit ang rutang pakanluran dahil sa paniniwalang ang mundo ay bilog.Sa pangunguna niya ay dumating ang mga kastila sa ating bansa noong Marso 17, 1521.  Mga barkong ginamit sa paglalakbay ni Magellan at kanyang mga tauhan:  PANGALAN NG BARKO  PINUNO  Trinidad  Ito ang barkong pinamunuan ni Magellan  Concepcion  Ito ang barkong pinamunuan ni Gaspar Quesada  San Antonio  Ito ang barkong pinamunuan ni Kapitan Juan de Cartagena  Victoria  Ito ang barkong pinamunuan ni Luis de Mendoza  Santiago  Ito ang barkong pinamunuan ni Juan Serrano  Tatlong (3) layunin ng paglalakbay ni Magellan: o makahanap ng mga pampalasa na mula sa silangan dahil itinuturing na ang mga pampalasa noon ay kasinghalaga ng ginto. o maipalaganap ang relihiyong Kristiyanismo sa mundo o mailagay ang bansang Espanya sa pedestal  Ang paglalakbay ni Magellan ay binubuo ng:  270 tauhan 28  Duarte Barbosa (bayaw ni Magellan)  Antonio Pigafetta ( ang mananalaysay)  Fr. Pedro de Valderrama (pari sa barko)  Enrique ng Malacca ( isang aliping Malayo na nagsilbing interpreterni Magellan)  Homonhon- ay isang maliit na pulo sa bunganga ng Golpo ng Leyte. Ito ang lugar kung saan dumaong ang barkong sakay si Ferdinand Magellan. Ayon sa kasaysayan , taglay na ng nasabing lugar ang sistemang pampamayanan.  Barkong Victoria- ang tanging barko na nakabalik ng Espanya. Ang nakabalik ng buhay ay ang mga unang taong nakapaglakbay sa mundo sa pamumuno ni del Cano , kasama si Pigafetta.  Lapu-Lapu- ang taong hindi kumilala sa kapangyarihan ni Raha Humabon na noon ay isa nang binyagang kristiyano , bilang isang hari ayon s utos ni Ferdinand Magellan.  Nang marating nina Juan de Salcedo at Martin de Goiti ang Maynila,namangha sila sa maunlad na pamumuhay ng taga doon. Ayon sa kasaysayan, dalawang pamayanang Muslim mayroon noon sa Kamaynilaan: o Maynila na pinamumunuan ni Raha Sulayman o Tondo na pinamumunuan ni Raha Lakandula  333 taon- bilang ng taon na ang Pilipinas ay napasailalim ng mga Kastila.  polo y servicios – tawag sa sapilitang paggawa. 29  ang mga kasama dito ay mga kalalakihang edad 16 hanggang 60 taong gulang, sila ay gumawa ng mga gawaing pambayan tulad ng mga gusali pampamahalaan, simbahan, tulay at iba pa.  falla- tawag sa ibabayad ng sinumang gustong makaiwas sa polo y servicios.  polista – tawag sa mga taong sapilitang pinagtatrabaho.  MGA URI NG PANAHANAN  Encomiendero- ang tawag sa may-ari ng encomienda.  Encomienda- ito ay isang sistema na binigyan ng hari ng Espanya ng kapangyarihan ang sinumang mananakop na Espanyol na mangolekta ng buwis sa mga nakatira sa sakop nilang teritoryo. Ito daw ang gantimpala ng hari ng Espanya sa kanilang paglilingkod.  Vandala- ito ay sistemang pangkabuhayan ng pamahalaang Espanyol kung saan sapilitan nilang sinasabihan ang mga katutubong ibenta sa pamahalaang Espanyol sa mababang halaga ang mga produkto mula sa pagsasaka gaya ng bigas, pagkain at iba pa. Minsan ito ay walang bayad kaya ito ay tahasang pangangamkam ng hindi nila pag-aari.  Tributo- ay isang pamamaraan ng pampamahalaang kolonyal upang mapunan nila ang gastusin ng pamahalaan. Ito ay isang uri ng buwis na ipinapataw lamang sa mga katutubong Pilipino.  Kalakalang Galyon- ito ay isang monopolyo ng pamahalaang kolonyal sa kalakalang panlabas.. Ito ay pagpapalitan ng mga kalakal sapagkat barko o galyon ang gamit sa pagdadala ng mga produkto sa Pilipinas. 30  cabeza de baranaggay- pinamumunuan nito ang barangay  pueblo- binubuo ito ng pangkat ng barangay , baryo at visita.  gobernadorcillo- pinamumunuan nito ang pueblo  alcaldia- mas malawak ito sa pueblo. Binubuo ito ng mga pinagsanib na barangay (pueblo) na kung tawagin sa kasalukuyan ay probinsya o lalawigan.  alcalde mayor- ito ang pinuno ng alcaldia  Bukod sa mabilis na pagpapalit ng mga pinuno, ang pagkakaroon ng mga tiwaling opisyal ng pamahalaan ay naging dahilan din ng kawalan ng katatagan ng pamahalaang kolonyal. Ilan sa mga halimbawa ng mga tiwaling opisyal ng pamahalaan noong ika-19 na siglo ay ang sumusunod: o Hen. Rafael de Izquierdo- siya ang gobernador-heneral na responsible sa pagkamatay ng 3 paring martir. o Admiral Jose Malcampo- siya ay mahusay na mandirigma subalit mahina ang pamumuno dahil wala siyang kakayahang mapasunod ang kanyang mga tauhan. o Hen. Fernando Primo de Rivera- isang tiwaling gobernador heneral. Nagpapasuhol at nangongolekta siya ng tong sa mga kasino o pasugalan. 31  o Hen. Valeriano Weyler- siya ay isang tiwaling pinuno na tumatanggap ng mga suhol mula sa mga tsino. Siya rin ang gobernador-heneral sa panahon ni Dr. Jose Rizal at gumamit ng kamay na bakal. o Hen. Camilo de Polavieja- siya ay isang malupit na heneral na nagpapatay kay Dr. Jose Rizal.  Spanish Penal Code- ito ay batas na ginawa lamang para sa mga Espanyol. Ito ay nagbibigay ng mabigat na parusa sa mga Indio na nagkasala at magaan na parusa naman para sa mapuputing Espanyol.  Guwardiya Sibil- ito ay itinatag sa bisa ng decree noong Pebrero 1852 upang magsilbing tagapagpanatili ng katahimikan at kaayusan sa Pilipinas. Sila ay tinatawag na ―constabulary‖ o mga pulis sa kasalukuyan.  Colegio de Nuestra Señora del Santisimo Rosario- ito ang dating pangalan ng Unibersidad ng Santo Tomas sa kasalukuyan na itinuturing na isa sa pinakamhusay na paaralan sa Pilipinas. Ito ay ang tanging paaralansa bansa na kinilala ng Vatican bilang isang Pontifical University.  Unibersidad ng Santo Tomas- Ito ay ang tanging paaralan sa bansa na kinilala ng Vatican bilang isang Pontifical University.  Ayon sa tala, dito sa Colegio de Nuestra Señora del Santisimo Rosario nag-aral ang ilang mga bayaning Pilipino gaya nina:  Dr. Jose Rizal  Emilio Jacinto  Marcelo H. del Pilar 32  Apolinario Mabini  Ayon din sa tala, dito sa Colegio de Nuestra Señora del Santisimo Rosario nag-aral ang ilang mga naging pangulo ng Pilipinas gaya nina:  Manuel L. Quezon  Sergio Osmeña  Jose P. Laurel  Diosdado Macapagal  PAGPAPABUTI SA KATAYUAN NG MGA BABAE  Kolehiyo ng Santa Potenciana- kauna- unahang paaralang pambabae na itinatag noong 1594.  Sumunod naman ang:  Kolehiyo ng Santa Isabel (1596)  Beateryo ng Santa Catalina (1696)  Kolehiyo ng Santa Rosa (1750)  Kolehiyo ng Concordia (1869)  Kumbento ng Asuncion (1892)  ANG PARAAN NG PAMAMAHALA NG MGA KASTILA  Gobernador-heneral- tawag sa kinatawan ng hari ng Espanya sa Pilipinas.  Miguel Lopez de Legazpi- siya ang kauna-unahang gobernador- heneral na nanungkulan sa Pilipinas.  decreto superior- tawag sa batas na gawa ng gobernador- heneral.  tributo- ibang tawag sa buwis 33  ilustrado- mga mayamang Pilipino, mestisong Intsik at Kastila na mas angat ang pamumuhay kaysa ordinaryong mamamaya. Sila din ay nagkaroon ng sapat na salapi upang maglakbay patungong Europa sa layuning mapaunlad pa ang kanilang karunungan.  ANG SEKULARISASYON NG MGA SIMBAHAN  Ang mga nanguna sa Kilusang Sekular ay sina:  Padre Mariano Gomez  Jose Burgoz  Jacinto Zamora  moro-moro- ito ay tungkol sa paglalaban ng mga Muslim at Kristiyano.  senakulo- ay isang dula naman na tumatalakay rin sa paghihirap ni Kristo.  ANG PAG-AALSA SA CAVITE  La Madrid- lider ng mga manggagawa at arsenal ng Cavite na nag- alsa sa kadahilanang inalisan sila ng pamahalaan ng kanilang pribilehiyo at ito ay naganap noong Enero 20, 1872.  sedisyo at pagtataksil – tawag sa kaso na ibinintang sa tatlong pareng martir.  Francisco Saldua- siya ay binayaran ng mga kastila upang maging testigo at mapatunayan na ang 3 paring martir ay talagang may sala. 34  Siya rin ay pinabitay upang hindi maisiwalat ang katotohanan na walang kinalaman ang 3 pari sa pag-aalsa sa Cavite.  garote- tawag sa ginawang pagbitay sa 3 paring martir na naganap noong Pebrero 17, 1872 sa Bagumbayan.  Kilusang Propaganda- ang pangunahing layunin nito ay bigyan sila ng mapayapang asimilasyon o pagbibigay- katayuan sa Pilipinas na maging isang regular na probinsiya ng Espanya, gaya ng Cataluña at ng Andalucia, nang sa ganoon ay matamo rin naman ng mga Pilipino ang nararapat na mga karapatan nila.  La Solidaridad- itinuturing na opisyal na pahayagan ng Kilusang Propaganda.  El Filibusterismo- nobela ni Dr. Jose Rizal na inihandog sa 3 paring martir sapagkat ayon sa kanya ang mga ito ay naging biktima ng kawalan ng katarungan sa ilalim ng rehimeng kastila.  Marcelo H. del Pilar- pinakadakilang peryodistang Pilipino. Nakuha niya ang titulong pinakadakilang mamamahayag ng kanyang panahon.  Agosto 30, 1850- kapanganakan ni Marcelo H. del Pilar  Bulacan, Bulacan- lugar ng kapanganakan ni Marcelo.  Diariong Tagalog- ang unang pahayagang Tagalog na naging kasangkapan upang maipabatid sa mga Pilipino ang kasamaan ng 35  mga kastila. Ito rin ang kauna-unahang pahayagang nasulat sa wikang bernakular noong 1882 na naglalaman ng mga maling gawain ng pamahalaang Espanyol sa Pilipinas at panawagan para sa pagbabago.  Ginamit ni Marcelo ang mga sumusunod na pangalan :  Plaridel  Dolores Manapat  Piping Dilat  Hulyo 4, 1896- petsa ng kamatayan ni Marcelo.  Graciano Lopez Jaena- siya ay isinilang noong Disyembre 18, 1856 sa Jaro, Iloilo. Siya ay kinilala bilang pinakamahusay na mananalumpati ng Kilusang Propaganda.  Prince of Filipino Orators - ito ay taguri kay Graciano Lopez Jaena.  La Solidaridad- pahayagang itinanatag ni Graciano Lopez Jaena sa Barcelona, Espanya noong 1889 na kung saan siya rin ang patnugot.  Dr. Jose Rizal- pambansang bayani ng Pilipinas. Siya ay isinilang sa Calamba, Laguna noong Hunyo 19, 1861.  Jose Protacio Rizal Mercado Y Alonso de Realonda- buong pangalan ni Rizal. Siya ikapito sa 11 magkakapatid. Siya ay may palayaw na Pepe. Siya ang tinaguriang pinakamagaling na Pilipino ng kanyang panahon. Tinagurian siyang pambansang bayani at pinakadakilang propagandista. 36   1.Espanya o Inglatera  3. Alemanya Mga bansang narating ni Rizal: o Italya o Belgium o Pransiya  Dapitan, Zamboanga- dito ipinatapon si Rizal  Noli Me Tangere at El Filibusterismo- mga akda ni Rizal na nagsiwalat ng mga kalupitan at pagmamalabis ng mga kastila.  Jose Ma. Panganiban- siya ay produkto ng Colegio de San Juan de Letran at ng Unibersidad ng Santo Tomas kung saan tinapos niya ang kursong Medisina. Gaya nina del Pilar, Jaena at Rizal mahusay ring manunulat si Panganiban.  Juan Luna- bukod sa pagsulat ginamit ni Juan Luna ang kanyang talento sa pagpinta upang labanan ang pamahalaang Espanyol.  Spoliarium- ito ay ipininta ni Juan Luna. Tumatalakay ito sa paghihirap ng mga Pilipino sa ilalim ng pamahalaang Espanyol.  Antonio Luna- siya ang kapatid ng mahusay na pintor na si Juan Luna. Naging mahusay na manunulat siya ng pahayagang La Solidaridad sa ilalim ng pangalang Taga-ilog. Mga sagisag-panulat ng mga bayani:  Jose Rizal- Laon Laan at Dimas-alang  Mariano Ponce- Tikbalang, Naning, Kalipulako 37   Antonio Luna- Taga- ilog  Marcelo H. del Pilar- Plaridel  Jose Ma. Panganiban- Jomapa  ANG PAGKAKATATAG NG KATIPUNAN  Daang Azcarraga- dating ngalan ng Recto Avenue. Dito matatagpuan ang tahanan kung saan patagong nagpulong ang maliit na pangkat ng mga Pilipino upang itatag ang Kataastasan, Kagalang-galangang Katipunan ng mga Anak ng Bayan.  Andres Bonifacio- Siya ang tinaguriang ―Supremo ng Katipunan‖.  Teodoro Patiño at Apolinario Cruz- nagkaroon ng hidwaan na naging ugat ng pagkakabunyag ng Katipunan.  Honoria- siya ay kapatid ni Teodoro Patiño. Sa kanya ipinagtapat ang tungkol sa Kilusan.  Juan Ramos- siya ang may-ari ng tahanan sa Pugadlawin na kung saan kinalap ni Bonifacio ang mga kasapi ng Katipunan noong Agosto 23, 1896.  ―Mabuhay ang Pilipinas! Mabuhay ang Katipunan!- ito ang isinigaw ng mga katipunero habang sabay-sabay nilang pinupunit ang kanilang mga sedula. ANG HIMAGSIKAN AT ANG PAGKAMATAY NI BONIFACIO  Magdiwang- pinamumunuan ni Andres Bonifacio 38  Magdalo- pinamumunuan ni Emilio Aguinaldo.  Ama ng Katipunan- taguri kay Andres Bonifacio  Bundok Buntis- matatagpuan sa Maragondon, Cavite. Dito binaril ang magkapatid na Andres Bonifacio at Procopio.  Emilio F. Aguinaldo- siya ang pangulo ng Unang Republika. Isinilang siya sa Kawit, Cavite noong Marso 22,1869.  Carlos Aguinaldo mga magulang ni Emilio Aguinaldo  Trinidad Famy  Pedro A. Paterno- isang maykayang manananggol na naging tagapamagitan ni Aguinaldo at Primo de Rivera. IBA PANG MGA DAKILANG MGA BAYANI NOONG PANAHON NG HIMAGSIKAN  Emilio Jacinto- siya ay kinilalang Utak ng Katipunan. Siya ay ipinanganak noong Disyembre 15, 1875 sa Tondo, Maynila. Ang kanyang mga magulang ay sina Mariano Jacinto at Josefa Dizon. Siya rin ang naging tagapayo at kanang-kamay ni Bonifacio.  Kartilla- ito ang panimulang aklat ng Katipunan na ang may-akda ay si Emilio Jacinto.  Pingkian- sagisag panulat ni Emilio Jacinto. 39  Apolinario Mabini- siya ang tinaguriang Utak ng Himagsikan at Dakilang Lumpo. Ipinanganak siya sa Talaga, Tanauan, Batanggas noong Hulyo 22, 1864. Naging tagapayo siya ni Emilio Aguinaldo.  Pio del Pilar- siya ang tagapamahagi ng Kalayaan, ang diyaryo ng Katipunan. Siya ang tinaguriang ―Rebolusyunaryong Heneral ng Pilipinas‖  Pio Valenzuela- siya ang kinatawan na ipinadala ni Andres Bonifacio sa Dapitan para humingi ng payo kay Dr. Jose Rizal tungkol sa napipintong rebolusyon laban sa mga Espanyol.  Melchora Aquino- mas kilala sa tawag na ―Tandang Sora‖. Siya ay tinaguriang ― Ina ng Katipunan‖ Bilang bahagi ng kilusan, nagbibigay siya ng tulong sa mga sugatang sundalo. Siya ay ipinatapon sa Guam matapos matuklasang tumutulong siya sa mga kasapi ng KKK.  La Semilla- ito ang tawag sa grupo ng mga kababaihan sa Katipunan. Ayon sa tala 25 babae ang naging kasapi ng Katipunan.  Gregoria de Jesus- asawa ni Bonifacio, ―Lakambini ng Katipunan‖  Marina Dizon- Asawa ng katipunerong si Jose Turiano Santiago at pinsan ni Emilio Jacinto.  Benita Rodriguez- gumawa ng watawat ng Katipunan; asawa ng katipunerong si Restituto Javier.  Inocencio Mabini mga magulang ni Andres Bonifacio  Dionisia Maranan 40  ANG DIGMAAN SA PAGITAN NG ESPANYA AT AMERIKA AT ANG PAGBABALIK NI AGUINALDO  Cuba- bansa na naging kolonya din ng Espanya.  USS Maine- isang pandigmang bapor ng Estados Unidos na sumabog noong Pebrero 15, 1898.  Donya Delfina Herbosa de Natividad sila ang tumahi ng Pamban- sang bandila ng Pilipinas.  Donya Marcela de Agoncillo  Julian Felipe- kumatha ng musika ng Lupang Hinirang  Jose Palma - naglapat ng titik ng Lupang Hinirang  Ambrocio Rianzares Bautista- siya ang nagpahayag ng Deklarasyon ng Kasarinlan.  Palanan, Isabela- ditto nadakip ng mga amerikano si Emilio Aguinaldo. ANG PAMAHALAANG ITINATAG NG MGA AMERIKANO  Heneral Wesley Merritt- unang gobernador- militar ng pamahalaang militar. Mga tungkulin ng gobernador-militar:  1. tagapagpaganap 2. tagapagbatas 3. tagahukom 41  William Howard Taft- unang gobernador-sibil ng Pilipinas. Mga kapangyarihan ng gobernador-sibil:  1. tagapagpaganap 2. Tagapagbatas  Cayetano Arellano- unang kataas-taasang Hukom ng Korte Suprema.  Ayon kay Taft ‖ Ang Pilipinas ay para sa mga Pilipino at hindi para sa mga mapagsamantalang Amerikano.‖  Heneral Antonio Luna- siya ang pinakamagaling na heneral noong panahon ng rebolusyunaryo laban sa mga Amerikano. Siya ay pinanganak sa Binondo, Maynila noong Oktubre 29, 1866. Siya ay napatay sa Cabanatuan, Nueva Ecija noong Hunyo 5, 1899.  Heneral Gregorio del Pilar- tinagurian siyang ―Bayani ng Pasong Tirad‖. Isinilang noong Nobyembre 14, 1875. Noong panahon na tinutugis ng mga amerikano si Aguinaldo sa Pasong Tirad ay hinarangan niya ito at ng kanyang mga tauhan upang hindi ito mahuli. Sa pook na ito rin siya napatay ng mga kaaway noong Disyembre 2, 1899.  Macario Sakay- siya ay kasama sa mga pinunong nagtatag ng Republikang Tagalog o Pamahalaang Supremo na nasa Tanay, Rizal. Siya rin ang kahuli-hulihang sumuko sa mga Amerikano.  Narito ang talaan ng mga Pilipinong heneral na sumuko sa mga Amerikano pagkaraan ng mahabang panahon ng pakikipaglaban.  Pangalan  Pook na  Petsa ng Pagsuko Pinagtalagahan  Heneral Manuel Tinio  Nueva Ecija  Mayo 17, 1901 42  Heneral Tomas  Pampanga  Hunyo 15, 1901 Mascardo  Samar  Pebrero 27, 1902  Heneral Vicente Lukban  Batangas  Abril 17, 1902  Miguel Malvar  Setyembre 25,  Heneral Simeon Ola  Tanay, Rizal 1903  6. Macario Sakay  1907  Barasoain Church- dito sa simbahang ito na matatagpuan sa Malolos, Bulacan pinasinayaan ang Unang Republika ng Pilipinas.  20,000,000 dolyar- halagang ibinigay ng Amerika sa Espanya nang isuko ang Pilipinas.  Batas Cooper- tinatawag din na Batas Pilipinas ng 1902.Ayon sa batas na ito, ang mga Pilipino ay may karapatang bumuo ng isang asembliya na ang mga kasapi ay pawing mga halal na Pilipino.  Batas Jones ng 1916- ang batas na ito ay iniharap sa Kongreso ng Estados Unidos ni William Atkinson Jones at ito ay nilagdaan ni Pangulong Wilson. Ang batas na ito ay nagbibigay ng kasarinlan sa bansa sa sandaling maipakita ng Pilipino na matatag na ang pamahalaan. Ito ay itinuturing na pinakamahusay na batas na napagtibay ng kongreso ng Estados Unidos , kung ang tutukuyin ay ang nauukol sa pagbibigay ng kasarinlan sa bansa.  Os-Rox Mission- pinangunahan nina Sergio Osmeña at Manuel Roxas ang Misyong Os-Rox. Ito ay isang misyong pangkalayaan na ipinadala ng Amerika upang magsiyasat sa kahandaan ng Pilipinas para sa pagsasarili. 43  Batas Hare-Hawes-Cutting- pinagtibay ito ni Roxas at Osmeña noong Enero 17, 1933. Itinalaga nito ang pagbibigay sa Pilipinas ng pagsasarili sa loob ng 10 taon sa ilalim ng sistemang Komonwelt. Maganda sana ang pangkalahatang layunin ng mga batas maliban sa 2 probisyong hindi sinang-ayunan ni Manuel L. Quezon. Ang mga ito ay may kaugnayan sa:  pagtatayo ng mga base-militar ng Amerika sa bansa  pagpapataw ng buwis sa mga produktong ilalabas ng bansa papuntang Amerika.  John McDuffie ngalan ng mga mambabatas sa Amerika na hiningan ng tulong Manuel L. Quezon upang  Millard Tydings magkaroon ng pagbabago sa Hare-Hawes-Cutting.  Batas Tydings-McDuffie- ito ay nilagdaan ni Pangulong Franklin D. Roosevelt noong Marso 24, 1934. Isinunod ito sa ngalan ng senador na Millard Tydings at Kongresistang si John McDuffie. Ito ay batas na nagtatadhana ng mga dapat na isagawa bilang paghahanda sa pagsasarili ng bansa. ANG PANLIPUNANG PAMUMUHAY NOONG PANAHON NG MGA AMERIKANO  neo-klasiko- ito ay istilo ng tahanan ng mga Amerikano na dinala sa Pilipinas. Ito ay istilong pinaghalo ang makaluma at makabagong disenyong kanluranin. Ang kayarian ay binuo mula sa mga mas matibay na materyales tulad ng semento, marmol,tisa, bakal, salamin at yero.  Mga ilang larong itinuro ng mga Amerikano:  basketball 44  Baseball  volleyball  football  boxing  Manila Railroad Company- ito ang dating ngalan ng Philippine National Railways.  Thomasites- tawag sa mga unang gurong sundalong Amerikano.  Thomas- barkong sinakyan ng mga Thomasites.  Edukasyon- ito ang pinakamahalagang naiambag sa atin ng Estados Unidos.  Demokrasya- ito ang pinakadakilang bagay na namana natin sa mga Amerikano. Ito ang ideyolohiyang kumilala sa mga tao bilang pantay- pantay na nilalang.  Mga iba‘t-ibang pagkaing Amerikano na pumasok sa bansa :  sandwich  hotdog  candy  hamburger  ham  cheese  ice cream  cake 45  Kasuotan o pananamit ng mga Amerikano na dinala sa bansa:  Lalaki  Babae  Amerikana  Blusa  kurbata  Palda  t-shirt  bestida  polo-shirt  t-shirt  pantalon  pantalon  shorts  sapatos  Protestantismo- tawag sa relihiyong dala ng mga Amerikano.  Ayon sa Saligang-Batas ng 1935 ,ang pamahalaan ay bubuuin ng tatlong (3) sangay:  Sangay Pambatasan ( Legislative)- ay kakatawanin ng Pambansang Asembliya. Sila ang may katungkulang bumuo at magsagawa ng mga batas.  Sangay Tagapagpaganap ( Executive)- kinakatawan ng pangulo ng bansa at ito ang sangay na siyang nagpapatupad ng mga batas na pinagtibay ng Sangay Pambatasan.  Sangay Panghukuman ( Judiciary)- ay kinakatawan ng pinakamataas na hukuman sa bansa- ang Korte Suprema. Ang sangay na ito ang 46  naglilitis at naggagawad ng kaparusahan sa alinmang paglabag sa mga pinagtibay na batas.  Tagalog- ito ang magiging batayan ng wikang Pilipino o Wikang Pambansa.  Ama ng Wikang Pambansa- ito ang taguri ka Pangulong Manuel L. Quezon.  Batas Homestead- ito ang batas na nagtatadhana ng paglilipat ng mga piling mag-anak sa panibagong lupang titirhan at sasakahin nang walang bayad.  Mga lugar na naging urbanisado at naging lungsod sa ilalim ng Komonwelt:  Baguio  Quezon  Cebu  Davao  Maynila  Zamboanga  Carmen Planas- siya ang kauna-unahang Pilipinang nahalal sa pwestong pampamahalaan.  Aglipayanismo- isang relihiyong sinamahan ng mga mananampalatayang di-sang-ayon sa paggamit ng Latin at wikang banyaga sa pagsasagawa ng mga panalangin at misa.  dummy- tawag sa Pilipinong umaaktong may-ari ng negosyong pag- aari ng mga Amerikano. 47  NARIC- National Rice and Corn Corporation. Ito ang sangay ng pamahalaan na siyang nagtakda ng wastong halaga ng mga mais at bigas upang mas makatulong ito sa mga nagtatanim. PANAHON NG MGA HAPONES  May dalawang puwersang makapangyarihan ang namamayani noon bago pa man sumiklab ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig:  Allied Forces - pinangungunahan ng mga bansang Estados Unidos, Pransya, Great Britain at Rusya (Soviet Union )  Axis Powers- ito ay nabuo nang sumiklab ang digmaan sa Europa noong 1939. Kabilang sa kapangyarihang aksis ang mga sumusunod:  Alemanya  Italya  Hapon  Pinuno ng Axis Powers  Pinuno ng Allied Forces  Adolf Hitler- Alemanya  Winston Churchill- Great Britain  Benito Mussolini- Italya  Franklin Roosevelt- Estados Unidos o Emperador Hirohito-  Joseph Stalin- Rusya Hapon  o Charles de Gaulle- Pransya 48  Heneral Jonathan Wainwright- siya ang humalili kay Heneral Douglas Mac Arthur upang pamunuan ang hukbo nang magpunta ang huli sa Australia.  Pearl Harbor- ito ay matagpuan sa Hawaii. Ang pagbomba ng mga Hapon sa Pearl Harbor noong Disyembre 7, 1941 ay nagdulot ng pagkamatay ng halos 5,000 mga opisyal at kawal Amerikanong nakahimpil doon.  Australia- lugar na pinuntahan ni Manuel L. Quezon nang siya ay tumakas sa mga Hapon. Dito din muling itinayo ang pamahalaang Komonwelt bilang isang takas na pamahalaan.  USAFFE- United States Armed Forces in the Far East. At ang pinuno nito ay si Heneral Douglas MacArthur.  Death March- ito ay makasaysayng Martsa ng Kamatayan. Mulka Mariveles, Bataan hanggang San Fernando ay pinalakad ng sapilitan ng mga Hapones ang mga sundalong Amerikano at Pilipinong bihag na nagugutom, pagod, nauuhaw at maysakit. Ayon sa tala, ang hindi makalakad ay sinasaksak ng bayoneta o kaya naman ay binabaril ng mga Hapones.  MGA GRUPONG MAKAHAPON  Dahil sa tawag ng pagkakataon, may ilang mga grupo ng mga Pilipinong nagpapagamit sa pamahalaang Hapones upang masigurado ang kanilang kaligtasan at matupad ang kani-kanilang pansariling layunin. Ang mga ito ay ang sumusunod: 49  Ganaps- isang samahang pinamumunuan ni Benigno Ramos. Sila ang mga espiya ng mga Hapones.  Pulahanes- sila ang mga nagsisilbing gabay ng mga Hapones sa Pilipinas sa pag-aresto sa mga Pilipinong hinihinalang nakikipagtulungan sa mga gerilya.  Palaaks- sila ang mga nagsisilbing bantay ng Hukbong-sandatahan ng Hapon. Sila ay kalimitang may dalang sibat.  United Nippon (U.N.)- may dala silang baril bilang pananggalang sa mga kaaway. Itinuturing na bahagi ng Hukbong-sandatahan ng Hapon.  Pampars ( Pambansang Pag-asa ng mga Anak ni Rizal)- sila ang grupo ng mga sundalong Pilipino na pinili ng mga Hapones upang labanan ang mga gerilya.Sila ay nakatalaga sa Pililla, Rizal. Mahusay sila sa pakikidigma sapagkat sinanay sila sa mga gawaing pang-militar. Suot nila ang asul na pang-itaas at puting pantalon.  Makapili ( MAKABAYAN: Katipunan ng mga Pilipino)- pinamumunuan nina Heneral Artemio Ricarte, Benigno Ramos at Pio Duran. Tungkulin nilang ituro sa mga Hapones ang mga miyembro ng gerilya. Sila ay may suot na bayong upang matakpan ang kanilang mukha para hindi sila makilala ng mga kapwa Pilipino.  Jose B. Vargas- siya ang naging tagapangulo ng Komisyong Tagapagpaganap noong panahon ng mga Hapones.  Jose P. Laurel- siya ay ipinahayag na pangulo ng itinatag na Republika ng Pilipinas ng mga Hapon noong Oktubre 14, 1943. Tinagurian din 50  siyang President of the Puppet Government dahil siya ay nanungkulan nang walang laya sapagkat makapangyarihan pa rin ang kagustuhan ng mga Hapon.  Mickey Mouse Money- tawag sa salaping papel ng mga Hapon. Ang perang ito ay halos walang halaga.  dugout- ito ay bahagi ng bakuran o silong ng bahay na hinukay ng mga Pilipino upang gawing taguan.  BIBA- ito ay ahensya ng pamahalaan na itinatag upang mamahagi ng bigas sa mga tao.  Saranac Lake , New York- dito binawian ng buhay si Pangulong Manuel L. Quezon.  Manuel Roxas- siya ang naging huling pangulo ng Komonwelt at unang pangulo ng IKatlong Republika ng Pilipinas. Siya ay namatay dhil sa atake sa puso noong Abril 15, 1948.  MGA MAHAHALAGANG NAGANAP SA PANUNUNGKULAN NI PANGULONG ROXAS  US- Philippines Treaty of General Relations  Pagbuo ng Military Bases Agreement  Pagakakaroon ng Military Assistance Agreement  Pagkakabuo ng Philippine Trade Act  Parity Rights  Pagbibigay ng amnestiya sa mga bilanggo noong panahon ng Hapones  Pagkakatatag ng Rehabilitation Finance Corporation 51  Parity Rights- ito ay pagkakaroon ng pantay na karapatan ng mga Pilipino at Amerikano sa paggamit ng mga likas na yaman ng bansa, pantay na karapatan sa mga serbisyong pampubliko , transportasyon at komunikasyon.  HUKBALAHAP- ito ang pinakatanyag na grupo ng mga Pilipinong laban sa mga Hapones sa Pilipinas. Sila ay may malinaw na layuning political at pagbabagong panlipunan.  Luis Taruc- siya ang nagtatag ng samahang HUKBALAHAP.  Mga lider ng HUKBALAHAP( Hukbong Laban sa Hapon):  Luis Taruc  Mateo del Castillo  Juan Feleo  Jose Joven  Pangulong Elpidio Quirino- siya ang humalili bilang pangulo ng bansa noong Abril17, 1948 nang mamatay si Pangulong Roxas noong Abril 15, 1948.  MGA MAHAHALAGANG NAGANAP SA PANUNUNGKULAN NI PANGULONG QUIRINO  Pagtatangkang bigyan ng amnestiya ang mga kasapi ng Hukbalahap  Pagdedeklara sa Fort Santiago bilang Pambansang Dambana  Pagbuo ng Total Economic Mobilization Program  Paglagda sa Magna Carta of Labor at ang Minimum Wage Law 52  Pangulong Ramon Magsaysay- dating kalihim ng Tanggulang Pambansa at siyang tumalo kay Pangulong Quirino sa halalan noong Nobyembre 8, 1953.  -ang kanyang pamamahala ay nakasalig sa ―kaligayahan at katatagan ng karaniwang tao‖  naniniwala siyang ― kung ano ang makabubuti sa karaniwang tao ay makabubuti rin sa buong bansa‖  siya ang tinaguriang ― pangulong makamasa‖ MGA MAHAHALAGANG NAGANAP SA PANUNUNGKULAN NI PANGULONG MAGSAYSAY  Pagbuo ng Agricultural Tenancy Act of 1954  Pagbuo ng Court of Agrarian Relations  Pagbuo ng Presidential Assistant on Community Development (PACD)  Paglikha ng Presidential Complaint and Action Commission  Pagbuo ng NAMFREL o National Citizens‘ Movement for Free Elections  SEATO- Southeast Asian Treaty Organization o -isang samahang binubuo ng walong bansang kumakatig sa ideyolohiyang demokratiko at kumokondena naman sa komunismo.  Republic Act No. 1425- o Batas Rizal. Ayon dito, dapat ituro sa mga mag-aaral na Pilipino ang buhay, gawain at isinulat ni Rizal particular na ang dalawang nobelang Noli Me Tangere at El Filibusterismo. Gayundin nakasaad dito na maaaring hindi pag-aralan ng isang mag- aaral ang nasabing kurso bilang paggalang sa kanyang relihiyon. 53  Reparation Agreement- ito ay isang kasunduang ng Pilipinas at Hapon noong Mayo 9, 1956 na nagtatakda sa bansang Hapon na akuin ang pagpapagawa ng mga imprastrakturang nasira dahil sa digmaan. Ito ay nagkakahalaga ng $800 milyon at may palugit na 20 taon.  Bundok Manunggal- lugar sa Cebu kung saan bumagsak ang eroplanong sinasakyan ni Pangulong Magsaysay kung kaya‘t siyay binawian ng buhay noong Marso 17, 1957.  Nestor Mata- siya ang tanging nakaligtas sa bumagsak na eroplano na kung saan nakasakay si Pangulong Magsaysay.  Pangulong Carlos P. Garcia-bilang Pangalawang Pangulo, nagsimula siyang manungkulan bilang pangulo isang araw pagkamatay ni Pangulong Magsaysay. Ang kaniyang panunungkulan ay nakasalig sa pagtitipid at maayos na pamumuhay, pagpapairal ng patakarang ―Una Muna ang Pilipino‖.  MGA MAHAHALAGANG NAGANAP SA PANUNUNGKULAN NI PANGULONG GARCIA  Pagpapatupad ng Patakarang ―Pilipino Muna‖  Pagpapatupad ng Austerity Program  Pagpapanumbalik ng Kulturang Pilipino  Pagbuo ng Jose Rizal National Centennial Commission  Pagiging kasapi ng Pilipinas sa Association of Southeast Asia  Pangulong Diosdado Macapagal- siya ang ikalimang pangulo ng republika. Sa kasaysayan ng politika sa bansa, siya ang kauna- unahang pangulo ng Pilipinas na mula sa mahirap na angkan. Dahil sa kanyang mapagpakumbabang pinanggalingan, siya ay tinaguriang ― Poor Man From Lubao‖ 54  MGA MAHAHALAGANG NAGANAP SA PANUNUNGKULAN NI PANGULONG MACAPAGAL  Paglagda sa proklamasyon sa paglilipat ng Pagdiriwang ng Araw ng Kalayaan ng Pilipinas  Paggamit ng Wikang Filipino sa mga pasaporte, diploma at iba pa  Pagkakabuo ng Agricultural Land Reform Code  Pagkakatatag MAPHILINDO  Pagtatangka ng Pilipinas na mabawi ang Sabah  EEA- (Emergency Employment Administration) , nagbibigay ito ng hanapbuhay sa pamamagitan ng mga gawaing pampamahalaan tulad ng paggawa o pagkukumpuni ng mga tulay, kalsada, kanal, patubig, paaralan at mga daungan.  nepotismo- pagpapasok ng mga kamag-anak sa mga tanggapan.  MAPHILINDO- Itinatag ito ni Pangulong Macapagal na kinabibilangan ng mga bansang Malaysia, Pilipinas at Indonesia.  Sabah- isang bahagi ng Sultanato ng Sulu na naidugtong ng Malaysia sa kanilang bansa.  Pangulong Ferdinand E. Marcos- siya ang tumalo kay Diosdado Macapagal bilang pangulo. Siya ang may pinahamahabang termino bilang pangulo dahil sa mga sumusunod:  Nagawa niyang mabago ang Saligang Batas 1935; at  Nagdeklara siya ng Batas Militar 55  ―Magiging Dakila Muli ang Bansa‖- ito ang islogan na naging pang- akit ni Marcos s madla nang siya nangangampanya.  Miracle Rice- isang uri ng palay na mabunga. Ito ang iniutos ni Pangulong Marcos na itanim ng mga magsasaka.  Mga bansang kabilang sa ASEAN o ( Association of Southeast Asian Nations)  Thailand  Singapore  Malaysia  Indonesia  Pilipinas  MGA MAHAHALAGANG NAGANAP SA IKALAWANG PANUNUNGKULAN NI PANGULONG MARCOS  Paglakas ng puwersa ng New People‘s Army at ng Communist Party of the Philippines  Paglakas ng Moro National Liberation Front  Pambobomba sa Plaza Miranda  Suspensiyon ng writ of habeas corpus  Pagdedeklara ng Batas Militar (martial law)  Iskwater- tawag sa mga taong ang tinitirhan ay ang mga lupang hindi nila pag-aari o pag-aari ng pamahalaan ang kanilang tinitirhan.  Mga Pilipinong mahuhusay na manunulat ng maikling kwento sa wikang Ingles:  N.V.M Gonzalez 56  Nick Joaquin  Carlos Bulosan  Estrella Alfon  Mga Pilipinong mahuhusay na manunulat ng tula sa wikang Ingles:  Maximo Ramos  Jose Garcia Villa  I.V. Mallari  Mga Pilipinong Kilala sa larangan ng musika:  Antonio Molina  Felipe De Leon  Francisco Santiago  Nicanor Abelardo  Francisca Reyes-Aquino- siya ay kilala sa larangan ng mga katutubong sayaw. Siya ay matiyagang nagsaliksik upang maibahagi sa lahat ang mga malilikhain at magagandang sayaw n gating mga kababayang nasa iba‘t-ibang rehiyon ng kapuluan.  Mga Pilipinong Kilala sa larangan ng pagguhit:  Fernando Amorsolo  Carlos ―Botong‖ Francisco  Victorio Edades ( Ama ng Makabagong Pagguhit)  Damian Domingo  Hernando Ocampo  Jose Joya 57  Guillermo Tolentino- siya ay kilala sa larangan iskultura. Siya ang may likha ng Oblation na matatagpuan sa Pamantasan ng Pilipinas. Siya rin ang lumikha ng bantayog ni Andres Bonifacio sa Calooca.  Geronima Pecson- ang kauna-unahang babaeng nakipagsapalaran sa larangan ng pulitika. Siya ang kauna-unahang babaeng naihalal sa senado.  Lope K. Santos- siya ang may-akda ng ― Banaag at Sikat‖  ―Masagana 99‖- isang programa sa pagpapaunlad sa lupang sinasaka upang makaani ng 99 na kaban bawat ektarya ng lupa.  NCEE- National College Entrance Examination. Ito ay ibinibigay sa mga magtatapos ng hayskul bilang pangunahing kailangan bago makapsok sa kolehiyo.  Bilingual Policy- isang paraan na kung saan ang gagamiting wikang panturo ay Pilipino at Ingles.  Batas Militar- Ito ay idineklara ni Pangulong Marcos noong Setyembre 21, 1972 sa bisa ng Pahayag Bilang 1081 (Proclamation 1081)  Kilalang pangkat ng mamamayang hindi kumikilala sa pamahalaan:  NPA o New People‘s Army  MNLF o Moro National Liberation Front  Benigno Aquino Sr. - isang lider ng oposisyon na namatay noong Agosto 21, 1983. 58  Rolando Galman- isang hired killer, siya ang lalaking bumaril kay Benigno Aquino Sr.  Jose Corazon de Jesus- siya ay isang makatang Pilipino na sumulat ng mga tula sa Tagalog upang ipahayag ang pagnanasa ng mga Pilipino na maging malaya noong panahon ng mga Amerikano sa Pilipinas. Siya ang sumulat ng ―Ang Bayan Ko‖. Tinatawag din siyang‖ Huseng Batute.‖  Snap Election- o biglaang halalan na naganap noong Pebrero 7, 1986.  KBL o Kilusang Bagong Lipunan- ito ang partido ni Pangulong Marcos kasama si Arturo Tolentino bilang pangalawang pangulo.  LABAN o Laban ng Bayan- ito ang partido ni Pangulong Corazon C. Aquino kasama si Salvador Laurel bilang pangalawang pangulo.  Pangulong Corazon C. Aquino- siya tinaguriang ―Pangulo ng Rebolusyonaryong Pamahalaan‖ sapagkat naging pangulo siya ng bansa bunga ng People‘s Power Revolution.  MGA MAHAHALAGANG NAGANAP SA PANUNUNGKULAN NI PANGULONG AQUINO  Pagkakatatag ng Commission on Human Rights  Pagkakabuo ng Presidential Commission on Good Government (PCGG)  Pagkakabuo ng Community Employment and Development Program  4.Pagbuo sa Comprehensive Agrarian Reform Law  Pagbuo ng programang Philippines: Fiesta Islands of Asia 59  Program for Decentralized Educational Development  Pagtanggal sa parusang kamatayan  Pagkakabuo ng Generic Act  Pagsasabatas ng Women in Develoment and National Building Act  Pagtatanggal ng Military Bases Agreement  Pagpapanumbalik ng demokrasya  PCGG- o Presidential Commission on Good Government. Sa ilalim ni Senador Jovito Salonga ay nilikha ang PCGG. Ito ang magsasaliksik kung paano napasakamay ng mga Marcos at cronies ang malaking kayaman na dapat sana ay ginagamit para sa bansa.  Fidel V. Ramos- siya ang ikawalong pangulo ng Ikatlong Republika. Sa kasaysayan ng Pilipinas, siya ang kauna-unahang Protestanteng pangulo.  MGA MAHAHALAGANG NAGANAP SA PANUNUNGKULAN NI PANGULONG RAMOS  Pagbuo ng National Elementary Achievement Test (NEAT) at National Secondary Assessment Test (NSAT)  Pagpapagawa ng 44 na post office sa Pilipinas  Pagkakaroon ng bakuna laban sa tuberculosis, tetano, pertussis, polio at tigdas  Paggawa ng South Luzon Expressway Extension mula Lipa hanggang Lungsod ng Batanggas  Joseph Ejercito Estrada- siya ang ika-13 pangulo ng bansa. Naging tanyag ang islogan na ―Erap para sa Mahirap‖ na naging daan upang mas lalo pa siyang maging tanyag sa mahihirap na mamamayan ng bansa. Naging pamoso rin ang kanyang sinabing ― Huwag ninyo 60  akong subukan‖ at ―Walang kamakamag-anak , walang kumpa- kumpadre, walang kaibi-kaibigan‖ na nangangahulugan wala siyang kakampihan sa mga taong nakagawa ng mali sa lipunan.  Siya ang kauna-unahang pangulo ng Pilipinas na naharap sa impeachment trial dahil sa mga sumusunod:  katiwalian at korupsiyon  pagtataksil sa tiwala ng bayan  paglabag sa Konstitusyon  panunuhol  MGA MAHAHALAGANG NAGANAP SA PANUNUNGKULAN NI PANGULONG ESTRADA  Pagkakaroon ng mga rolling store sa bansa na nagbebenta ng murang bigas at iba pang pangunahing pangangailangan  Pagbibigay-pansin sa pagpapatayo ng mga patubigan sa bansa  Pagbaba ng bilang ng mga nag-aaklas at naalis sa trabaho  Pagbibigay ng lupa sa mahigit na 100,000 magsasaka  Pagpapaunlad sa agham at teknolohiya  Pagbaba ng bilang ng krimen sa bansa  Pag-angat ng kalidad ng edukasyon  Pamimigay ng mga lupain sa mga mamamayang walang lupa sa tulong ng Housing and Urban Development Coordinating Council (HUDCC)  Pagbubukas ng Metro Rail Transit bilang isa sa mga pangunahing pampublikong transportasyon  Pagbuo sa General Banking Law na layuning mareporma ang isang sistemang pinansiyal ng bansa 61  Pagbuo sa Securities Regulation Code, Retail Trade Liberalizations Act at Electronic Commerce Act  Mga Eskandalong Naging Dahilan ng Pagbagsak ng Ekonomiya at Pamumuno ni Estrada  Jueteng Scandal  Tobacco Excise Tax Scandal  Impeachment Trial- ay isang legal na proseso upang mapatalsik ang isang mataas na opisyal ng pamahalaan dahil sa mga nagawang katiwalian sa kanyang pamamahala.  Pangulong Gloria Macapagal-Arroyo- siya ang nagpatuloy sa termino ni panglulong Estrada. Anak siya ni dating Pangulong Diosdado Macapagal. Siya ang ika-14 na pangulo ng bansa.  Pangulong Benigno Aquino III- mula sa partido Liberal. Anak ng dating pangulong Corazon C. Aquino. Siya ang ika-15 pangulo ng bansa. Tanyag ang kanyang islogan na ―Kung Walang Korap, Walang Mahirap‖. Siya ang nagpatupad ng bagong sistemang edukasyon sa Pilipinas sa pamamagitan ng pagdaragdag ng mga taon sa elementarya at sekonadarya na mas kilala bilang K to 12 Program. Ito ay sa paniniwalang malaking tulong ito sa pag-unlad ng karunungan ng kabataang Pilipino. 62  Republic of the Philippines Department of Education Region III – Central Luzon SCHOOLS DIVISION OF BULACAN Provincial Capitol Compound, Brgy. Guinhawa, City of Malolos, Bulacan Website: www.bulacandeped.com [][][] Email: [email protected] 2019 ARALING PANLIPUNAN OLYMPICS REVIEWER GRADE 4-6 (Heograpiya, Kasaysayan at Kultura) KULTURA – BAITANG 4 PAGSULONG AT PAG-UNLAD NG PANITIKAN A. PANITIKAN  Dr. Jose P. Rizal – sumulat ng Noli Me Tangere AT El Filibusterismo, mga nobelang tumuligsa sa pagmamalabis ng mga Espanyol sa Pilipinas.  Graciano Lopez Jaena – naging patnugot ng pahayagang La Solidaridad, ang opisyal na pahayagan ng mga repormista at propagandista noong panahon ng Espanyol.  Marcelo H. del Pilar – nagtatag at naging patnugot ng Diariong Tagalog. Nagsalin sa Filipino ng tula ni Rizal na El Amor Patria  Francisco ―Balagtas‖ Baltazar – kilala sa larangan ng balagtasan. Sumulat ng maraming tula at tinaguriang Prinsipe ng Makatang Tagalog. Sumulat ng Florante at Laura.  Lope K. Santos – Ama ng Balarilang Pilipino.  Amado V. Hernandez – tinaguriang Ama ng Dulang Manggagawang Pilipino‖  Severino Reyes – Ama ng Sarswelang Tagalog. Mahusay siya sa pagsulat ng mga dula at kuwentong pambata. Kilala siya sa sagisag na Lola Basyang. 63 B. PAGPINTA  Juan Luna – tanyag sa pininta niyang SPOLIARIUM, isang larawan na nagpapakita ng madugong labanan ng mga gladiators. Siya rin ang nagpinta ng ―Sanduguan‖ o Blood Compact.  Damian Domingo – kauna-unahang Pilipinong pintor na nagpakadalubhasa sa secular na pagpinta na nagsasabuhay ng mga di-relihiyosong tema.  Carlos ―Botong‖ Francisco – kilala sa istilong pagpinta sa pader o ang MURAL. Matatagpuan ang kanyang mural painting sa Manila City Hall, Philippine General Hospital at Far Eastern University.  Fernando Amorsolo –pinakadakilang pintor sa lahat ng panahon. Tanyag siya sa pagpinta ng mga tanawin at mga pangyayari na may kinalaman sa pambansang kasaysayan ng Pilipinas. C. PAGLILOK O ESKULTURA  Guillermo Tolentino – naglilok ng monument ni Andres Bonifacio sa Caloocan at OBLATION sa Unibersidad ng Pilipinas, bantayog ni Padre Jose Burgos, Jacinto Zamora, Pangulong Manuel Quezon, Magsaysay, Laurel at Roxas.  Eduardo Castrillo – kilala sa paglilok ng metal. Naglilok ng estatwa ni Kristo at mga apostol niya sa Huling Hapunan sa Loyola Memorial Park. D. ARKITEKTURA  Leandro Locsin - gumawa ng Cultural Center of the Philippines, Philippine Plaza, Catholic Chapel saa Unibersidad ng Pilipinas at palasyo ng Sultan ng Brunei Darussalam.  Juan Napkil – nagbalik ng dating anyo ng bahay ni Jose Rizal. E. MUSIKA  Nicanor Abelardo – Ama ng Sonata – manunulat ng Cindrella Overture, Nasaan Ka Irog at Mutya ng Pasig.  Pilita Corrales – asia‘s Queen of Song. 64  Cecile Licad – tanyag sa pagtugtog ng piano. Ginawaran ng Leventritt Award, isang pandaigdig na pagkilala. F. SAYAW  Francisca Reyes Aquino – nag-aral tungkol sa katutubong sayaw ng pangkat etniko.  Lisa Macuja- Elizalde – prima ballerina – kilala sa larangan ng Ballet. G. TANGHALAN AT PELIKULA  Atang Dela Rama – kilala sa pag-arte sa entablado.  Abellardo Avellana – nagderihe ng mga palabas na pang- entablado.  Lea Salonga – gumanap na KIM sa Miss Saigon. Pinarangalan ng Laurence Oliver Awards sa United Kindom at Tony Awards sa New York H. PAGANDAHAN AT PALAKASAN  Gloria Diaz – tinanghal na Miss Universe noong 1969  Margie Moran- Floirendo – Miss Universe 1973  Gemma Cruz – Araneta – Miss International 1964  Aurora Pijuan – Miss International 1970  Melanie Marquez – Miss International 1979  Precious Lara Quigaman – Miss International 2005  Lydia de Vega at Elma Muros Posadas – pagtakbo  Eugene Torre – Chess  Paeng Nepomuceno – bowling  Eric Buhain at Akiko Thompson – paglangoy  Efren ― Bata‖ Reyes – bilyar  Jennifer Rosales at Dorothy Delasin – golf I. AGHAM AT TEKNOLOHIYA  Dr. Eliodoro Mercado – panggagamot ng ketong  Dr, Pedro Lantin – espisyalista sa tipos  Dr. Miguel Canizares – espisyalista sa tuberculosis 65   Dr. Eduardo Quisumbing – nag-aaral ng bulaklak at halaman gamut para sa kanser. Ginawaran siya ng Pambansang Siyentipiko. 1. MGA KATANGIAN NG MGA PILIPINO - Malapit ang ugnayan ng pamilyang Pilipino. Binubuo ito ng lolo, lola, mga magulang at mga anak. - AMA – pinuno ng pamilya. Gumagawa ng huling pasiya, nagtatrabaho para sa pamilya. - INA – ilaw ng tahanan. Namamahala sa gastusin sa bahay. Minamahal at ginagalang ng ama at mga anak. - MGA ANAK – tumutulong sa mga gawaing bahay. - LOLO at LOLA – tagapayo. May mahalagang opinion sa bawat miyembro ng pamilya. - Ang mga batang sumasagot sa mga matanda at gumagawa ng sariling desisyon at tinuturing na kawalang – galang. - Gumagamit ng po at opo sa pag-uusap. - Maunawain, nakikiramay at mapagbigay lalo na sa nangangailangan ng tulong. Marunong silang makisama. Kilala din ang Pilipino sa Bayanihan. 2. MGA TRADISYONG PILIPINO  Pamamanhikan sa mga kaanak ng ikakasal.  Pagsama-sama ng pamilya sa mga pagdiriwang.  Pagkahilig sa paghahanda tuwing may pista. 3. KULTURA – kaparaanan ng tao sa buhay 4. KURO – opinion ng buong lipunan na batay sa kanilang mga karanasan at kinagagawian. 5. KABUHAYAN – ang kalipunan ng mga gawain ng tao, pamayanan, at institusyon na may kaugnay sa paglilikha, pamamahagi, palitan at pagkonsumo ng produkto. 6. LUPANG HINIRANG – pambansang awit ng Pilipinas na sumasalaysay ng pakikipaglaban ng mga Pilipino para sa kalayaan. Nagpapahayag 66  din ito ng pagmamahal sa bayan at kahandaang ipagtanggol ito sa anumang pagkakataon. - Ginawa ito ng piyanistang si JULIAN FELIPE sa kahilingan ni Gen Emelio Aguinaldo. Tibnawag ito sa orihinal na komposisyon, ― Marcha Filipina Magdalo‖ at kalaunan pinalitan ng ― Marcha Nacional Filipina‖ - Nang sumunod na taon, isang tula ang sinulat ng batang sundalo na si Jose Palma ang ― Filipinas‖ at kalaunan ginawang opisyal na liriko ng pambansang awit. - Unang tinugtog noong Hunyo 12, 1898 habang iniladlad sa unang pagkakataon ang bandila ng Pilipinas sa Kawit, Cavite sa balkonahe ng mansiyon ni Aguinaldo. - Sinalin sa wikang Ingles ang pambansang awit ni Paz M. Benitez ng Unibersidad ng Pilipinas.Ngunit, pinakakilalang bersyon ang sinulat nina Mary A. Lane at Sen. Camilo Osias na kinilala bilang Philippine Hymm at kinalala sa wikang Ingles sa bias ng Commonwealth Act 382. - 1940 – nagsimula ang bersiyong tagalog ng pambansang awit. - 1948 – inaprobahan ng Kagawaran ng Edukasyo ang ― O Sintang Lupa‖ bilang pambansang awit. - 1954 – bumuo ng komite si Gregorio Hernandez Jr., Kalihim ng Edukasyon na nagbago ng liriko ng pambasang awit at pinamagatang ― Lupang Hinirang‖ - Sa bisa ng batas ng Bagong Pambansang Sagisag ng Pilipinas noong 1990, nakumpirma an gang bersiyong Filipino ng pambansang awit na nag-uutos na tanging bersiyong Filipino ang gamitin ngayon. 7. ANG WATAWAT NG PILIPINAS - Watawat ang simbolo ng isang bansa. - May tatlo ang kulay ng ating watawat: BUGHAW – para sa kapayapaan. 67  PULA – kagitingan at PUTI – kalinisan ng puri at dangal. - Ang tatlong bituin ay kumakatawan ng tatlong pulo ng Pilipinas…LUZON, VISAYAS at MINDANAO. - Unang bituin ay mula sa salitang ― lusong‖ na nagangahulugan ng pagtanggal ng ipa o darak sa palay. Sumasagisag ito ng kasipagan ng mga Pilipino. - Ang ikalawang bituin ay suamsagisag para sa Mindanao na ang pangalan ― danaw‖ o lawa. Ito ay sumasagisag sa tungkulin ng mga Pilipinong pangangalagaan at ingatan ang kalikasan gaya na yamang-tubig. - Ang ikatlong bituin ay para sa pulo ng Visayas na ang pangalan ay ― masaya‖ na laging kabakasan ng saya ang mga kilos at kalooban ng mga Pilipino. - Ang ARAW sa gitna ng tatsulok ay simbolo sa kaliwanagan ng kaisipan. Ang walong sinag naman ay kumakatawan ng walong lalawigan na unang naghimagsik upang ipagtanggol ang bansa ----- Maynila, Bulacan, Pampamga, Nueva Ecija, Bataan, Laguna, Batangas at Cavite. - Ang watawat ng Pilipinas ay kakaiba. Kung ang bansa ay nasa digmaan, ang pulang kulay nito ay nasa itaas at bughaw naman ang nasa itaas kung payapa ang buong bansa. - Hen. Emilio F. Aguinaldo – nagdisenyo ng watawat. - Unang tinahi sa Hongkong nina Marcela Agoncillo,Lorenza Agoncillo at Delfina Herbosa Natividad sa loob ng limang araw at unang iwinagayway sa bintana ng bahay ni Emilio Aguinaldo noong Hunyo 12, 1898. Ang kultura ng isang bansa ay maaaring material o di-materyal. - KULTURANG MATERYAL – mga bagay na makikita, mahahawakan o maririnig. Halimbawa: kasuotan, kagamitan, awit o likhang sining. Kabilang dito ang alahas, aklat, palamuti sa katawan bantayog, gusali at iba pa. 68  - KULTURANG DI-MATERYAL – binubuo ng mga paniniwala, kaugalian, pamahiin, kilos o gawi. Halimbawa: a. Kaugalian – pagluksa sa mga namatayan sa loob ng siyam na araw. b. Paniniwala – ang hindi pagkain ng kambal na saging ng mga inang nagdadalantao. c. Gawi – paglagay ng tato sa katawan ng mga kasapi ng pangkat etniko. d. Pagkahilig ng mga Bikolano sa pagkaing maanghang at may sili. 8. PAGPAPAHALAGA SA KULTURANG PILIPINO  Igalang ang maniniwala at tradisyon ng iba.  Igalang ang relihiyong kinamumulatan ng iba.  Gamitin ang wiakng Filipino.  Igalang ang kultura ng mga pangkat-etniko.  Pag-aralang lutuin at kainin ang mga pagkaing Pilipino.  Pagyamanin ang kaalaman ukol sa kulturang Pilipino.  Pag-aralan ang mga katutubong sayaw, awit, laro at sining ng mga Pilipino.  Tangkilikin ang mga produktong Pilipino.  Magsaliksik at pag-usapan ang kulturang Pilipino.  Awitin ng may paggalang at damdamin ang Lupang Hinirang.  Igalang ang watawat ng Pilipinas.  Tangkilin ang mga larong Pinoy gaya ng tumbang preso, patintero at palosebo.  Ipagmamalaki ang kaugaliang Pilipino gaya ng pakikisama, bayanihan at pakikiramay.  Puntahan at ipamahagi ang kagandahan ng mga tanawin at pamanang pook sa bansA 69  Republic of the Philippines Department of Education Region III – Central Luzon SCHOOLS DIVISION OF BULACAN Provincial Capitol Compound, Brgy. Guinhawa, City of Malolos, Bulacan Website: www.bulacandeped.com [][][] Email: [email protected] 2019 ARALING PANLIPUNAN OLYMPICS REVIEWER GRADE 4-6 (Heograpiya, Kasaysayan at Kultura) KULTURA – BAITANG 5  Kultura –tumutukoy sa paraan ng pamumuhay ng isang pangkat ng mga tao.  2 uri ng kultura  Material kulturang tumutukoy sa mga pisikal na bagay tulad ng tirahan ,kasuotan at kagamitan  Di –materyal- kulturang tumutukoy sa kaugalian tradisyon ,paniiwala sa batas at wika.  Sinaunang paniniwala  Bathala- pinaniniwalaan na katastaasang at lumikha sa lahat ng bagay