FIL101A-Report-FINAL 1 PDF

Republic of the Philippines Fatima, General Santos City KOLEHIYO NG AGHAM PANLIPUNAN AT HUMANIDADES DEPARTAMENTO NG FILIPINO MGA PANGALAN: Abella, Nhiel; Albaracin, Shane; SEKSYON: M2823 Andrada,...

Republic of the Philippines Fatima, General Santos City KOLEHIYO NG AGHAM PANLIPUNAN AT HUMANIDADES DEPARTAMENTO NG FILIPINO MGA PANGALAN: Abella, Nhiel; Albaracin, Shane; SEKSYON: M2823 Andrada, Christen Joy; Ante, Resty; Asuelo, Eyesha Lyka; Awang, Harija; Bagatila, Ixia Marie; Bullena, Joanna; at Bunga, Luise Audrey. PAMAGAT NG PAKSA: ANG MGA KULTURA NG LUMAD PETSA: OKTUBRE 22, 2024 AT MORO INTRODUKSYON Ang kultura at kasaysayan ng Mindanao ay pinahusay ng iba't ibang etnolinggwistikong grupo na nakatira sa Rehiyon XII, o SOCCSKSARGEN. Ang rehiyon ay puno ng pagkakaiba- iba mula sa mga katutubong komunidad tulad ng mga Blaan at T'boli, na kilala sa kanilang mga artistikong tradisyon, hanggang sa mga Moro na grupo tulad ng mga Maguindanaon at Meranaw, na may malapit na relasyon sa Islam. Sa kabila ng kanilang pagkakaiba, bawat pangkat ay may mahalagang papel sa pagbuo ng kolektibong identidad ng rehiyon, na patuloy na umuunlad sa harap ng pagbabago at modernisasyon. I. ANG MGA ETNOLINGGWISTIKONG PANGKAT NG REHIYON XII Ang Rehiyon XII o Soccsksargen (South Cotabato, Cotabato, Sultan Kudarat, Sarangani, at General Santos City) ay tirahan ng iba't ibang etnolinggwistikong pangkat, kabilang ang mga katutubong komunidad at mga migrante mula sa iba’t ibang bahagi ng bansa. Narito ang ilan sa mga pangunahing pangkat sa rehiyon: 1. Maguindanaon –Ang isang kilalang grupo ng mga Muslim sa Mindanao, partikular sa mga lalawigan ng Maguindanao at Cotabato, ay kilala bilang mga Maguindanaon. Ang kanilang kultura at tradisyon ay malalim na nakaugat sa Islam, na nagsimula sa  pagdating ng mga Arabong misyonaryo noong ika-14 na siglo. Nagawa nilang itatag ang Sultanato ng Maguindanao, na naging isang mahalagang sentro ng kapangyarihan sa lugar. 2. Ilonggo o Hiligaynon – Ang Ilonggo o Hiligaynon ay isa sa mga pangunahing etnolinggwistikong grupo sa South Cotabato at General Santos City. Karaniwang sinasalita ang Hiligaynon, ang kanilang wika, sa Kanlurang Visayas, partikular sa mga lalawigan ng Iloilo at Negros Occidental. Ang mga Ilonggo na nagmigrate sa Mindanao noong kalagitnaan ng 1900s ay nagdala ng kanilang mga kaugalian at tradisyon sa lugar, na may malaking epekto sa kultura ng Kanlurang Visayas sa kanilang pamumuhay. Ang kanilang kagalakan, pagiging magalang, at ang kanilang kakaibang pagkain ay kilala bilang La Paz Batchoy. 3. Cebuano – Ang Cebuano ay isa sa pinakamalaking etnolinggwistikong grupo na matatagpuan sa General Santos City, South Cotabato, at Sarangani. Sila ay nagsasalita ng Cebuano, isang pangunahing wika sa Mindanao at Visayas. Ang kanilang kultura at wika ay may malalim na koneksyon sa mga pangkat mula sa Central Visayas, partikular sa Cebu, Bohol, at Negros Oriental. Kilala sila sa pagiging masipag, magalang, at sa mga kaugaliang malapit sa Visayan traditions, tulad ng mga piyesta at relihiyosong pagdiriwang. 4. Blaan – Ang Blaan ay isang katutubong grupo sa kabundukan ng South Cotabato at Sarangani, kilala sa kanilang makulay na kasuotan at masalimuot na burda. Sa larangan ng etnolinggwistika, ang kanilang wika ay mahalagang daluyan ng kanilang kultura, kaugalian, at pananaw sa mundo. Ang kanilang tradisyunal na sining tulad ng tabih (katutubong tela) at mga simbolikong disenyo ay nagpapakita ng malalim na koneksyon sa kanilang mga ninuno at kalikasan. 5. T'boli – Ang T'boli ay isang katutubong pangkat na matatagpuan sa South Cotabato, partikular sa bayan ng Lake Sebu. Kilala sila sa kanilang mayamang tradisyon sa sining, musika, at sayaw, pati na rin sa paggawa ng T’nalak, isang espesyal na hinabing tela na may simbolikong kahulugan. Ang T’nalak ay karaniwang ginagamit sa mga seremonya at pagdiriwang, na sumasalamin sa kanilang kultura at pagkakakilanlan.  6. Tagakaulo – Ang Tagakaulo ay isang katutubong komunidad na matatagpuan sa Sarangani at Sultan Kudarat. Kilala sila sa kanilang pagsisikap na mapanatili ang kanilang tradisyonal na pamumuhay at mga kaugalian, na nagbibigay-diin sa kanilang koneksyon sa kalikasan at kanilang mga ninuno. Ang kanilang mga ritwal, kasanayan sa agrikultura, at mga lokal na sining ay nagpapakita ng kanilang mayamang kultura Bicay (2024). II. ANG KONSEPTO NG LUMAD/IP (ANG MGA BLAAN AT T'BOLI) Ang konsepto ng Lumad, partikular ang mga Blaan at T'boli, ay nagsisilbing simbolo ng yaman ng kultura at tradisyon ng mga katutubong Pilipino. Ang mga Blaan ay kilala sa kanilang masining na handog na mga habi at masalimuot o komplikadong ritwal, habang ang mga T'boli naman ay tanyag sa kanilang mga makukulay na kasuotan at malikhaing sining. Sa kabila ng kanilang mayamang pamana, nahaharap sila sa mga hamon mula sa modernisasyon at pagbabago ng kanilang lupaing ninuno. Ito’y nag-uudyok sa mas malalim na pag-unawa at paggalang sa kanilang mga karapatan at pagkakakilanlan. PAGPAPAKILALA SA LUMAD Ayon sa Talas: Interdisiplinaryong Journal sa Edukasyong Pangkultura (Tomo 5) na isinulat ni Cristobal (2020), ang mga Lumad ay tinutukoy bilang mga katutubong komunidad sa Mindanao na may sariling mga wika, kultura, at tradisyon, na hiwalay sa mga Kristiyano at Muslim sa rehiyon. Kabilang ang Lumad sa mga grupong tinutukan sa mga talakayan hinggil sa pangangalaga ng kultural na identidad ng mga katutubo, lalo na sa konteksto ng kanilang pakikibaka para sa mga karapatan at laban sa mga banta ng pagkasira ng kanilang mga lupain at kultura dahil sa modernisasyon at komersyalisasyon. Ang LUMAD ay isang terminong Bisaya na nangangahulugang “isinilang mula sa lupa” (Tupaz, 2017). Ayon kay Moaje (2021), ang paggamit ng salitang "Lumad" ay unang tinanggap ng mga miyembro ng Lumad Mindanao Peoples Federation (LMPF) noong Hunyo 26, 1986 sa kanilang Unang Kongreso na ginanap sa Kidapawan, Cotabato. Mula noon, ito ay ginamit upang tukuyin ang mga Indigenous Cultural Communities (ICCs) at Indigenous Peoples (IPs).  Ang mga Lumad ang pinakamalaking grupong katutubo sa Pilipinas. Ang salitang “Lumad” ay isang terminong Bisaya na nangangahulugang “isinilang mula sa lupa.” (Lumad Mindanao, 2020). Karamihan sa kanila ay nasa Mindanao (61%), habang 33% ay nakatuon sa Cordillera Administrative Region (CAR). Ang iba pang mga grupong katutubo ay matatagpuan sa rehiyon ng Visayas. Noong 1997, ipinasa ang “Indigenous Peoples Rights Act” (IPRA) upang protektahan ang mga karapatan ng mga katutubo at ang kanilang mga ninunong lupain. Sa kabila ng proteksyon ng batas, ang mga katutubo ay nahaharap sa kahirapan at maraming paglabag sa karapatang pantao. Sila ay dumaranas ng diskriminasyon at itinuturing na isa sa mga pinakamahihirap na minoryang grupo sa mundo. Wala silang access sa sapat at angkop na mga serbisyo sa lipunan tulad ng edukasyon at kalusugan. PAGPAPAKILALA SA T’BOLI Ang mga T'boli ay isang etnolinggwistikong grupo mula sa timog-kanlurang Mindanao, partikular sa lalawigan ng Timog Cotabato. Sila ay bahagi ng mga katutubo ng rehiyon ng SOCCSKSARGEN, na kinabibilangan ng mga lalawigan ng Hilagang Cotabato, Sarangani, Sultan Kudarat, at Timog Cotabato. Ang kanilang pangunahing tirahan ay nasa paligid ng Lawa Sebu, kung saan ang kanilang kultura ay malapit na konektado sa tatlong pangunahing lawa: Lawa Sebu (pinakamalaki), Lawa Siluton (pinakamalalim), at Lawa Lahit (pinakamaliit). Ang mga lawang ito ay mahalaga sa kanilang pamumuhay, kultura, at relihiyon, at dito isinasagawa ang maraming tradisyonal na gawain ng mga T'boli. Bilang bahagi ng mga Austronesian, ang T'boli ay may kaugnayan sa lahi ng Proto- Malay na dumating sa Mindanao sa pamamagitan ng mga sinaunang sasakyang pandagat na kilala bilang "balangay." Ang pangalang "T'boli" ay nagmula sa "Tau Bi," kung saan ang "tau" ay nangangahulugang "tao," at "bil" ay tumutukoy sa "burol" o "dalisdis," na nangangahulugang "mga taong naninirahan sa mga burol." Ang kanilang pangunahing mga kabuhayan ay pagsasaka, pangingisda, at pangangaso. Kilala rin sila sa kanilang kasanayan sa paggawa ng t'nalak, isang tela mula sa abaka na may mga disenyo batay sa mga pangarap ng mga gumagawa nito. Ang t'nalak ay simbolo ng kanilang kultura at pananampalataya, at ito ay itinuturing na isang sagradong anyo ng sining. ANG T’NALAK Ang mga T'boli ng Lake Sebu sa Timog Cotabato ay bantog sa kanilang sinaunang sining ng paghahabi ng t'nalak, isang abaka na tela na may mga disenyo na pinaniniwalaang nagmumula sa mga panaginip ng mga tagahabi, kaya sila ay  tinaguriang "dreamweavers." Ang kanilang sining sa paghahabi ay higit pa sa paggawa ng tela; ito ay isang sakramento sa kanilang kultura, na pinananatiling buhay sa mga salin ng mga henerasyon. Ang mga telang t'nalak ay ginagawa sa pamamagitan ng ikat, na nangangahulugang "itali" o "gawing buhol" sa wikang Indones, kung saan ang mga hibla ng abaka ay tinatahi at binubuhol upang makabuo ng masalimuot na disenyo bago pa man ito habiin. Ang disenyo ay nagpapakita ng kanilang malalim na koneksyon sa mga espiritu, lalo na kay Fu Dalu, ang espiritu ng abaka, na ayon sa paniniwala ng mga T'boli ay nagbibigay ng gabay sa paggawa ng disenyo sa pamamagitan ng mga panaginip. Ang kabuuang proseso ng paghahabi ng t'nalak ay maaaring abutin ng dalawa hanggang anim na linggo, at bawat piraso ay sumasalamin sa tradisyon, kasanayan, at kasagraduhan. Ang gawaing ito ay nagiging mas mabagal dahil sa mga hamon ng modernisasyon, kung saan maraming mga nakalipas na disenyo ang nanganganib mawala. Ang mga tela ay pangunahing ginagamit sa mga ritwal at may mataas na halaga bilang kalakal noong una, ngunit sa kasalukuyan, ang mga t'nalak ay nagiging simbolo rin ng pagkakakilanlan at kasanayan ng mga T'boli sa harap ng komersyalisasyon. Ibinibenta ito bilang mga pirasong sining at produktong souvenir na hindi lamang nagdadala ng kita sa kanilang komunidad kundi nagpapalaganap din ng kanilang kasaysayan sa mas malawak na saklaw ng kultura ng Pilipinas. WIKA Ang wikang T'boli ay mahalaga sa pagkakakilanlan ng mga T'boli, isang katutubong grupo sa Mindanao. Bagaman may ilan sa kanilang komunidad na nakakapagsalita ng Ilonggo, Cebuano, at Tagalog, ang T'boli ay nananatiling pangunahing wika sa kanilang komunidad at kultura sa kabila ng mga pagbabago sa lipunan. Ang T'boli ay bahagi ng Austronesian language family, na may malawak na saklaw sa rehiyon ng Timog-Silangang Asya at Pasipiko, na may higit sa 1,000 iba’t ibang wika. Ang wika ay kabilang sa Bilic subgroup, kasama ang mga wikang Tiruray at B'laan, na may natatanging lingguwistikong tampok tulad ng isang sistema ng pitong patinig. Isa sa natatanging katangian ng wikang T'boli ay ang paggamit ng salitang "nawa," na nangangahulugang "hininga." Ang matalinhagang gamit nito ay nagpapahayag ng iba’t ibang emosyon tulad ng kalungkutan at kasiyahan, nagpapakita ng malalim na kahulugan ng "buhay" at "espiritu" sa kanilang kultura. Sa ganitong  paraan, ang wikang T'boli ay hindi lamang ginagamit para sa pang-araw-araw na komunikasyon kundi pati na rin sa pagpapanatili ng kanilang mayamang kultura at tradisyon na may malalim na kahulugan sa bawat salita at pananalita. PANINIWALA Ang paniniwala ng mga T'boli sa maraming diyos ay nagpapakita ng kanilang malalim na espiritwalidad at pagkakaugnay sa kalikasan. Si Kadaw La Sambad, ang pinakamakapangyarihang diyos, ay kumakatawan sa araw at itinuturing bilang pinakamahalaga sa kanilang mga diyos, samantalang si Bulon La Mogoaw, diyosa ng buwan, ay sumisimbolo sa kalikasan ng gabi at kadalisayan. Bukod sa dalawang diyos na ito, ang ibong muhen ay itinuturing din na sagrado dahil ang awit nito ay pinaniniwalaang nagdadala ng kamalasan. Ang mga T’boli ay may malakas na paniniwala sa esperitu ng kalikasan, kung saan bawat bagay sa kanilang kapaligiran ay may sariling espiritu na dapat pangalagaan upang magtagumpay sa buhay. Ang espiritwal na pananaw na ito ay nagtutulak sa kanila na igalang at ingatan ang bawat aspeto ng kanilang mundo, mula sa mga bundok hanggang sa mga hayop. Isa pang makabuluhang aspeto ng kultura ng T'boli ay ang pagpapatatu, na hindi lamang para sa kagandahan ngunit nagdadala rin ng espiritwal na kahulugan. Ang kanilang mga tatu ay may disenyong may simbolismo, kabilang ang bakong (serpentine patterns), hakang, blata, at ligo bed (mga masalimuot na pattern). Para sa kanila, ang mga tatu ay magsisilbing gabay sa kabilang buhay dahil magliliwanag ito upang magsilbing ilaw sa kanilang daan patungo sa "lupa ng mga ninuno" matapos ang kamatayan buuan, ang paniniwala ng mga T'boli sa kanilang mga diyos, espiritu, at mga ritwal ay nagpapakita ng isang komunidad na malapit sa kalikasan at nakaugat sa isang sistemang may espiritwal na kahulugan at mga tradisyong naipapasa sa bawat henerasyon. Isa pang makabuluhang aspeto ng kultura ng T'boli ay ang pagpapatatu, na hindi lamang para sa kagandahan ngunit nagdadala rin ng espiritwal na kahulugan. Ang kanilang mga tatu ay may disenyong may simbolismo, kabilang ang bakong (serpentine patterns), hakang, blata, at ligo bed (mga masalimuot na pattern). Para sa kanila, ang mga tatu ay magsisilbing gabay sa kabilang buhay dahil magliliwanag ito upang magsilbing ilaw sa kanilang daan patungo sa "lupa ng mga ninuno" matapos ang kamatayan  MGA KAUGALIAN AT KULTURA 1. Panganganak: Sa panganganak, ang mga T'boli ay may mga tradisyunal na paniniwala at ritwal na kanilang sinusunod. Una, ang lalaki ay dapat na nakabantay sa pintuan habang nanganganak ang kanyang asawa. Kapag nahihirapan ang babae, ang asawa naman ang inaasahang magbabaliktad ng kanyang kasuotang pambaba sa harapan niya para magbigay-lakas. Upang mapadali ang panganganak, ang lalaki ay inirerekomenda na umupo sa likuran ng kanyang asawa, upang maging alalay at magbigay-lakas sa oras ng panganganak. Pagkalabas ng sanggol, ang pusod nito ay pinuputol, tinatalian, at ibinibitay sa bubong upang maiwasan ang posibleng bisitahin ng busaw o aswang. Pagkatapos ng panganganak, mahalaga rin para sa mga T'boli na ilibing ng maayos ang inunan ng sanggol, at kailangang sundan ito ng isang ritwal. Ang mga hakbang na ito ay nagbibigay-halaga sa proseso ng panganganak sa kanilang kultura at naglalaman ng mga tradisyon upang mapanatili ang kaligtasan at kahalagahan ng bagong panganak. 2. Pagkakasal: Sa kultura ng mga T'boli, ang kasal ay sumusunod sa tatlong proseso. Sa unang yugto, ang mga magulang ang pumipili ng makakaisang dibdib para sa kanilang anak, karaniwang sa murang edad. Kapag napili na ang batang magiging asawa ng kanilang anak, ang mga magulang ay nagbibigay ng palamuti o regalo sa napiling bata. Pagkatapos ay isinasagawa ang unang kasal na tinatawag na "ganoon." Sa yugto ng pagbibinata, ang kasal ay isinasagawa sa panahon ng kabilugan ng buwan at sa araw na walang inaasahang ulan. Ang "monimum" ay isang selebrasyon na nagaganap ng anim na beses sa loob ng 2-6 taon, na maaaring tumagal ng 3-5 araw bawat selebrasyon. Ang "sungod" o bride price ay ang presyo para sa mapapangasawang babae, habang ang "kimo" ay ang mga ari-arian ng babae. Maaaring magkaruon ng maraming asawa ang mga T'boli. Ang diborsyo ay posible sa kultura ng mga T'boli at tinatanggap para sa mga dahilan tulad ng hindi pagkakaintindihan, kawalang kakayahan na magkaanak, at hindi pagiging tapat. Ang hindi pagiging tapat ng asawang babae sa lalaki ay isang seryosong isyu, at maaaring magdulot ng matinding kaparusahan, kahit ang pagkamatay. 3. Pagkamatay: Sa paniniwala ng mga T'boli, ang kamatayan ay isang mahalagang bahagi ng siklo ng buhay at dapat ituring na natural na proseso, bagamat pwede itong maiwasan. Naniniwala ang mga T'boli na ang kaluluwa  ay umaalis sa katawan habang natutulog at bumabalik kapag gising na. Itinuturing nila itong bahagi ng natural na siklo ng buhay, kung saan ang pagkamatay ay hindi katapusan kundi isang pagbabago. Sa kanilang kultura, ang pagpapakita ng labis na pagdadalamhati ay hindi hinihikayat. Ang "tau mo longon" ay isang konsepto na nagpapahayag ng takot sa posibilidad ng muling pagkabuhay, kaya’t mas binibigyang-diin ang pagkilala at pagpupugay sa mga namatay sa halip na malungkot na damdamin. Sa ritwal ng lamay, ang mga T'boli ay nagsasagawa ng mga sayaw at kantahan bilang bahagi ng proseso ng pagpapaalam. Ito ay naglalayong ipakita ang paggalang at pagsalubong sa mga bisita. Isang ritwal na isinasagawa pagkatapos ng lamay ay ang paglalakad sa espada na nakakrus.. Para sa pamilya ng namatay, isinasagawa ang ritwal na pagsasanay sa ilog, at maaaring isunog o linisin ang bahay ng yumaong indibidwal. Sa ganitong paraan, natatapos ang ritwal ng kamatayan sa kanilang kultura, na nagbibigay ng kahulugan at pagrespeto sa pagpanaw. PAMILYA/KAMAG-ANAKAN Sa kultura ng mga T'boli, ang pagdidisiplina, pag-aalaga, at pagpapalaki ng mga anak ay nakatuon sa mga paniniwala ukol sa pagkain. Ang mga magulang ang may pangunahing papel sa pagtuturo ng tamang gawain, at sa kanilang mga paniniwala, ang ilang pagkain ay ipinagbabawal dahil sa takot na maaaring magdulot ito ng masamang asal. Halimbawa, ang pagkain ng badak/barak (jackfruit) at ulo ng baboy ay pinaniniwalaang nagiging sanhi ng pag-uugaling masuwayin at matigas ang ulo. Kasama rin dito ang pag-iwas sa ulo ng palaka, na pinaniniwalaang nagdudulot ng kawalang-galang. Ang mga T'boli ay may mahigpit na mga panuntunan hinggil sa pagkain ng tutong at pakpak ng lutong manok, na nagiging dahilan ng mga pangamba sa pagkawala ng kakayahan sa ilang mga gawain. Higit pa sa pagkain, ang respeto at pagsunod sa magulang ay pangunahing halaga, kung saan ang mga bata ay tinuturuan na sumunod sa kanilang mga utos ukol sa pag-aasawa at edukasyon. PAGPAPAKILALA NG BLAAN Sinasabing ang pangalang "Blaan" ay maaaring nagmula sa mga salitang bila, na nangangahulugang "bahay," at ang panlaping an, na nangangahulugang "mga tao," kayat ang termino ay maaaring nangangahulugang "mga taong nakatira sa mga bahay." Ayon sa papel ni Badie (2020), ang tamang baybay ay dapat Blaan at hindi B’laan, Bla-an, o Bilaan. Maaari rin itong isang baryant sa pangalan ng lawa sa paligid kung saan nakatira ang Blaan—Lake Buluan. Ang iba pang mga pangalan na ginamit upang tukuyin ang pangkat na ito ay Bilaan, Bira-an, Bara-an, Bilan, Vilanes, o Bilanes. Ang mga pangalan tulad ng Tagalagad (mga naninirahan sa gilid ng bundok), Tagakogon (mga lugar na sagana sa cogon), at Buluan (mga nasa paligid ng Lake Buluan) ay ginagamit din upang tukuyin ang uri ng lugar kung saan matatagpuan ang ilang grupo ng Blaan. Ayon sa kasaysayan, ang mga Blaan ay orihinal na naninirahan sa katimugang bahagi ng South Cotabato at sa timog-silangang bahagi ng Davao del Sur gayundin sa mga lugar sa paligid ng Buluan Lake sa North Cotabato. Ang ilang Blaan ay nakatira sa Sarangani Island sa baybayin ng Davao del Sur, bagama't sila ay tinutukoy bilang Sarangani Manobo. Ang ibang mga grupo ng Blaan sa islang ito ay tinukoy bilang Balud o Tumanao. Ngayon, maaari rin silang matagpuan sa Sultan Kudarat, Maguindanao, at Cape San Agustin sa Davao Oriental. Ang mga Blaan ay may tatlong pangunahing pangkat batay sa kanilang kinaroroonan: ang mga "To Lagad" mula sa kabundukan, "To Gutna" o "To Datal" mula sa kapatagan, at "To Baba" mula sa baybayin. Sila rin ay kilala sa kanilang malalim na ugnayan sa kalikasan at mahusay na paggamit ng mga likas na yaman. Tradisyonal na nagtatrabaho sila sa pagsasaka, pangingisda, at paggawa ng mga kagamitan gamit ang kahoy, kawayan, at iba pang likas na materyales. May sarili rin silang sistema ng pamahalaan na binubuo ng mga datu o lider, at ang kanilang lipunan ay may malalim na pagpapahalaga sa pamilya at komunidad. Kilala ang mga Blaan sa kanilang masining na paggawa ng mga handcrafted na produkto tulad ng mga basket, abaniko, at iba pang artisanal na likha. PANINIWALA Ang mga Blaan ay naniniwala sa isang kataas-taasang diyos na tinatawag nilang D'wata, na itinuturing nilang lumikha ng langit at lupa pati na ng lahat ng bagay sa mundo. Kinikilala rin nila ang pagkakaroon ng mga L'nilong, o mga espiritu na itinuturing na mas mababa kaysa sa D'wata. Ang mga L'nilong ay hindi manlilikha kundi mga tagapangalaga ng kalikasan, kilala bilang mga Snalig o tagapag-ingat ng mga likas na yaman. Halimbawa, tinutukoy nila ang M'fun Mahin bilang “may-ari ng dagat” at ang M'fun D'lag bilang “may-ari ng kagubatan,” na nagpapakita ng pananaw ng mga B'laan na ang mga espiritung ito ay inatasang pangalagaan ang kalikasan para sa kapakanan ng lahat.  Para sa mga Blaan, ipinagkatiwala ng D'wata ang kalikasan upang tamang gamitin, at hindi nila itinuturing na angkin ang kalikasan—kasama rito ang hangin, lupa, tubig, at mga kagubatan. Naniniwala sila na ang mga ito ay pagmamay-ari ng kanilang diyos, at dapat gamitin nang may paggalang at responsibilidad. Kung ang lupa o kalikasan ay hindi magagamit nang tama, naniniwala silang maaaring parusahan ng M'fun Tana ang mga tao sa pamamagitan ng kalamidad, tulad ng lindol o pagguho ng lupa. Sa kanilang tradisyunal na pagsasaka, sinasaka ng mga Blaan ang lupa sa isang taon, na may taniman ng palay mula Mayo hanggang Oktubre at taniman ng kamote mula Nobyembre hanggang Marso. Pagkatapos ng taon, iniiwan nila ang lupang iyon para muling ipahiram sa komunidad at lumilipat sila ng lugar upang simulan ang bagong siklo ng pagtatanim, isang sistema na nagpapakita ng kanilang respeto sa kalikasan. Kasama ng kanilang tradisyunal na paniniwala, ang ilang Blaan ay naimpluwensiyahan ng Kristiyanismo. Tinatayang 40% ng populasyon ng Blaan ay tumanggap ng Kristiyanismo, karamihan ay naging Protestante sa mga denominasyon tulad ng Christian Missionary Alliance Church of the Philippines (CAMACOP), United Church of Christ of the Philippines (UCCP), United Methodist Church, at iba pa, habang ang iba naman ay naging Katoliko. Sa kasalukuyan, bagama't maraming Blaan ang nakapagsama na ng aspeto ng modernong pamumuhay ng mga Pilipino sa kanilang pang-araw-araw na gawain, pinaninindigan pa rin nila ang kanilang mga tradisyonal na ritwal at kaugalian. Ngunit ang mga hamon gaya ng mga alitan sa lupa laban sa mga dayuhan at ang mga pwersa ng modernisasyon ay nagbabanta sa kanilang kultural na pagkakakilanlan. Gayunpaman, may mga pagsusumikap sa kanilang komunidad upang mapanatili ang kanilang natatanging pamana habang umaayon sa mga pagbabago sa kontemporaryong lipunan. 1. Paghingi ng pahintulot bago gamitin ang mga bagay-bagay: Para sa mga Blaan, mahalaga ang paggalang sa bawat nilalang o bagay sa kanilang paligid. Hindi nila maaaring hawakan o sirain ang anumang bagay nang walang pahintulot sa pamamagitan ng mga ritwal. Sa mga ritwal na ito, nagsasagawa sila ng mga handog sa kanilang mga diyos upang hilingin ang pahintulot at magbigay-galang sa kalikasan at mga espiritu.  2. Pagkukulay ng ngipin ng itim: Isa sa mga kilalang tradisyon ng mga Blaan ang pagkukulay ng itim sa ngipin, na kanilang itinuturing na simbolo ng kagandahan at kapangyarihan. Gayunpaman, unti-unti nang nalilimutan at tinatalikuran ng mga kabataan ang tradisyong ito, dala na rin ng mga pagbabagong dulot ng makabagong panahon. 3. Paniniwala na ang lupa ay buhay: Malalim ang pananaw ng mga Blaan sa lupa, na itinuturing nilang isang buhay at sagradong elemento. Ang konsepto ng lugar ay mahalaga sa kanilang identidad, dahil ang kanilang mga katutubong lupain ay may mahalagang papel sa kanilang kultura. Sa kasaysayan, ang pagkakaiba ng pananaw tungkol sa lupa ay nagdulot ng mga suliranin, kasama na ang pagkawala ng kanilang katutubong lupain dahil sa mga alitan at pagkakaiba ng pananaw. WIKA Sa rehiyon ng SOCCSKSARGEN, karaniwang ginagamit ng mga Blaan ang kanilang sariling wika, ang Blaan, sa pang-araw-araw na komunikasyon at pagpapahayag ng kanilang kultura at paniniwala. Ang wikang ito ay isang Lumad na wika, at sa kabila ng mga impluwensyang dulot ng mga wikang tulad ng Cebuano, Hiligaynon, at Filipino sa rehiyon, nananatili ang Blaan bilang mahalagang bahagi ng kanilang pagkakakilanlan. Sa ganitong paraan, nakakatulong ang patuloy na paggamit ng wikang Blaan upang mapanatili at mapalakas ang kanilang kultura at identidad bilang isa sa mga tribu ng Lumad sa Mindanao. TRADISYON AT KAUGALIAN 1. Panganganak: Sa tradisyon ng mga Blaan, ang mga buntis ay pinaniniwalaang nagdadala ng suwerte o malas, kaya may mga kaugalian na sinusunod upang maiwasan ang malas. Halimbawa, ang buntis na ina ay hindi dapat magpagupit ng buhok, dahil ito ay itinuturing na hindi maganda at maaaring magdala ng malas sa magiging anak. Dagdag pa rito, hindi rin ipinapaalam ng ina na siya’y nasa proseso ng panganganak, na maaaring nagpapakita ng kanilang katatagan at kahandaan sa kabila ng hirap ng sitwasyon. 2. Pag-aasawa: ⎯ Ang ilan sa mga kalalakihan sa tribo ng Blaan ay may kakayahang magkaroon ng dalawa o tatlong asawa, ngunit ito ay batay sa kanilang kakayahang magbigay ng sunggod o dowry. Ang dowry na ito ay binubuo  ng mga materyal na bagay gaya ng kalabaw, kabayo, at mga agong (mga baluti na gawa sa tanso), pati na rin ang mga alahas at iba pang mahahalagang bagay. Kapag natugunan ng lalaki ang lahat ng hinihingi ng pamilya ng babae, mas nagiging matatag ang kasunduan sa pagitan ng dalawang pamilya. ⎯ Ang pag-aasawa ay karaniwang pinaplano na ng mga magulang mula sa pagkabata pa lang ng kanilang mga anak. Kung magkaibigan ang mga magulang ng magkasintahan, sila ang gumagawa ng mga kasunduan at inaasikaso ang lahat ng proseso ng kasalan. May mga pagkakataon na walang panliligaw na nagaganap, at ang kasunduan sa pagitan ng dalawang pamilya ang nagiging basehan ng kasal. ⎯ Isinasagawa ang seremonya ng kasal sa umaga, pagkatapos ng agahan. Parehong magulang ng magkasintahan ang naglalatag ng pinagtagpi-taping banig na upuan ng magkasintahan habang sila’y nag-aantay ng mga matatandang taga-nayon na nagbibigay ng basbas at payo. Sa seremonyang ito, may pagkakataon ang magkasintahan na magsuot ng kanilang tradisyunal na kasuotan ng tribo, bagaman pinapayagan din ang kasuotang pangkaraniwan. Pagkatapos ng payo mula sa mga nakatatanda, ang mag- asawa ay inilalapit ang kanilang mga ulo hanggang magtama bilang simbolo ng kanilang pagsasama at pagtatakda ng kanilang pagiging mag-asawa. ⎯ Ang pagkakaroon ng dalawang asawa ay nangangailangan ng katapatan. Kung hindi tapat ang lalaki, ang babae ay may karapatang bumalik sa kanyang pamilya, at ang lalaki ay kailangang magbayad ng kaukulang parusa sa pamilya ng babae bilang kapalit ng kasalanang ginawa. 3. Pagkamatay: ⎯ Sa pagluluksa, ang mga kamag-anak at kaibigan ng namatay ay nagtitipon upang magbigay-pugay at ipakita ang kanilang pagdadalamhati. Ito ay isang mahalagang yugto para sa komunidad ng mga Blaan, sapagkat ito ay nagpapakita ng pagpapahalaga sa kanilang mga mahal sa buhay at pagtanggap sa siklo ng buhay at kamatayan. ⎯ Mayroon silang mga nakagawian sa proseso ng pagluluksa at pagpapalibing, kabilang ang pagsunod sa mga tradisyonal na gabay sa ritwal. Ang mga gabay na ito ay isang paraan upang maipakita ang kanilang respeto sa mga  espiritu ng kanilang mga ninuno at sa kanilang paniniwala sa espirituwal na aspeto ng buhay. Mahalaga sa kanilang masunod ang tamang proseso ng pagpapalibing upang masiguro ang maayos na paglipat ng kaluluwa ng yumao sa kabilang buhay. ⎯ Sa paghahanda ng paglilibing, ang mga Blaan ay gumagamit ng mga likas na materyales tulad ng kawayan, kahoy, at mga dahon. Ito ay nagpapakita ng kanilang ugnayan sa kalikasan at ang kanilang pagnanais na panatilihin ang pagiging bahagi ng kalikasan sa kanilang mga kaugalian. ⎯ Matapos ang paglilibing, ang komunidad ay patuloy na sumusuporta sa pamilya ng namatay. Ang patuloy na suporta ay simbolo ng kanilang pagkakaisa bilang komunidad at ang pagpapahalaga nila sa bawat isa, lalo na sa panahon ng pagdadalamhati. MGA TUNGKULIN SA PAMILYA Ang mga tradisyon sa pamilya ng Blaan ay nagpapakita ng malinaw na pagkakahati ng mga tungkulin. Ang ama ang may pangunahing responsibilidad sa kabuhayan ng pamilya, habang ang anak na lalaki ay tumutulong sa kanya sa paghahanap ng pagkain. Ang anak na babae naman ay nananatili sa bahay at tumutulong sa gawaing-bahay, habang ang asawang babae ay siyang namamahala sa pagluluto. Ang mga tungkuling ito ay bahagi ng kanilang kulturang nagpapahalaga sa tiyak na gampanin ng bawat miyembro ng pamilya. III. ANG KONSEPTO NG MORO, MUSLIM, AT ISLAM (ANG MGA MAGUINDANAON AT MERANAW) Ang mga konsepto ng Moro, Muslim, at Islam ay nagtutukoy sa magkakaugnay na aspekto ng kultura at relihiyon sa Mindanao. Ang Moro ay isang terminong ginagamit upang tukuyin ang mga komunidad sa Mindanao na may pagkakakilanlan at kasaysayan na naiiba sa ibang bahagi ng Pilipinas. Itong pagkakakilanlan ay hindi lamang relihiyoso kundi kultural din. Kabilang sa mga grupong Moro ang mga Maguindanao, Maranao, Tausug, at iba pang mga grupo sa Mindanao. Bagamat nagmula ito sa kolonyal na terminolohiya ng mga Espanyol, ginamit na rin ito bilang paraan ng pagkakaisa at pagbuo ng kolektibong pagkakakilanlan. Ang salitang Muslim naman ay tumutukoy sa mga indibidwal na tagasunod ng Islam. Bagamat karamihan ng mga Moro ay Muslim, hindi lahat ng Muslim ay Moro dahil ang pagiging Moro ay isang pagkakakilanlan sa rehiyon at hindi lang panrelihiyon. Ang pagiging Muslim ng mga Moro ay may dalang malaking impluwensya sa kanilang kultura, batas, at pamumuhay. Habang ang Islam naman ay isang relihiyon na nagmula sa Arabian Peninsula at may mga batayang prinsipyo ng kapayapaan, katarungan, at pagsunod sa kalooban ng Diyos (Allah). Itinuro ni Propeta Muhammad ang mga aral ng Islam, na siyang naging pundasyon ng pananampalataya ng mga Muslim. Ang Islam ay may malalim na impluwensya sa mga sistemang pampolitika, pamahalaan, at kultura ng Moro, na siyang nakikita sa kanilang pagsunod sa Sharia o batas Islamiko. Sa kabila ng mga pagkakaiba, ang tatlong konseptong ito ay magkakaugnay, na nagbibigay-diin sa kahalagahan ng pagkakakilanlan at pananampalataya sa paghubog ng komunidad sa Mindanao. MORO Ang salitang Moro ay nagmula sa terminong Ingles na Moor, na ang pinagmulan ay ang salitang Latin na Maurus, na tumutukoy sa mga taong mula sa rehiyon ng Mauretania sa Hilagang Africa (kasalukuyang Morocco at Algeria). Sa kasaysayan ng Espanya, ang mga Moor ay mga Muslim na mula sa Hilagang Africa at nagkaroon ng malakas na impluwensiya sa kultura at pamumuhay sa Espanya, lalo na noong panahon ng kanilang pamamahala mula 711 hanggang 1492. Sa kasaysayan ng Pilipinas, ginamit ito ng mga Espanyol upang tawagin ang mga Muslim na lumalaban sa kanilang pananakop sa Mindanao at iba pang bahagi ng kapuluan (Bonifacio, 2023). Sa kasalukuyan, ginagamit na rin ang salitang Moro upang tukuyin ang mga katutubong Muslim na nakatira sa Mindanao, Sulu, at Palawan. Ang Moro ay hindi lamang simpleng terminolohiya kundi isang pagkakakilanlan na nagpapatuloy sa kasalukuyan. Halimbawa, nabuo ang Moro Islamic Liberation Front (MILF) upang isulong ang mga adhikain at karapatan ng mga Moro sa rehiyon. Noong 2014, isang mahalagang kasunduan sa pagitan ng MILF at gobyerno ng Pilipinas sa ilalim ng pamumuno ni Pangulong Benigno Aquino III ang nagtakda ng Bangsamoro Basic Law, na layong magtatag ng Bangsamoro Autonomous Region, isang entididad na may sariling pamahalaan at may layuning kilalanin ang kultura at tradisyon ng mga Moro. Ang terminong Bangsamoro, na literal na nangangahulugang "lupain ng mga Moro," ay sumasalamin sa kanilang pakikibaka at aspirasyon para sa sariling pamamahala at pagkakakilanlan (Tisdall, 2013). MUSLIM Ang salitang Muslim ay tumutukoy sa mga taong sumusunod sa relihiyong Islam at naniniwala sa mga aral ng Qur’an. Ang kanilang pananampalataya ay may pangunahing pagsunod sa Limang Haligi ng Islam, na kinabibilangan ng Shahada (paniniwala sa nag-iisang Diyos at sa propetang si Muhammad), Salat (pagdarasal nang limang beses araw-araw), Zakat (pagbibigay ng tulong sa mga nangangailangan), Sawm (pag-aayuno tuwing Ramadan), at Hajj (paglalakbay sa Mecca kung kaya ng kalusugan at kakayahan). Mayroong dalawang pangunahing sangay ang Islam: Sunni at Shia, na may pagkakaibang historikal at ritwal. 1. Sunni: Ang salitang Sunni ay nagmula sa Sunnah, na nangangahulugang mga tradisyon o gawain ng Propeta Muhammad. Ang mga Sunni Muslim ay sumusunod sa mga katuruan ng Qur’an at Sunnah bilang gabay sa kanilang pamumuhay. Pinaniniwalaan nilang mahalaga ang mga Hadith, o ang mga dokumentadong salita at gawain ng Propeta Muhammad, para sa pang-araw-araw na pamumuhay. Sa mga ritwal at paniniwala, may bahagyang pagkakaiba sa pagitan ng Sunni at Shia, tulad ng panalangin at mga gawaing may kinalaman sa relihiyon. 2. Shia: Ang salitang Shia ay nagmula sa Shiayat-e-Ali, na nangangahulugang "tagasunod o kaibigan ni Ali." Naniniwala ang mga Shia Muslim na si Ali, na pinsan at manugang ni Propeta Muhammad, ay ang tamang tagapagmana ng pamumuno sa Islam at ang lehitimong pinuno ng komunidad pagkatapos ng Propeta. Ang mga Shia ay nagbigay ng espesyal na pagkilala sa mga Imam mula sa pamilya ni Ali, na sa kanilang paniniwala ay may espiritwal na awtoridad na itinakda ng Diyos. ISLAM Ang Islam ay isang monoteistikong relihiyon na nakabatay sa paniniwala sa isang nag- iisang Diyos, si Allah, at sa mga katuruan ni Propeta Muhammad, na itinuturing ng mga Muslim bilang huling propeta ng Diyos. Ang kanilang banal na aklat, ang Qur'an, ay pinaniniwalaang ang direktang salita ng Diyos na ipinahayag kay Muhammad sa pamamagitan ng anghel na si Gabriel.  Ang Islam ay may limang haligi ng pananampalataya: 1. Shahada: Ito ang pagpapahayag ng pananampalataya na walang ibang Diyos kundi si Allah at si Muhammad ang kanyang propeta. Ang simpleng pagbigkas ng pahayag na ito ay nagiging daan para sa isang tao na maging Muslim. 2. Salah: Ito ang pagsasagawa ng limang beses na pagdarasal sa isang araw. Ang mga Muslim ay nagdarasal sa mga itinakdang oras upang magbigay-pugay at magpasalamat kay Allah. 3. Zakat: Ito ay ang obligasyong magbigay ng bahagi ng kayamanan (karaniwang 2.5% ng ipon) sa mga nangangailangan. Ang Zakat ay itinuturing na isang paraan ng paglilinis ng yaman at pagtulong sa komunidad. 4. Sawm: Sa buwan ng Ramadan, ang mga Muslim ay nag-aayuno mula sa bukang- liwayway hanggang sa paglubog ng araw. Ito ay isang panahon ng pagninilay-nilay, pagdarasal, at pagpapahalaga sa mga biyayang natamo. 5. Hajj: Ang Hajj ay ang paglalakbay sa Mecca, Saudi Arabia, na isang obligasyon para sa mga Muslim na may kakayahan na gawin ito kahit isang beses sa kanilang buhay. Ang paglalakbay na ito ay naglalayong magtaguyod ng pagkakaisa at pagkakaisa sa mga Muslim mula sa iba't ibang bahagi ng mundo. ANG MGA MAGUINDANAON Ayon kay Abdullah (2023a), ang mga Maguindanaon ay mayaman sa kultura at tradisyon na tumutukoy sa kanilang pamumuhay. Ang mga pangunahing aspeto ng kanilang tradisyon ay kinabibilangan ng pagpapakasal, sayaw at musika, mga pagkaing kanilang tinatangkilik, at ang pagpapahalaga nila sa pamilya. Ang pagpapakasal sa mga Maguindanaon ay isang mahalagang okasyon na nangangailangan ng mahabang paghahanda. Ito ay hindi lamang isang pagdiriwang kundi isang pagsasama na mahalaga para sa kanilang komunidad. Ang paghahanda ay nagsasangkot ng iba't ibang tradisyonal na ritwal na layuning tiyakin ang kahandaan ng mga kasama sa tribo. Sikat ang mga Maguindanaon sa kanilang mga sayaw at musika. Isa sa kanilang tanyag na sayaw ay ang "Singkil," na nagsasalaysay ng kwento ng isang prinsesa na nagtanggol sa kanyang sarili laban sa mga kaaway. Ang mga instrumentong ginagamit sa kanilang mga pagdiriwang ay kinabibilangan ng kulintang at agung, na nagbibigay ng buhay at ritmo sa kanilang kultura.  Ang mga pagkaing tinatangkilik ng mga Maguindanaon ay malapit sa mga tradisyonal na pagkaing matatagpuan sa Mindanao. Kasama dito ang hinurnong manok (roasted chicken) at panganan (steamed rice cake), na karaniwang inihahanda sa mga espesyal na okasyon at pagdiriwang. Ang pamilya ang isa sa pinakamahalagang aspeto ng buhay ng mga Maguindanaon. Tinatangkilik nila ang malaking pamilya at karaniwang maraming anak. Ang mga nakatatanda, tulad ng mga lolo at lola, ay binibigyan ng pinakamalaking respeto at tinitingala sa loob ng pamilya, na nagpapakita ng kanilang pagpapahalaga sa mga tradisyon at nakaraan. ANG MGA MERANAW Ang mga Meranaw, na kilala bilang "people of the lake," ay may malalim na koneksyon sa Lawa ng Lanao at mayaman sa kultura at tradisyon. Sila rin ay masugid na tagasunod ng Islam. Sa kabila ng kanilang kasaysayan at kultura, ang kanilang pamumuhay ay naapektuhan ng mga kaganapan tulad ng Marawi Siege, kung saan sila ay isa sa mga naapektuhan ng digmaan sa kamay ng mga Daesh na Maute. Ang kaganapang ito ay nagbigay-diin sa kanilang katatagan at kakayahang umangkop sa harap ng mga pagsubok, na nagresulta sa pag-usbong ng konsepto ng "Maratabat," isang mahalagang aspeto ng kanilang kultura na nagtatampok sa dangal at pagkatao (Abdullah, 2023b). HANAPBUHAY Kabilang sa mga pangunahing hanapbuhay ng mga Meranaw ang pangingisda, pagsasaka, at pagmimina. Ang paghahabi at paggawa ng mga kagamitan mula sa tanso ay bahagi rin ng kanilang tradisyonal na kasanayan. Ang mga ito ay nagpapakita ng kanilang pagkakaugnay sa kalikasan at ang kanilang kakayahan sa sining at kalakalan. KULTURA AT TRADISYON 1. Kasuotan: Ang tradisyonal na kasuotan ng mga Meranaw ay ang “malong,” isang malaking piraso ng tela na hinabi na may makulay na disenyo, na karaniwang ginagamit ng mga kababaihan. Kasali rin dito ang mga kasuotan na abaya at hijab (Abdullah, 2023c). 2. Kulturang Panlipunan: Ang mga Meranaw ay mayaman sa kanilang mga tradisyon, kabilang ang mga pangalan at estruktura ng kanilang komunidad. Halimbawa, ang kanilang bahay ay tinatawag na "lorogan," at ang kanilang bangka ay kilala bilang "Lansa."  3. Epiko at Pagsulat: Ang "Darangen" ay isang epikong kwento ng mga Meranaw na nagpapakita ng kanilang kasaysayan at kultura. Mayroon din silang "Kirim," isang pre-Hispanic na pagsulat na namana mula sa mga letra ng Arabiko, na may 19 na katinig at 7 patinig. 4. Sayaw: Ang "Sinakol" ay isang sikat na sayaw ng mga Meranaw, na nagpapakita ng kanilang likhaing sining at pagmamahal sa kultura. Ang pagkakakilanlan ng Lumad at Moro sa Pilipinas ay masalimuot at puno ng kahulugan, batay sa kanilang mga natatanging kultura, wika, at mga pagsubok na kanilang kinakaharap. Parehong grupo ang mayaman sa kasaysayan at tradisyon, na nagpapakita ng kanilang mga natatanging kaugalian at paniniwala. Pareho ring binubuo ng iba't ibang katutubong grupo na may sariling wika, tradisyon, at sining na nakaugat sa kanilang mga pamayanan at kalikasan. Gayunpaman, sa kabila ng kanilang mayamang pagkakakilanlan, parehong nakakaranas ang mga Lumad at Moro ng mga hamon at pagsubok. Ang mga isyu ng diskriminasyon, hindi pagkakapantay-pantay sa lipunan, at paglabag sa kanilang mga karapatan ay patuloy pa ring ipinaglalaban. Sa ilalim ng mga kondisyon ng hidwaan at pag- unlad, ang kanilang mga tradisyon at wika ay nanganganib at nagdudulot ng pangamba na maaaring mawala ang kanilang natatanging pagkakakilanlan. Sa kabuuan, ang pagkakakilanlan ng Lumad at Moro ay isang mahalagang bahagi ng mas malawak na kwento ng kultura at kasaysayan ng Pilipinas. Ang kanilang mga pagsisikap na mapanatili ang kanilang mga tradisyon at wika sa kabila ng mga hamon ay isang patunay ng kanilang lakas at katatagan. Mahalaga ang pagkilala at pagpapahalaga sa kanilang mga karanasan upang mapanatili ang pagkakaunawaan at pagkakaisa sa mas malawak na konteksto ng pambansang pagkakakilanlan. Sa pamamagitan ng pagsuporta sa kanilang mga karapatan, maari nating matulungan ang mga Lumad at Moro na patuloy na umunlad at mapanatili ang kanilang mayamang kultura sa mga patuloy na hinaharap. MGA SANGGUNIAN Abdullah, A. I. (2023a). Ating kilalanin ang kultura ng mga Maguindanaoan - Mustaqim. Mustaqim. https://mustaqim.com.ph/ating-kilalanin-ang-kultura-ng-mga- maguindanaoan/ Abdullah, A. I. (2023b). Ang Konsepto ng Maratabat - Mustaqim. Mustaqim. https://mustaqim.com.ph/ang-konsepto-ng-maratabat/ Abdullah, A. I. (2023c). Alamin natin ang mga Kasuotan ng mga Kababaihang Muslim - Mustaqim. Mustaqim. https://mustaqim.com.ph/alamin-natin-ang-mga-kasuotan-ng- mga-kababaihang-muslim/ Badie, J. Y. (2020). Blaan in Filipino Sociology: Nawáh on the experiences in Facebook as medium of communication, connection, and memory. Malay, 32(2), 1. https://ejournals.ph/article.php?id=15172 Bicay, E. (2024). Tagakaulo in Trade: A Phenomenological Exploration on the Journey of Language Preservation. https://www.researchgate.net/publication/380096271_Tagakaulo_in_Trade_A_Pheno menological_Exploration_on_the_Journey_of_Language_Preservation Bonifacio, R. (2023). Pagsilang ng Sultanato sa Pilipinas. Slideshare. Retrieved from:https.://www.slideshare.net/slideshow/pagsilang-ng-sulatanato-sa- pilipinaspdf/257851007 Center, A. (n.d.). The Hiligaynons: An ethnography of family and community life in Western Bisayas region. Retrieved from: https://ac.upd.edu.ph/index.php/resources/books- philippines/105-books-monographs/philippine-studies-books/1919-hiligaynons- ethnography-family-community-life-western-bisayas-region Collado, L. B. (2015, June 29). Region 12- soccsksargen (Philippines) [Slide show]. SlideShare. https://www.slideshare.net/slideshow/soccsksargen-49952476/49952476 Cristobal, J., Ph. D. (2020). Talas: Interdisiplinaryong Journal sa Edukasyong Pangkultura (Tomo 5) (G. Zafra, Ed.; 5th ed.) [PDF]. The National Commission for Culture and the Arts. https://philippineculturaleducation.com.ph/wp- content/uploads/2021/07/TALAS-5.pdf Franca, G. (2022). Blaan T’Logan: the marker of tribal identity. Spamast. Retrieved from: https://www.researchgate.net/publication/354863546_Blaan_T'logan_The_Marker_of _Tribal_Identity Islamic Council of Victoria. (2020). Ano ang Halal? Isang gabay para sa mga hindi Muslim - Islam sa Pilipinas. Islam Sa Pilipinas. https://www.relihiyongislam.com/ano-ang- halal/ Iza, K. ( 2020). Maranao. Wesleyan University of the Philippines. Studocu. Retrieved from: https://www.studocu.com/ph/document/wesleyan-university- philippines/filipino/424822634-marana-o-424822634-marana-o/70750167 Linsangan, M. B. (2020). Cultural and ecological significance of Odonata (Insecta) to the T'boli of Lake Sebu, Mindanao, Philippines. Journal of Environmental Science and Management. Retrieved from: https://www.researchgate.net/publication/341641615_Cultural_and_ecological_signifi cance_of_Odonata_Insecta_to_the_T'boli_of_Lake_Sebu_Mindanao_Philippines Louise Jashil R. Sonido (2018 and 2021). Blaan.https://epa.culturalcenter.gov.ph/1/2/2335/ Lumad Mindanao. (2020). [E-book]. National Museum of the Philippines. https://www.nationalmuseum.gov.ph/wp-content/uploads/2021/09/Lumad- Mindanao.pdf McKenna, T. M. (1998). Muslim rulers and rebels: Everyday politics and armed separatism in the Southern Philippines. Muslim rulers and rebels. (n.d.). https://publishing.cdlib.org/ucpressebooks/view?docId=ft0199n64c&brand=ucpress Michael J. Tumamac, with contributions from Rosario Cruz-Lucero, and Jay Jomar F. Quintos (2018). Tboli.https://epa.culturalcenter.gov.ph/1/2/2376/ Moaje, M. (2021, March 4). Drop ‘lumad’, use ethnic group names instead: NCIP. Philippine News Agency. https://web.archive.org/web/20210305032539/https://www.pna.gov.ph/articles/11326 20 Scibd, (2021). Ang Mga T'boli. Ang Mga T’boli | PDF. (n.d.). Scribd. https://www.scribd.com/document/496471146/Ang-mga-T-boli Slideshare. (2015). Pananampalatayang Islam. Retrieved from:https://www.slideshare.net/jetsetter22/pananampalatayang-islam Studocu. (2022). Muslim. University of Perpetual Help System Jonelta. Retrieved from:https://www.studocu.com/ph/document/university-of-perpetual-help-system- jonelta/research-with-thesis- writing/muslim/51974269?fbclid=IwZXh0bgNhZW0CMTEAAR3lQDotjZDhvgaIerS dwtvWFdyufOGJsHaJkLbVHDrgZjBBl- wKJaoPoi4_aem_mWmrcvz5S1IwWmGsoHrVnw Tisdall, S. (2013). Philippines moves close to historic peace deal with Islamist rebels. The Guardian. https://www.theguardian.com/world/2013/feb/13/philippines-peace-deal- islamist-rebels Torogan. (2015). In V. Almario (Ed.),Sagisag Kultura (Vol 1). Manila: National Commission for Culture and the Arts. Retrieved from https://philippineculturaleducation.com Tupaz, V. (2017, August 9). INFOGRAPHIC: Who are the Lumad? RAPPLER. https://www.rappler.com/moveph/178181-infographic-lumad-indigenous-peoples/ UNESCO. (2008). Darangen Epic of the Maranao people in Lake Lanao. UNESCO. Retrieved from:https://ich.unesco.org/en/RL/darangen-epic-of-the-maranao-people- of-lake-lanao-00159