DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ PDF

DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ DERSİ: Dudak Damak Yarıkları Doç. Dr. M. Emrah Cangi [email protected] [email protected] [email protected] Dudak Damak Yarıkları (DDY) Dudak ve/ veya damak ya...

DKT109 DİL VE KONUŞMA BOZUKLUKLARINA GENEL BAKIŞ DERSİ: Dudak Damak Yarıkları Doç. Dr. M. Emrah Cangi [email protected] [email protected] [email protected] Dudak Damak Yarıkları (DDY) Dudak ve/ veya damak yarıkları intrauterin dönemin 4. ve 12. haftaları arasında dudak ve/veya damağın uygun bir şekilde birleşmediği durumlarda ortaya çıkan, konjenital anomalilerden birisidir. Yarık dudak damak durumunda anatomik yapılar mevcut olmasına rağmen normal bir şekilde bir araya gelmemişlerdir ve anatomik yapılar olması gerekenden küçüktür. DDY; izole dudak yarığı, izole damak yarığı ya da hem dudak hem de damak yarığı şeklinde görülebilir. Ayrıca bu yarıklar tek taraflı olabileceği gibi, çift taraflı da olabilir. Gebelik sürecinde ultrason testi ile dudak yarığının tanısı mümkün olmaktadır ancak damak yarığı tanısı genellikle doğumdan hemen sonra konmaktadır. [email protected] https://www.safercare.vic.gov.au/best-practice-improvement/clinical-guidance/neonatal/cleft-lip-and-palate-in-neonates  DDY izole olarak görülebileceği gibi, sendromlara bağlı olarak da DDY gelişebilir. Yapılan çalışmalar DDY olgularının bir kısmının sendromlarla ilişkili olduğunu göstermektedir. https://www.safercare.vic.gov.au/best-practice-improvement/clinical-guidance/neonatal/cleft-lip-and-palate-in-neonates [email protected] [email protected] DDY Etiyolojisi Dudak damak yarıkları (DDY) hem genetik hem de çevresel faktörlere bağlı olarak meydana gelebilir. Bu faktörler aşağıda sıralanmıştır: Aile geçmişinde DDY öyküsünün olması. Gebelik sırasında alkol ve sigara kullanımı. Gebelik sırasında geçirilen ağır enfeksiyonlar. Gebelik sırasında ağır radyasyona maruz kalmak. Gebelik sırasında bazı ilaçların kullanımı. Gebelik döneminde vitamin eksikliği. Annede obezite hastalığının var olması. Annede folik asit eksikliği. [email protected] DDY’nin Görülme Oranı DDY en sık görülen konjenital yüz anomalileri arasında olup genel olarak dünya üzerinde yaklaşık her 700-1000 canlı doğumda 1 görülmektedir. DDY’nin görülme oranı; etnik, coğrafik özellikler, cinsiyete göre değişebilmektedir. Örneğin Asya ve Amerika popülasyonları için yüksek insidans oranları bildirilirken Afrika popülasyonları içinse düşük insidans oranları bildirilmektedir. Yarık damak yaklaşık olarak 1.500-3.000 doğumda bir; yarık dudak yaklaşık olarak 3.000-3.300 doğumda bir; yarık damak ve yarık dudak yaklaşık olarak 1.500-2.200 doğumda bir görülmektedir (Salari vd., 2021; WHO, 2020). [email protected] DDY ile İlgili Problemler Beslenme ile ilgili problemler: DDY’li bebekler emmek için gerekli ağız içi negatif basıncı sağlayamayabilirler bunun yanı sıra beslenme sırasında aspirasyon, nazal regürjitasyon riski ile karşı karşıya kalırlar. Bu durum bebeğin büyüme ve gelişimini etkileyebilir. Yarığın tipi ve ciddiyetine göre DDY’li bebeklerin beslenme özellikleri değişebilir. Orta kulak enfeksiyonu ve işitme problemleri: DDY’li bebekler östaki borusunun disfonksiyonu, orta kulakta salgı birikimi nedeniyle orta kulak enfeksiyonu ve işitme kaybı açısından risk altındadır. Damak yarıklı çocuklar orta kulak problemleri yaşama açısından risk altındadır ve orta kulak efüzyonu damak yarıklı çocuklarda neredeyse evrenseldir (Broen ve diğ., 1996; Tırank ve ark., 2017). [email protected]  Konuşma bozuklukları DDY’li bireylerin konuşmalarında artikülasyon ve rezonans bileşenleri önemli ölçüde etkilenir. Cerrahi sonrasında dahi söz konusu problemler devam edebilir. Ortodontik problemler Damak operasyonu sonrası üst çenede gelişim yetersizliği yaşanır buna bağlı olarak alt çene daha ileri olurken üst çene geride bulunur ayrıca diş arklarında düzensizlikler görülebilir. Psikososyal problemler DDY’li bireyler küçük yaşlardan itibaren dış görünüşlerindeki farklılıklar ve konuşma şekilleri nedeniyle; sosyal/psikolojik uyum problemleri, özgüvensizlik ve depresyon eğilimi gösterebilirler. [email protected] Dudak Damak Yarıklarında Beslenme Dudak damak yarıklı bebeklerde ilk olarak ortaya çıkan ve öncelikle giderilmesi gereken en önemli sorun beslenme problemidir (Erdost ve Gözen, 2021). Clarren, Anderson ve Wolf (1987) çalışmasında dudak damak yarıkları ile doğan bebeklerin %63’ünde beslenme problemleri olduğu bildirilmektedir (Erdost ve Gözen, 2021). Dudak ve/veya damak yarığı olan bebekler beslenirken diğer bebeklere kıyasla çok çabuk yorulurlar, beslenme süreleri daha uzun olabilmekte ve oral içerik sıklıkla nazal bölüme kaçabilmektedir (Sırıken ve ark., 2021). Dudak ve/veya damak yarığı olan bebeklerin çoğunda gerekli olan oral beceri dağınık ve etkisiz olup yutma fonksiyonunun normal, emme fonksiyonunun ise problemli olduğu bildirilmiştir (Sırıken ve ark., 2021). [email protected]  Yarığın tipi, şiddeti ve DDY’ye ek bir sendromun eşlik etmesi gibi durumlar göz önünde bulundurularak bebeği besleme yöntemleri değişmektedir. Beslenmede görülen karakteristik problemler; emme güçlüğü, aşırı hava alımı (aerofaji), solunum/yutma problemi, besinlerin burundan gelmesi (nazal regürjitasyon), yorgunluk/aşırı enerji harcama, yetersiz besin alımı, kilo kaybı ve uzamış beslenme süresi olarak sıralanmaktadır (Arosarena, 2007; Trenouth ve Campbell, 1996; Devi ve ark., 2012; Savaş, 2021). [email protected]  İzole dudak yarıklarında bebeği emzirmek genellikle mümkün olmaktadır. Dudak damak yarığının birlikte görüldüğü durumlarda emzirme genelde mümkün olamamaktadır. Farklı derecelerde beslenme sorunlarına yol açan ve farklı tip defektleri olan bu bebekler için özel beslenme ekipmanları kullanılarak sorun çözülebilir (Sırıken ve ark., 2021). Bu ekipmanlar özel tasarlanmış emzikler, özel tasarlanmış biberonlar, yumuşak başlıklı kaşık veya ucu kaşık olan biberonlar, çanaklar ve beslenme şırıngalarıdır (Sırıken ve ark., 2021). [email protected]  Beslenme sürecinde dikkat edilmesi gereken hususlar şunlardır: Beslenmede birinci öncelikli besin olarak anne sütü tercih edilmeli, mümkünse bebeğin direkt anne memesinden beslenmesi desteklenmelidir. (Gottschlich ve ark., 2018), (Erdost ve Gözen, 2021). Bebek beslenme sırasında yarı oturur durumda ve 45-60 derecede pozisyonlanmalıdır. Bebek fazla hava yutabileceği için sık sık gazı çıkartılmalıdır. Bebeğin beslenme süresi 30 dakikadan fazla Doğru Beslenme Pozisyonu sürmemelidir. [email protected] [email protected] DDY’li Bireylerde Dil ve Konuşma Özellikleri Kuehn ve Moller (2000) işitme yetersizliği, mental retardasyonu veya ek bir sendromu olmayan DDY’li bireylerin dil gelişiminde belirgin bir problem olmayacağını belirtmiş; bu bireylerin karmaşık dil sistemini öğrenebilecek bilişşel kapasiteye sahip olduklarını ifade etmiştir (Şahan, 2021) Fakat DDY’nin birlikte görüldüğü 300’den fazla sendrom olduğu (Cohen ve Bankier, 1991) ve sendromik DDY’li bireylere mental retardasyon sıklıkla eşlik ettiği için bu bireylerin dil ve konuşma gelişimi olumsuz yönde etkilenebilmektedir (Strauss ve Broder, 1993; Şahan, 2021). Ayrıca DDY’li bireylerde orta kulak hastalığına bağlı olarak gelişen işitme kayıplarının da dil gelişiminde gecikmeye neden olabileceği bildirilmiştir (Broen vd., 1998; Bacık Tırank vd., 2017; Şahan, 2021). [email protected] Velofarengeal Kapanma Velofarengeal kapanma, ses enerjisinin oral kaviteye yönlendirilebilmesi için yumuşak damak ve farenks duvarlarının (posterior, lateral duvarlar) birleşerek oral ve nazal kavite arasındaki boşluğun kapanma durumunu ifade eder. Velofarengeal kapanma sayesinde Türkçe’de /m/ ve /n/ fonemleri haricinde tüm konuşma seslerinde oral kavite ile nazal kavite birbirinden ayrılmış olur. Velofarengeal disfonksiyon ise yumuşak damağın, konuşma sırasında yeteri kadar hareket etmemesi ve/veya kısa olması nedeniyle oral ve nazal kavite arasındaki boşluğun kapanmaması durumudur. Velofarengeal disfonksiyon durumunda konuşmanın rezonans ve artikülasyon bileşenleri olumsuz biçimde etkilenir. [email protected] [email protected] Artikülasyon Bozuklukları DDY’li bireyler sesletim açısından değerlendirildiğinde sağlıklı akranlarına göre daha düşük performans göstermektedir (Kuehn ve Moller, 2000; Şahan, 2021). Damak onarımı ameliyatının geç yapılmasına bağlı olarak gelişen yanlış öğrenmeler, oral yapılardaki bozukluklar, velofarengeal kapanma sorunları gibi faktörler nedeniyle DDY’li bireylerin sesletiminde sapmalar görülmektedir (Edmondson ve Reinbartsen, 1998; Ünal, 2006; Şahan, 2021). İzole dudak yarığı sesletim üzerinde büyük problemlere neden olmazken damak yarığı durumunda cerrahi sonrası dahi artikülasyon bozuklukları devam edebilir. DDY’de ağız içi yüksek basınç gerektiren (sürtünmeli, duraklı ve sürtünmeli- patlamalı) sesler en fazla etkilenen seslerdir. DDY’de nazal ünsüz ve yarı ünlü sesler ise daha az etkilenir. [email protected] Rezonans Bozuklukları Bu bozukluklar damakta bulunan bir fistül veya açıklık, oral, nazal ve farengeal kavitelerdeki bir tıkanıklık veya velofarengeal disfonksiyon gibi durumlar nedeniyle ortaya çıkabilmektedir (Smith ve Kuehn, 2007; Kummer, 2014b; Şahan, 2021). Rezonans bozukluklarının nedenlerinden biri olan velofarengeal disfonksiyon DDY’li bireylerin yaklaşık %20 ila 30’unda damak onarımı sonrasında bile devam etmektedir (Kummer, 2011b; Şahan, 2021). Dolayısıyla bu bireylerde yarık damak ve velofarengeal disfonksiyona bağlı olarak hipernazalite, hiponazalite, cul-de-sac rezonans, mikst rezonans ve nazal emisyon, nazal türbülans, fonem spesifik nazal emisyon gibi rezonans bozuklukları görülebilmektedir (Kummer, 2011a; Sweeney, 2011; Şahan, 2021; Ünal, 2011). [email protected] Multidisipliner Ekip Dudak damak yarıklı bireylerin değerlendirme, tedavi ve rehabilitasyon süreçleri multidisipliner bir ekip tarafından yürütülür. Bu aşamalarda aşağıdaki meslek gruplarının işbirliği ve iletişim halinde olması önemlidir: Plastik Cerrah Kulak Burun Boğaz Hekimi Dil ve Konuşma Terapisti Ortodontist Psikolog Psikiyatrist Anestezi Uzmanı [email protected]  DDY tedavisinin multidisipliner bir ekip tarafından yürütülmesi gerekir. Dudak damak yarığı olan bireyler beslenme ile ilgili problemler, konuşma bozuklukları, ortodontik bozukluklar, psikolojik problemler yaşamaktadırlar. Çoğu zaman bir dizi cerrahi müdahale sonrası anatomik yapılar normal görünüm ve fonksiyonuna ulaştırılmaktadır. Yarık dudak operasyonu genellikle 3 ila 6. aylarda, yarık damak operasyonları ise 6 ila 12. aylarda gerçekleştirilir. Değerlendirme Dudak damak yarıklı çocukların dil gelişimi rutin olarak yapı, içerik, kullanım, alıcı ve ifade edici dil açısından değerlendirilmelidir (Nemutlu, 2016). Artikülasyon değerlendirmesi yapılırken DDY’li bireylerin zorunlu ve telafi edici hataları belirlenmelidir çünkü telafi edici hatalar terapi ile çözülebilirken zorunlu hatalar cerrahi ile çözülebilir. Dil ve konuşma terapistleri DDY’li bireylerde şu alanları değerlendirirler: Dil Artikülasyon Rezonans Velofaringeal fonksiyon Ses Oral-periferal özellikler İşitme DDY’de Dil ve Konuşma Terapisi DDY’li çocuklarla dil ve konuşma terapisi aktif olarak üç yaşından sonra başlamaktadır. Yaşına uygun dil becerilerini edinmemiş çocuklar, artikülasyon terapisine alınmazlar. Dil gelişimi zayıf olan çocuklar öncelikle dil terapisi alırken, dil becerilerini edinmiş DDY’li çocuklar artikülasyon terapisine başlatılabilir. Terapilerde; üretim hatalarını fark ettirme, telafi edici üretimlerin yerine doğru kullanım alışkanlıklarını edindirme, hava akışı ve oral- nazal ses ayrımıyla ilgili farkındalık üzerine çalışmalar yapılabilir. [email protected] Kaynaklar Cangi, E. (2018). Parsiyel Trizomi 8q ve Monozomi 21p olan Dudak-Damak Yarıklı Bir Olguya Dil ve Konuşma Girişimi: Nadir Görülen Bir Olgu Sunumu. Dil Konuşma Ve Yutma Araştırmaları Dergisi, 1(1), 19-30. Erdost Ş., K. & Gözen D. (2021). Dudak Damak Yarıklı Bebeklere Uygulanan Oral Beslenme Girişimlerinin Büyümeye Etkisi: Sistematik Derleme1 Nemutlu A. (2016). DUDAK DAMAK YARIĞI VEYA KRANİYOFASİYAL SENDROMU OLAN ÇOCUKLARIN SAĞLIK ÖYKÜSÜ, ORALPERİFERAL ÖZELLİKLERİ VE KONUŞMA SORUNLARININ BETİMLENMESİ Tırank Ş., B. & Yıldız M., K. & Atalık G. & Kamışlı G., Ş. & Tutar H. & Gündüz B. (2017). Damak ± Dudak Yarıklı Bireylerde İşitme ve Dil Gelişiminin Değerlendirilmesi Sırıken F. & Ertekin A., A. & Aydın O., E. & Akcan A., B. & Ceylan E. & Pekcan A., G. (2021). Dudak ve/veya damak yarığı olan bebeklerde beslenme problemlerine yaklaşım Savaş Z. (2021). DUDAK DAMAK YARIĞI İLE DOĞAN BEBEKLERİN BESLENME PROBLEMLERİNE YÖNELİK ONLİNE AİLE EĞİTİMİ ETKİLİLİĞİNİN İNCELENMESİ Şahan G. (2021). TÜRKİYE’DEKİ DİL VE KONUŞMA TERAPİSTLERİNİN DUDAK DAMAK YARIĞINA İLİŞKİN ÖZYETERLİK DÜZEYLERİNİN İNCELENMESİ https://www.asha.org/ https://www.who.int/ https://dilkom.anadolu.edu.tr/ https://dudakdamakyariklari.com/