Dijital Dönüşüm (4 Bölüm) PDF

1 Dijital Dönüşüm GİRİŞ Toplum 5.0, bilgi toplumu, otomasyon toplu- Geçtiğimiz yıllarda yaşanan COVİD-19 küresel mu veya akıllı toplum gibi kavramlarla adlandırıl- salgını ile birlikte insanlık kendisi için yeni bir baş-...

1 Dijital Dönüşüm GİRİŞ Toplum 5.0, bilgi toplumu, otomasyon toplu- Geçtiğimiz yıllarda yaşanan COVİD-19 küresel mu veya akıllı toplum gibi kavramlarla adlandırıl- salgını ile birlikte insanlık kendisi için yeni bir baş- maya çalışılan bu yeni sosyal yapının temel itici langıç ve restorasyon sürecini tartışmaya başlamıştır. gücü dijital teknolojilerdir. II. Dünya Savaşı’nın Ekoloji, tıp, eğitim ve ekonomi gibi toplumsal ya- yıkıcı sonuçları ve sonrasında ortaya çıkan soğuk şamın temel pek çok alanında büyük dönüşümler savaşın etkileri ile hızla meydana gelen teknolojik yaşanacağı beklentisi bilim dünyasında olduğu kadar gelişmeler bugün bilindiği ve kullanıldığı manada toplumsal alanda da sıklıkla dile getirilir olmuştur. dijital teknolojilerin görece başlangıç noktası sayı- Elektrikli ve otonom arabalar, doğa dostu enerji sis- labilir. Temel sayısal işlemleri yapabilen ve 1940’lı temleri, uzaktan veya hibrit öğretim modelleri, kripto yıllarda geliştirilen ilk bilgisayar olarak bilinen paralar gibi yenilikçi fikir ve teknolojilerin ilk tahlilde ENIAC (Electronic Numerical Integrator and endüstriyel toplum yapısının ve ilerlemenin en bü- Computer / Elektronik Sayısal Entegrelenmiş Bil- yük destekçisi olacağı söylenebilir. Dahası bu değişim gisayar) toplam 167 m² bir alanı kaplayan 30 ton ve dönüşüm sürecinde bilim ve teknolojinin loko- ağırlığında bir makine olarak tasarlanmıştır. 1962 motif etkisinin kronolojik olarak önceki dönemlere yılında internetin ortaya çıkışı bilgi toplumuna göre çok daha fazla bir biçimde insanlığın faydasına geçiş için güçlü bir etkiye ve ayrıca simgesel ve olabileceği varsayımı en yalın hâliyle ortaya çıkmıştır. teknik düzeyde bir değere sahiptir ki bu icat aynı Gelecekteki olası bu yeni yapının “Süper Akıllı Top- zamanda dünya tarihi için devrimsel nitelikte bir lum” gibi dijital teknolojilerle özdeşleşen ve yeni tip paradigma değişimini de beraberinde getirmiştir. üretim yaklaşımlarını kapsayan biçimlerde tanımlan- Ralph Henry Baer isimli bir mühendis tarafından dığı görülmektedir. Süper akıllı toplum genel olarak yine bu yıllarda geliştirilen Odyssey isimli bilgi- “dijitalleşme ve yapay zekânın etkisinin her yönüy- sayar oyunu günümüz oyun konsolları için belki le değerlendirildiği, insanların makine ve robotlarla de bir başlangıç noktası olarak kabul edilebilir. ilişkisinin en verimli biçimde sağlandığı bir toplum Mühendislik ve endüstriyel tasarımın başyapıtları modeli” şeklinde tanımlanmaktadır (Saracel ve Ak- arasında sıralanan Odyssey, piyasaya çıkışından soy, 2020). Dijital dönüşüm ise “bireylerin (kurum tam 50 yıl sonra Elon Musk’ın “Neuralink” isimli çalışanları, müşteriler vb.) işlerinin (prosedürleri, po- projesi kapsamında yeniden gündeme gelmiştir. litikaları vb.) kolaylaştırılması için dijital teknolojiler- Teknolojik ilerlemenin ve dijitalleşmenin bu kısa den yararlanılarak yapılan bir değişim” olarak ifade sürede gelmiş olduğu muazzam seviyeyi ve yaşa- edilmektedir (Taşçı ve Taşlıbeyaz, 2021). Öte yandan nan dönüşüm sürecini açıkça gözler önüne seren akıllı toplumların yalnızca yüksek teknolojiyle sınırlı bu proje, beyin aktivitelerinin kablosuz ağ üzerin- olmayan, aynı zamanda ekonomik büyüme, kalkın- den veri iletimi yoluyla gerçekleştiği ve en nihaye- ma, verimlilik gibi endüstriyel parametre ve hedefleri tinde ellerin kullanılmayarak beyne yerleştirilmiş kapsayan çok daha geniş bir yapıyı kapsadığını söyle- bir çip yardımı ile zihinsel ve davranışsal kontro- mek de mümkündür. lün sağlandığı bir cihaz tasarımına dönüşmüştür. Bunun gibi daha pek çok örnekle gösterilebileceği üzere dünya, başlangıcı geçtiğimiz birkaç yüzyıla dayanan, gelecekteki ucu kronolojik açıdan açık Süper Akıllı Toplum: “Dijitalleşme ve yapay dijital dönüşüm sürecini yaşamaktadır. zekânın etkisinin her yönüyle değerlendirildiği, insanların makine ve robotlarla ilişkisinin en ve- rimli biçimde sağlandığı bir toplum modeli”dir. 3 1 Dijital Dönüşümün Temelleri Resim 1.1 Neuralink Projesi Deneyi - Kablosuz Zihin ve Davranış Kontrolü Kaynak: https://www.gadgets360.com/internet/news/elon-musk-neuralink-brain-implant-animal-testing-panel- membership-potential-violations-4006606 lı bir dijital dönüşüm için doğru yaklaşım olarak kabul edilebilir. Ayrıca bireyler ve toplumun zihin internet ve duygu dünyasının üretici yönlerini destekleyip Neuralink Projesi Deneyi’ne http://www.youtube. katkı sağladığı sürece dijital dönüşümün insan- com web sitesi üzerinden “Monkey MindPong” lık adına bir ilerleme sağlayabileceği düşüncesi de anahtar kelimesini kullanarak ulaşabilirsiniz. değerli bir yaklaşımdır. Bu bağlamda bu bölümde dijital teknolojilere yönelik dönüşüm süreci, bilim ve teknoloji kavramları çerçevesinde ele alınarak, dijital teknolojilerin toplumsal açıdan kaçınılmaz Öte yandan, avcı toplayıcı toplumun bir gecede bir yansıması olarak bilgi toplumu ve ardıl sosyo- tarım toplumuna; tarım toplumunun da yine tek lojik yapılar çeşitli dinamikleri ile açıklanacak ve bir gecede sanayi toplumuna evrilmediği gerçeğini endüstriyel süreçlerde dijital dönüşümün etkileri göz önüne alırsak çoğu kişinin pek de farkında ol- üzerinde durulacaktır. madığı yeni bir tarihsel dönemin hâlen yaşanıyor olduğu, insanoğlunun yeni bir paradigma değişi- minin bizzat içinde yer aldığı rahatlıkla söylene- bilir. Bir başka ifadeyle beklenen dijital geleceğin belki de yıllar öncesinden insan yaşamına çoktan dikkat dâhil olduğu da öne sürülebilir. İnsan yaşamındaki Dijital dönüşümün birey ve toplumun gelişi- türlü teknolojilerin, tabii ki nasıl kullanıldıklarına mine yönelik olumlu etkilerinin yanı sıra kimi da bağlı olarak bireylerin yaşam kalitesi ve refah olumsuz yansımalarının da olabileceği varsayımı düzeyi için büyük faydaları vardır. Ancak bu ka- unutulmamalıdır. Bu nedenle dönüşüm kavra- dar fazla sayıda ve çeşitlilikteki teknolojik araç ve mının her iki yöne de evrilebilecek yapısı göz uygulamanın birer uzmanı olabilmek, eğitim yo- önüne alınarak dijital dönüşümün toplumsal luyla da olsa toplumu oluşturan tüm bireyler için fayda gözetilerek eleştirel bir bakış açısı ile değer- çok kolay değildir. Bu noktada, teknolojinin ancak lendirilmesi yerinde olacaktır. doğru, akılcı ve yerinde bir kullanım ile insanlığa faydalı olabileceği fikrinin benimsenmesi sağlık- 4  1 Dijital Dönüşüm BİLGİ TOPLUMUNUN TEMELLERİ için gereksinim duydukları besini doğal ortamda Uygarlık tarihine ilişkin edinilmiş tüm bilgi ve yetişen bitkisel gıdalardan ve avladıkları hayvan- bulgular, insanoğlunun gerek güvende olabilmek lardan karşılayan anaerkil bir yapıdaydı. Genellik- gerekse yaşamsal ihtiyaçlarını karşılayabilmek le göçebe veya yarı göçebe bir kültür içinde yaşa- amacıyla sınırlı nüfusa sahip topluluklar hâlinde yan avcı-toplayıcı toplumlarda tam anlamıyla bir bir arada yaşadıklarını göstermektedir. Avcı-top- yerleşik düzen ve doğal olarak mülkiyet kavramı layıcı dönemlerden öncelikle tarım toplumuna, bulunmamaktaydı. Yaşamsal kaynaklara erişimde- daha sonrasında ise bizlerin de içinde bulunduğu ki zorluk ve aynı zamanda nüfus artışı gibi kimi sanayi toplumuna dönüşüm sürecinde de bu ger- durumlar tarım toplumuna geçişe neden olan et- çeklik bir tür değişmez ilke olarak süregelmiştir. kenler arasındadır. Gelgelelim tarım toplumuna Hangi dönem yaşanıyor olursa olsun toplumsal geçiş süreciyle birlikte artan nüfus için doğanın sistematiğin temel parametrelerini, insanlar ara- sınırlılıklarıyla başa çıkılabilecek metotlarla gıda sındaki ilişkilerin yönünü, ekonomik kuralları be- sağlayabilmek için yeni bir sosyolojik yapı ortaya lirleyen şey özünde bu iki gereksinimdir. Bunun çıkmıştır. Mülkiyet kavramıyla birlikte üzerinde yanı sıra yine bir toplumsal yapının işleyişine yön yaşanılan toprak parçaları sahiplenilmiş, idari ve veren, toplumu oluşturan alt sistemlerin birbirle- dinî kurallar çerçevesinde yeni yönetim biçimle- riyle ve sistemin bütünüyle ilişkisini belirleyen ve ri ortaya çıkmış, insanların barınak tarzı yaşam hatta yaşanan döneme ismini veren de o toplumda alanları şehirlere dönüşmüştür. Daha karmaşık kabul gören üretim-tüketim anlayışıdır. Avcı-top- kültürel yapıların meydana gelmesiyle insan iliş- layıcı dönemde yaşamış olan insan toplulukları kileri ve toplumsal sistematik on bin yıl sürecek nüfus olarak görece az sayıda, hayatta kalabilmek bu yeni yapıya dönüşmüştür. Şekil 1.1 Toplumsal Dönemler Kaynak: WebTekno, https://www.webtekno.com/endustri-4-0-ve-toplum-5-0-birlikte-yasayabilir-mi-h55525.html Tarım toplumunun ardından girilen yeni dönemde, insan gücü ile çalışan mekanik üretim araçla- rının otomasyona dayalı üretime evrildiği, buhar gücü ile hareket eden dokuma tezgâhlarının kadim üretim bilgilerine sahip zanaatların yerini almaya başladığı bir döneme girilmiştir. Sanayi devrimi ile birlikte oluşan ve Endüstri Toplumu adı verilen bu yeni dönem ile birlikte insan toplulukları kırsaldan kentlere yönelmiş, fabrikalar ile seri üretim başlamış, tarım toplumunun çiftçi bireyleri bu yeni tür üretim anlayışı ile işçilere ve işverenlere dönüşmeye başlamıştır. Şehirleşmeyle birlikte farklı kültürel yapıların bir araya gelmesi kurumsal işleyiş ve bireyler arası ilişkilerde sosyolojik açıdan belirgin bir karmaşa yaratmıştır. Bununla birlikte günümüz okul yapısının öncülleri sayılabilecek bir eğitim tarzı aracılığıyla endüstri toplumu bireyleri, bir arada yaşayabilecek ve üretebilecek yeterliklerle donatılmış yurttaşlar olarak yetiştirilmiştir. Mülkiyet ilişkileri tarımsal üretime hâkim olan toprak sahiplerinden, üretim merkezleri olan fabrika sahiplerine; üretilen malları satan ve lojistiğini sağlayan işletme ve hizmet 5 1 Dijital Dönüşümün Temelleri sağlayıcılara geçmeye başlamıştır. Endüstri toplu- mu ile birlikte tüm dünyada seri üretim hızını karşılayabilecek miktarda ham madde ihtiyacı Bilgi Toplumu: Bilgi ve iletişim teknoloji- ortaya çıkmış, ülkeler arasında yeni ham madde lerine dayalı bir iletişim ve üretim sistema- ve pazar kaynakları ele geçirme amaçlı bir rekabet tiğinin benimsendiği ve bilginin temel meta ortamı doğmuştur. Bu sürecin en yoğun ve trajik hâline geldiği toplumsal yapıdır. bir biçimde yaşanmış olduğu II. Dünya Savaşı ise dramatik insan kayıplarına neden olmuştur. Savaş yıllarında oluşan bu rekabet ortamı aynı zamanda Bilgi ve enformasyon kavramları sıklıkla birbi- 1900’lü yıllarda her alanda meydana gelen yüksek riyle karıştırılan, birbirinin yerine kullanılan kav- ivmeli bilimsel ve teknolojik gelişmelerle bir araya ramlardır. Benzer biçimde enformasyon toplumu gelerek daha sonra Bilgi Çağı adı verilecek yeni ve bilgi toplumu kavramlarının da zaman zaman bir toplumsal döneme kapı aralamıştır. benzer niteliklere sahip oldukları hatta aynı şeyi ifade ettikleri düşünülebilmektedir. Oysa bilgi, en- Bilgi Toplumu Nedir? formasyonun akıl süzgecinden geçirilmiş, bilimsel düzeyde nesnel ve işlevsel doğurgulara sahip biçimi- Bilgi toplumu kavramı, internetin ortaya çıkışı dir. Yılmaz (1998), enformasyonun üretim ve da- ve yaygınlaşması ile birlikte ortaya çıkan, küresel ğıtımındaki ivmenin ve bilgisayarın yaygın olarak bir ekonomik sistem temelinde bilgi ve iletişim kullanılmasının bilgili birey ve toplum yaratmak teknolojilerinin kullanımı vasıtasıyla bilgi kavra- adına yeterli olmadığını; enformasyonun özellikle mının üretim ve tüketim sistematiğinin merke- toplumsal düzeyde bilgiye dönüşmesinin ekono- zine bir meta olarak yerleştirildiği sosyolojik bir mi, kültür, eğitim, yönetim, bilim ortamı, tarihsel yapıyı ifade etmektedir. Bir başka tanımda ise geçmiş, coğrafya, demokrasi gibi temel unsurlara bilgi toplumu, “Yeni temel teknolojilerin gelişi- bağlı olduğunu vurgulamaktadır. Doğan (2014), miyle bilgi sektörünün, bilgi üretiminin, bilgi bilgi toplumunun ileri teknoloji üretiminin sana- sermayesinin ve nitelikli insan faktörünün önem yi toplumunun sınırlarını zorlamasıyla ortaya çık- kazandığı, eğitimin sürekliliğinin ön plana çıktığı, tığını ifade etmektedir. Bilgi toplumunun temel iletişim teknolojileri, bilgi otoyolları, elektronik dinamikleri ve genel yapısına ilişkin parametreleri ticaret gibi yeni gelişmeler ile toplumu ekonomik, ortaya koyan bu tür bakış açıları, bilgi toplumunun sosyal, kültürel ve siyasal açıdan sanayi toplumu- bilim-teknoloji-üretim boyutlarındaki iş birliği ve nun ötesine taşıyan bir gelişme aşaması” olarak etkileşimini net bir biçimde ortaya koymaktadır. tanımlanmaktadır (Aktan ve Vural, 2016). Bilgi Dolayısıyla bilgi ve iletişim teknolojilerinin itici toplumu, tanımlardan da belirgin bir çıkarsama gücü ve üretim-tüketim sistematiklerindeki alış- yapılabileceği gibi toplumsal yapıların genel ola- kanlık ve değişimler bilgi toplumunu önceki ta- rak kültürel ve ekonomik temelde bilgi ve iletişim rihsel dönemlerden oldukça farklı bir noktaya ve teknolojileri tarafından dijital bir dönüşüme uğ- kültürel yeni bir paradigmaya taşımaktadır. raması sonucu oluşan bilgi odaklı bir yapıyı ihtiva etmektedir. Bilgi toplumunun temel aldığı ana ilkeler bu çerçevede özetle şu şekilde sıralanabilir Bilgi Toplumunda Birey (Samur, 2018): Geçmiş tarihsel dönemlerin aksine, bilgi toplu- Amaçları gerçekleştirmek için bilgi ve ileti- mu bireyleri için temel yaşamsal görevler ve top- şim teknolojilerinin kullanılması, lumsal işleyiş kas gücünden ziyade gelişmiş tekno- Yerel, ulusal ve evrensel düzeyde bilgi po- lojileri temel alan bilişsel ve sosyal becerilerin işe litikalarının (bilginin kullanımı, dağıtımı, koşulması yoluyla gerçekleşmektedir. Geleneksel düzenlenmesi vd.) geliştirilmesi, iletişim biçimlerinin teknoloji tabanlı araçlarla dönüşmesiyle ve aynı zamanda bireylerin birbir- Akıl ve bilimin rehberliğine güvenilmesi, lerine ve bilgiye erişimde ihtiyaç duydukları yeni insanların daha iyi eğitilmesi ve bilim ve tip teknik, sosyal ve bilişsel yeterliklerin ortaya çık- teknolojiye daha fazla yatırım yapılması 6  1 Dijital Dönüşüm masıyla birlikte bilgi toplumlarında teknolojiyle edilebilecek yenilikçi bireylerdir. Tek bir noktada entegre olmuş yeni tip bir insan biçimi ortaya çık- statik olarak bulunan görece sınırlı bilgiye erişim, mıştır. Aydınlanma dönemi düşünürlerinden René bilginin dağıtık olarak zaman ve yerden bağımsız Descartes’ın “Düşünüyorum o halde varım.” ya da bir biçimde erişilebilir olduğu bir duruma gelmiş- Latince söylenişiyle “Cogito, Ergo Sum” sözünün, tir. Bunların geçmişte olduğu gibi ezberlenmesi bugünün toplumlarını oluşturan bireylerin bu dö- yerine kolektif bilgi ağları oluşturulması söz konu- nüşümünü karakterize eden ve Türkoğlu (2017) ta- sudur. Bilgi toplumlarında bireyler tek bir konuda rafından dile getirilen “Digito Ergo Sum” ifadesine uzmanlaşma, teknolojinin de yardımıyla disiplinler yani “Dijitalim Öyleyse Varım”’a evrilmiş olduğu- arası bir yaklaşımla çoklu işlemcili bilgisayarlara nu dile getirmek yanlış bir yaklaşım olmayacaktır. benzer biçimde işbirlikçi çoklu uzmanlaşma, bilgi Bilgi toplumu dinamiklerinin bireylere yansı- paylaşımı ve üretimine doğru yönelmiştir. Dolayı- masını daha net anlamlandırabilmek için bu genel sıyla bilgi toplumu bireyleri için: bakış açısının çeşitli yönlerden biraz daha detaylan- eleştirel düşünebilen dırılması yerinde olacaktır. Bu noktada öncelikle bilgi edinmeye ve yeni şeyler öğrenmeye yeni tip okuryazarlıklardan, amaçlı ve derinleme- açık, sine düşünme becerilerinden, bilgiye erişimin yanı yenilikçi, sıra bunu diğer bireylerle iletişim halinde yaparak yeni bilgiler elde etmeye ve paylaşmaya kadar pek problem çözebilen, çok yeni yeterlikten söz edilebilir. Bilgi toplumu teknolojiyi temel düzeyde ve üretim amaçlı bireyleri eleştirel düşünebilen, dijital teknolojileri kullanabilen, temel alan yeni tip okuryazarlık becerilerine sa- işbirlikçi ve sosyal ve hip, işbirlikçi, yaratıcı ve tüm bunları aynı anda toplumsal konularda duyarlılığa sahip yeni bünyesinde toplayabilen bir kavram olarak kabul bir insan türü profili çizmek olanaklıdır. Araştırmalarla İlişkilendir Sanayi Toplumundan Bilgi Toplumuna Geçiş azaltılması; vd.) belirlendi ve bu amaçları gerçek- Sürecinde Temel Dinamikler leştirmek için bilgi ve iletişim teknolojilerinin “10-12 Aralık 2003’de Cenevre’de toplanan (BİT) kullanılması kararlaştırıldı. Dünya Bilgi Toplumu Doruk Toplantısının ilk Herkes İçin Bilgi Toplumu kurma amacının aşamasında çeşitli ülkeleri temsil eden delegeler daha kısa sürede gerçekleştirilebilmesi için yerel, herkesin bilgi yaratabildiği, bilgiye erişebildiği, ulusal ve evrensel düzeyde bilgi politikalarının bilgiden yararlanabildiği ve bilgi paylaşabildiği; (bilginin kullanımı, dağıtımı, düzenlenmesi, vd.) bireylerin, toplulukların ve toplumların tam po- geliştirilmesi gerekmektedir. Toffler (1992: 191) tansiyellerini kullanarak sürdürülebilir kalkınma bilgiyi düzenleme biçimimizin çoğu zaman insan- ve yaşam kalitesini yükseltmelerini sağlayan; Bir- ları düzenleme biçimimizi saptadığını, bunun ter- leşmiş Milletler Şartı ilke ve amaçlarına dayanan sinin de geçerli olduğunu vurgulamaktadır. Başka ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesine tamamen bir deyişle, bilgi politikalarının taşıdığı özellikler saygılı, insan odaklı, kapsayıcı ve kalkınma yöne- (otoriter, paylaşımcı, katılımcı vs.) bir toplumun limli Bilgi Toplumu kurma ortak arzu ve adan- yapısı ve bu toplumda insanların nasıl yönetildiği mışlıklarını açıkladılar. Aynı toplantıda Herkes hakkında bir fikir vermektedir. Bilgi toplumun- İçin Bilgi Toplumunun ana ilkeleri saptandı. Bin da yaşanan sorunların %80’inin insan kaynaklı Yıl Kalkınma amaçları (örneğin, yoksulluğun olduğu göz önüne alınacak olursa, anılan doruk ve açlığın ortadan kaldırılması; evrensel ilkokul toplantısına katılan delegelerin herkes için “insan eğitiminin gerçekleştirilmesi; çocuk ölümlerinin odaklı” bir bilgi toplumu kurma vizyonları son 7 1 Dijital Dönüşümün Temelleri derecede isabetlidir. Herkes İçin Bilgi Toplumu Toplumuyla (e-Europe+) bütünleşme çabaları sanayi öncesi ya da sanayi toplumunun paradig- sırasında yaşadığımız toplumsal ayrışmaların (bi- malarıyla (tehdit, cebir, servet) değil, bilgi toplu- furcations), karşılaştığımız sorunları sanayi top- munun paradigmalarıyla (akıl) kurulabilir (Ku- lumunun paradigmalarıyla çözmeye çalışmaktan mon, 1992). Herkes İçin Bilgi Toplumu kurma kaynaklandığı kanısındayız. Bu sorunları aşabil- sürecinde (ki uzun ve zahmetli bir süreç olması mek ve bilgi toplumu olabilmek için akıl ve bi- kaçınılmazdır) karşılaşılacak sorunları zorla, teh- limin rehberliğine güvenmek, insanları daha iyi ditle ya da parayla çözmek mümkün değildir. So- eğitmek ve bilim ve teknolojiye daha fazla yatı- runları çözmenin biricik yolu gene akıl olacaktır. rım yapmak gerekmektedir.” Henüz sanayileşme aşamasını tamamlaya- Kaynak: Tonta, Y. & Küçük, M. E. (2005). Sa- mamış olan Türkiye’nin bir bilgi toplumu ola- nayi Toplumundan Bilgi Toplumuna Geçiş Sü- bilmek için izlemesi gereken yol da aynıdır. Son recinde Temel Dinamikler. Türk Kütüphaneciliği, yıllarda Avrupa Birliği’nin kurmaya çalıştığı Bilgi 19 (4), 449-464. Öğrenme Çıktısı 1 Bilgi toplumunun temellerini tartışabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş Bilgi toplumunun dönüşü- Bilgi toplumu ekonomileri Bilimsel ve teknolojik geliş- müne ilişkin ortaya çıkan için bilgi kavramının üre- meler ışığında bilgi toplu- yeni kavramlardan dijital tim sistematiği içerisindeki munun geleceği hakkındaki yerli ve dijital göçmenleri yerini tartışın. düşüncelerinizi paylaşın. araştırın. ENDÜSTRİYEL DÖNÜŞÜM VE TOPLUM Tarım toplumlarının, yeni tür enerji kaynakları ve otomasyona dayalı üretim sistematiklerinin etkisi ile endüstri toplumlarına dönüşümü yaklaşık olarak 300 yıl öncesine dayanmaktadır. Endüstriyelleşme ile birlikte tarım toplumunun gözdesi tarla ve bahçelerin yerini fabrika ve işletmeler almaya başlamıştır. Bu yeni ortamlarda insan gücü ve emeğiyle üretilen mal ve hizmetlerin hemen hemen tümü daha sonrasında ağırlıklı olarak makinelerle yapılmaya başlanmıştır. Endüstri toplumuna geçilmesiyle birlikte gerek yeni tip becerilerle donanmış birer üretici gerekse karmaşık kent kültürü içerisinde tespit edilmiş yönetsel kurallar çerçevesinde bir arada yaşayabilecek, bu yeni döneme ayak uydurabilecek yeterliklere sahip bireylere olan ihtiyaç kendini göstermiştir. Üretim bantları üzerinden seri üretim yoluyla imal edilen her türlü ürün, bu yeni imalat sistematiğini işletebilecek, eğitim yoluyla yeni bilgi ve becerilere sahip işçilere ihtiyacı ortaya çıkarmıştır. 20. yüzyılın yüksek ivmeli bilimsel ve teknolojik buluş ve yeniliklerinden yararlanan endüstri toplumu, 1960’larda internetin bulunmasıyla birlikte bilgi toplumu dinamikleriyle neredeyse bütünleş- miştir. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin iletişim, bilgiye erişim, üretim ve bilgi paylaşımı gibi amaçlarla kullanılmasıyla küresel ekonomi, dolaşım ve iletişim biçimlerini doğrudan etkilediği bu ara dönem post- endüstriyel ya da endüstri sonrası toplum olarak nitelendirilmiştir. Yıldırım (2022), sanayi toplumunda egemen olan mavi yakalı iş alanlarının yerini, artık beyaz yakalı işlerin ve işçilerin aldığını belirtmekte; böylelikle de profesyonel, bilimsel ve teknik mesleklerin sanayi sonrası toplumun sınıfsal yapısını biçim- lendirdiğini ifade etmektedir. 8  1 Dijital Dönüşüm Endüstri Toplumunun Ortaya Çıkışı olarak ortaya çıkan Endüstri Toplumu kavramı 18.yüzyıl ile birlikte buhar gücü ile çalışan bu parametreler çerçevesinde çeşitli evrelerden makineler günümüz endüstri toplumlarının ilk geçmiştir. Günümüzde sanal ve akıllı teknolojik versiyonlarını simgeleyen ögeler arasındadır. Aynı sistemler ve veri ile niteleyebileceğimiz Endüstri zamanda Endüstri 1.0 adıyla başlayan bu dönem- 4.0’ın kronolojik olarak gelişim aşamaları Kasa ve sel yolculuk yapay zekâ, büyük veri, nesnelerin Arslan (2020) tarafından şu şekilde ortaya kon- interneti, bulut bilişim gibi teknolojilerle Endüst- maktadır: ri 4.0’a dönüşmüş, endüstri toplumunun veri ve Endüstri 1.0: (1784): Üretimin, su ve bu- algoritma temelli bu yeni sürümünün sosyolojik har gücüyle çalışan mekanik üretim ekip- bir yansıması olarak da Toplum 5.0 kavramı orta- manlarına dayandığı dönemdir. ya çıkmıştır. Sanayi devriminin son aşaması olan Endüstri 2.0: (1870): İş bölümü ve elektrik Endüstri 4.0, bilgi toplumunun teknoloji altya- enerjisinin kullanımıyla sağlanan seri üreti- pısı ile bir araya gelerek, otomasyona dayalı seri me dayanmaktadır. üretim ve buna bağlı oluşan tüketim kültürü yo- Endüstri 3.0 (1969): Üretimi daha fazla luyla toplumu da giderek mekanikleştirmiş, top- otomatikleştirmek için elektronik ve IT’nin lumsal ilişkilerde tüketimi ve bireyselliği ön plana kullanımına dayanmaktadır. Yaklaşık 2010 çıkarmıştır. Özcan ve Keskin (2020), sanayi top- yılına kadar devam eden süreci kapsamak- lumunun üretim teknolojilerindeki dönüşümü tadır. göstermesinin ötesinde, toplumsal ve genel olarak Endüstri 4.0 (bugün): Akıllı fabrikalar ya- insanın kendisi ve dünya ile kurduğu ilişkilerdeki ratan siber-fiziksel sistemlerin kullanımına değişim anlamına geldiğini belirtmektedir. Top- dayanmaktadır. lum 5.0 ile birlikte ise daha yenilikçi, insancıl, bireye ve onun refahına odaklı bir sosyolojik ya- pıdan bahsetmek olanaklıdır. Bu dönüşüm süreci Toplum 5.0 ile birlikte genel kabul gören norm- Toplum 5.0: Toplumlar ve insanların yaşam ları ve değer yargılarını doğal olarak etkilemiştir. kalitelerini ve refah düzeylerini artırmayı Söz konusu bu yeni paradigma değişimi ile birlik- amaçlayan, bunun için veri, yapay zekâ, in- te gelen yenilikler genel olarak şöyle özetlenebilir ternet gibi kavramları merkeze alarak sanayi (Celep Demirci, 2020): devrimi ve bilgi çağı araçlarını bir arada kul- Endüstri 4.0 için “bilgi toplumu” ifadesi lanan hibrit bir toplumsal modeldir. kullanılırken Toplum 5.0 için “süper akıllı toplum” ifadesi kullanılmaya başlanmıştır. Toplum 5.0’ın sunduğu yeniliklerin başın- da, fiziksel alan ile siber alanın tam enteg- rasyonu gelmektedir. Toplum 5.0’da insanlar, nesneler ve sistem- dikkat “Tarım toplumunda üretime yönelik stratejik lerin siber alanda birbirine bağlanması ve kaynak olan toprak ile emeğin yerini, sanayi top- insan kapasitesini aşan sonuçların yapay lumunda sermaye, günümüzde ise enformasyon zekâ ile elde edilerek fiziksel alana geri bil- ve teorik bilgi almıştır. Ham maddelere bağımlı dirim sağlanması mümkündür. olan sanayi toplumu, üretim açısından makine- Toplum 5.0, daha önce çözüm aranan lerin ve insanların koordinasyonuna dayanırken sosyal sorunlara, yenilikçi ve insan temelli yeni toplumun yapısı, enformasyon teknolojileri çözümler sunarak teknoloji odaklı dünya ile bilginin sunduğu imkânlar etrafında ve artık düzeninden insan merkezli bir düzene dö- insana ihtiyaç duymayacak şekilde örgütlenmek- nüşümü sağlama amacı taşımaktadır. tedir.” (Uysal, 2022). Sanayi devriminin ardından yaşanan eko- nomik, teknik ve sosyal gelişmelerin bir sonucu 9 1 Dijital Dönüşümün Temelleri Toplum 5.0 Endüstri 4.0 Bilgisiyarın İcadı ve Süper Akıllı Toplum Siber Fiziksel Sistemler Bilginin Paylaşılması 21.Yüzyıldan Başlayarak Buharlı Lokomotifin İcadı Bilgi Toplumu Bilgisayar ve Otomasyon ve Büyük Ölçekli Üretim 20.Yüzyıl Sonu Seri Üretim ve Elektrik Enerjisi Sulama Tekniklerinin Endüstriyel Toplum Makineleşme, Su ve Buhar Gücü Gelişimi ve Yerleşik Hayata 18.Yüzyıl Sonu Geçiş Tarım Toplumu Doğal Yaşam M.Ö. 13000 Avcı Toplum İnsanlığın Doğuşu Şekil 1.2 Toplum 5.0 – Endüstri 4.0 Gelişim İlişkisi Kaynak: Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu, https://www.btk.gov.tr/uploads/pages/arastirma-raporlari/toplum-5- 0-arastirma-raporu.pdf, Geleneksel Toplum’dan Toplum 5.0’a jilere yaslanmış olarak geliştirilen Toplum 5.0’ın Toplum 5.0, avcı-toplayıcı dönemlerden başla- politikası doğrultusunda süper akıllı topluma yarak ve en nihayetinde endüstri devrimi sonrası yönelik çabaların sadece enerji ulaştırma, ima- bilgi çağının dinamikleri ve bileşenleri ile çevrele- lat ve hizmet sektörlerinin bütünleşmesini değil, nerek ortaya çıkan binlerce yıllık birikimin bir so- aynı zamanda insanlar tarafından değer üretim nucudur. Tarihsel olduğu kadar sosyolojik, kültürel sürecinde gerçekleştirilen fikir üretimi ve insan ve teknolojik neden ve sonuç ilişkilerini de içerisin- gücünün yanı sıra personel, muhasebe, hukuk de barındıran bir olgudur. Bu nedenledir ki toplum departmanları gibi örgütsel yönetim işlevlerini de 5.0 anlık veya kısa dönemde kendiliğinden oluşan bütünleştireceği” beklentisini dile getirmektedir. bir toplumsal yapı olmayıp aynı zamanda kendi- Toplum 5.0’ın sosyal, kültürel ve ekonomik ya- sinden önceki dönemlerden izler taşıyan dinamik pının tümüyle veriyi temel alan, akıllı, otonom bir tarihsel ve sosyolojik birikimin sonucudur. Ça- ve yüksek düzeyde teknolojiyle ilişkilendirilerek lış Duman (2022), Toplum 5.0’ı ekonomik kal- toplumsal iletişimde, istihdam alanları ve kültür- kınmayı dengelemek, sosyal eşitliği ve toplumsal lenme süreçlerinde işe koşulması gerekmektedir. sorunların çözümünü sağlamak amacıyla Endüstri Toplum 5.0 yalnızca veri ve teknoloji odaklı eko- 4.0 teknolojilerinin kullanılmasını işaret eden bir nomik bir terim olmayıp aynı zamanda tüketim kavram olarak yorumlamaktadır. Bu bakımdan ele kültürü ve ekolojik bilinç konularında da belirli alınıldığında Toplum 5.0 için insan medeniyeti- düzeyde entelektüel birikim ve duyarlılığa sahip nin tarihsel süreçte maddi ve manevi değerleri ile bireylere ihtiyaç duymaktadır. Toplum 5.0 viz- üretmiş olduğu toplam kültürün teknolojik geliş- yonunun ortaya çıkışı Birleşmiş Milletler Sürdü- melerle iç içe geçen üretim-tüketim döngüsünün rülebilir Kalkınma Amaçları çerçevesinin temel sosyoekonomik bir yansıması olarak ele alınması alınmasıyla gerçekleşmiştir. Dolayısıyla bu vizyo- mümkündür. na ulaşabilmek için her alanda toplumsal eşitlik/ eşitsizlikler, insan odaklı refah ve büyüme, ekoloji Toplum 5.0’ın oluşabilmesi için öncelikle ile ilişkili konularda duyarlılık, insan ve toplum teknoloji, üretim, tüketim döngüsünün insan sağlığı gibi konulara hassasiyetle eğilmek gerektiği odaklı bir yapıya dönüştürülmesi gereklidir. Çark unutulmamalıdır. (2020), “Endüstri 4.0 teknolojileri ve bu teknolo- 10  1 Dijital Dönüşüm Araştırmalarla İlişkilendir İnsanlık Yararına Teknolojik Dönüşüm: Süper akıllı toplumun oluşturulabilmesi Toplum: 5.0 için en önemli adımın, üniversitelerde araştırma “İnsanlık tarihi, teknolojinin yadsınamaz gruplarının kurulması ve bölgesel çalışmaların gelişimi ile değişiyor. Son yıllarda, dijital dönü- düzenli olarak yürütülebilmesi olduğu düşünülü- şümle birlikte yapay zekâ, nesnelerin interneti yor. Özellikle bölge dinamiklerini iyi bilen araş- ve büyük veri gibi teknolojik unsurlar yaygınla- tırmacılarla yerel sorunların teknoloji yardımıyla şarak gündelik hayatlarımızı farklılaştırdı. Top- nasıl çözüme kavuşturulabileceğinin iyi analiz lumlar, geçmiş tecrübelerden elde edilen bilgiler edilmesi gerektiği düşünülüyor. Bu noktada bi- ışığında, gerçekleştirilen yenilikçi teknolojik lim merkezlerinde disiplinler arası çalışmaların gelişmelerle öncekinden daha hızlı ve büyük öl- yapılmasına, yerel paydaşların, sanayi ve üniver- çekte bir değişime uğruyor. Japonya tarafından sitelerin bir araya gelmesine devam edilmelidir. insan odaklı bir yaklaşımla geliştirilen dijital Ülke genelindeki sorunları çözmenin en dönüşüm felsefesi, son yılların baş döndürücü önemli adımı yereldeki sorunları iyi anlamak ve teknolojik gelişmelerini içeren Toplum 5.0 an- bölgeye özgü çözüm önerileri getirebilmek. layışını ortaya çıkardı. Toplum 5.0’ın etki alanı- Toplum 5.0’a erişimin ikinci önemli yolu nın ne kadar geniş olacağı ve toplumların bu de- ise yapay zekâ, büyük veri, robotik ve nesnelerin ğişime hazır olup olmadığı detaylı bir inceleme interneti olmak üzere birçok yeni teknoloji üze- gerektiriyor. Bu yazıda, toplumların geçmişte rine Ar-Ge çalışmaları yapmak. Dolayısıyla bu bıraktığı teknolojilerden ve elde edilmek istenen teknolojileri çalışacak nitelikli, farklı düşünme teknoloji seviyesinden söz edilecek, Türkiye’nin kabiliyetine sahip yaratıcı bireylerin rahatça üre- toplum sınıflandırmasındaki durumu ve Top- tim yapabilecekleri bir ortamın oluşturulması he- lum 5.0 fikrinin başta bilişim olmak üzere tüm deflenenler arasında gösteriliyor. Bu nedenle ül- sektörlere etkisi hakkında bilgiler verilecek, ya- kemiz özgün çözümlerle Toplum 5.0’ın getirdiği şanan gelişmeler ekseninde sektördeki nitelikli yeni teknolojiler özelinde gelişmeli, girişimcilik, insan kaynağının yeni toplumdaki sosyal ve en- Ar-Ge ve yenilikçilik değerlerine hız vermeli. düstriyel rolü ele alınacaktır. Gelecek 10-15 yıl içerisinde Toplum 5.0 … kapsamında bahsedilen teknolojilerin yaygınlaşa- Toplum 5.0 ve Türkiye cağı düşünülürse, ülkemizdeki her bir sektörün Türkiye teknoloji trendlerini takip ederek ve toplumun tüm paydaşlarının teknolojiyi yaka- dünyanın en önemli ekonomik güçleri arasında layarak rekabetçi bir pozisyon almasını sağlamak yer almayı ve önümüzdeki beş yıl içinde ekono- önemli bir kriter hâline geliyor. Bu sebeple ül- mik açıdan en gelişmiş 10 ülke arasında yer al- kemiz, genç nüfusunu, teknolojiyi kullanan değil mayı hedefliyor. Her ne kadar Türkiye dünyanın geleceğin teknolojilerini tasarlayan ve üreten ola- önde gelen üretim merkezlerinden biri olsa da cak şekilde eğitme ye, ayrıca teknolojiye yatırım nitelikli yetişmiş insan kaynağını, Toplum 5.0’da yapmaya hız kesmeden devam edecektir.” belirtilen modele uygun, kültür düzeyi yüksek Kaynak: Öztürk, F. ve Ateş, E. (2021) İnsanlık bir topluma entegre etmeye devam etmesi gere- Yararına Teknolojik Dönüşüm: Toplum: 5.0. Bi- kecektir. lim ve Teknik, sayı:640, 30-39. 11 1 Dijital Dönüşümün Temelleri Öğrenme Çıktısı 2 Endüstri toplumuna dönüşümün dinamiklerini sıralayabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş Bilimsel ve teknolojik ge- Dijital teknolojilerin hangi- Endüstri toplumu ve Top- lişmelerle üretim-tüketim lerinin Toplum 5.0’ı karak- lum 5.0 gereksinimleri bağ- sistematiğini göz önüne terize eden dönüşümle iliş- lamında eğitimin yeri ve alarak Türkiye’nin Toplum kilendirebileceğini araştırın. önemini tartışın. 5.0 olma yolunda gelişimini tartışın. BİLİM VE TEKNOLOJİYE İLİŞKİN neyimden gelir. Bilgi malumat değildir. Bilmenin TEMEL KAVRAMLAR tek yolu deneyimlemektir.” sözü bilimsel bilginin kapsam ve niteliğini ortaya koyabilmek adına bir Bilim kavramı kuramsal, felsefi ve uygulama başlangıç sayılabilir. bağlamında farklı biçimlerde tanımlanıyor olsa da esasen yapılan tüm tanımlar aynı temellerde ve benzer bir genel çerçevede buluşmaktadır. Bilim, bir tanıma göre “…nesnel sağlamlığı olan bilgiler bütünü”, bir diğer tanıma göre “neden-sonuç iliş- dikkat kilerinin ifade edildiği sistematik bilgiler birikimi”, Zaman zaman birbirinin yerine kullanılan veri, başka bir tanıma göre ise “insanoğlunun biriktir- enformasyon ve bilgi kavramları esasen birbirle- diği, kaydedilmiş sistematik bilgi” biçiminde ifade rine anlam ve işlevsellik bakımından hiyerarşik edilmektedir. Bir başka bakış açısına göre ise bilimi bir yapı ile bağlantılı olsalar da veri, gözlem ve kısaca “geçerliği kanıtlanmış bilgi topluluğu” şek- ölçümler yoluyla çevreden toplanan her türlü linde de tanımlamak olanaklıdır (Karasar, 1999). öge; enformasyon, verinin düzenlenmiş hâli; bi- Türk Dil Kurumunun yapmış olduğu tanımda bi- lim ise enformasyonun akıl süzgecinden geçiril- lim, “Evrenin veya olayların bir bölümünü konu miş biçimidir. olarak seçen, deneye dayanan yöntemler ve ger- çeklikten yararlanarak sonuç çıkarmaya çalışan düzenli bilgi” olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilim, Bilgi Nasıl Elde Edilir? özü itibarıyla bir nevi problem çözme süreci ola- rak da kabul edilebilir. Doğal olarak, günlük ya- İnsanoğlu tarih boyunca karşılaştığı problemle- şamda karşılaşılan çeşitli problem durumlarından ri çözmek için, gerçeğin bizzat kendisi olamasa da farklı olarak bilimsel problem çözme süreci, nesnel ona en yakın inandırıcı yanıtı bulmaya çalışmıştır. ispatlar ve inandırıcılık gerektiren yöntemsel siste- Zihinsel işleyişte işe koşulan kimi mantıksal algo- matik bir sürecin işe koşulması ile gerçekleştirilir. ritmalar aracılığıyla birey karşısına çıkan sorun- Peki, her bilgi bilimsel midir? Veri, enformasyon ve lara çözümler bulmaya, olay ve olgular hakkında bilgi kavramlarının hangisi bilimsel bir sürecin so- anlamlar oluşturmaya çabalar. Zihinsel becerilerin nucunda elde edilebilir? Bunların arasındaki ilişki, günlük yaşam içerisinde işletilmesi sürecinde or- benzerlik ve farklılıklar nasıl ayırt edilebilir? Bu so- ganizma farkında olarak veya olmayarak duyular rulara genel bir yanıt olarak Einstein’ın, “Bilgi de- aracılığıyla çevreden yüzlerce veri toplar ve bunları 12  1 Dijital Dönüşüm işler. Öte yandan bireysel ihtiyaçlar nedeniyle kimi birliğine ulaşmak suretiyle edinebilmektedir. Mev- veriler birey için daha ön planda olsa da kimileri- cut bilginin “diğerleri” tarafından da teyit edilmesi ni çok da önemsemez. Söz konusu veriler oldukça enformasyonun bilgiye dönüşmesi için bir strateji öznel bir biçimde kişisel özellikler çerçevesinde iş- olarak varsayılabilir. Bunun yanında bilgiye ulaş- lenir ve yorumlanır. Dolayısıyla duyular aracılığıy- manın diğer yolları uzman görüşüne başvurmak ve la veri toplanması süreci bilimsel bilgi üretiminde mantık yürütmek biçiminde ifade edilebilir. Ancak oldukça sınırlıdır. Bu nedenle duyular aracılığıyla bu yolların her birinin kendine göre üstün yönle- elde edilen veri bağlamında, deneyim ile ortaya ri ve sınırlılıkları da olacaktır. Tüm bu yöntem ve konan bilgi bilimsel üretimde bir aşama olsa da stratejilerin üzerinde bilgi edinmenin en geçerli ve bunu doğrudan bilim olarak ele almak çok doğru güvenilir yolu bilim; bilimsel bilgi üretiminin yolu olmayacaktır. İnsanoğlu bilgiyi kendisi dışındaki ise bilimsel yöntemdir. diğer bireyler ile iletişim kurarak bir nevi görüş Bilgiyi Uzman Mantıksal Hissetme başkalarıyla Bilim Görüşü Çözümleme paylaşma Şekil 1.3 Bilmenin Yolları Kaynak: Büyüköztürk ve Diğerleri, 2008 Bilimsel yöntemin uygulanmaya başlandığı nokta- dan geçerli ve nesnel bilginin elde edilmesi aşamasına Bilim: Evrenin veya olayların bir bölümünü gelene kadar insanoğlunun teorik gerçekler üretmesi- konu olarak seçen, deneye dayanan yöntem- ne ve bu gerçeklerin yaşamındaki sorunlara pratik çö- ler ve gerçeklikten yararlanarak sonuç çıkar- zümler geliştirebilmesi amacıyla uygulanmasına ilişkin maya çalışan düzenli bilgidir. pek çok düşünsel yaklaşım temel alınmıştır. Önceleri mantık yürütme ve diğer felsefi varsayımlardan yola çıkılarak metafizik bir anlayışla açıklanmaya çalışılan gerçekliğin aydınlanma dönemi ile birlikte farklı bir boyuta evrildiği görülmektedir. Orta Çağ sonrası Rönesans ve reform hareketleri ile birlikte ortaya çıkan aydınlanma dönemi, bilime ve bilimsel süreçlere yönelik anlayışa, etkileri günümüze kadar ulaşmış olan bir başlangıç noktası teşkil etmiştir. Descartes’e ithaf edilen “Düşünüyorum, o hâlde varım.” sözünün aydınlanma dönemini simgeleyen bilimsel anlayışı ortaya koymada bilinen en özet açıklama olduğunu varsaymak yanlış olmayacaktır. Günümüzdeki kadar yüksek düzeyde bir dijital dönüşüm ile bir tutulamasa da o dönemin felsefi yapısı ve şartlarına özgü çağdaş bir teknolojik dönüşümden söz etmek belki de müm- kündür. Aynı zamanda bir mucit olan Leonardo da Vinci’nin astronomi, tıp, matematik gibi alanlarda ortaya koyduğu icat ve eserler aydınlanma dönemi için önemli bir birikim sağlamıştır. Modern manada matbaanın bulunuşu, bilimsel bilginin birikimi, kaydedilmesi ve aktarımı için oldukça önemli bir aşama teşkil etmiştir. Matbaa, aynı zamanda gelecekte televizyon ve sonrasında internet yoluyla gerçekleşecek bilginin geniş kitlelere yayılması açısından devrimsel bir dönüşümü de beraberinde getirmiştir. James Watt tarafından geliştirilen buhar makinesi, gelecekte Endüstri 4.0 adı ile dijital dönüşüme ilham verecek sanayi devriminin en simgesel aracı olarak kabul edilmiştir. Doğal olarak insan emeği ve kültürün binlerce yıllık ürünlerini örneklerle artırmak mümkündür. Avcı-toplayıcı dönemlerden tarım toplumuna, sanayi toplu- mundan bilgi toplumuna insanoğlu bilimsel ve kültürel birikimini sürekli geliştirerek her biri kendi dö- nemini bir sonraki aşamaya taşıyacak uygulamaları teknolojik dönüşümler aracılığıyla ortaya koymuştur. Aydınlanma dönemi sonrasında İngiliz bilim insanı Isaac Newton’un Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri (Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica) isimli eseri dünya bilim tarihine adeta damgasını vurmuştur. Günümüzün bilimsel yöntem ve varsayımları üzerinde etkili olan modernist bilimsel anla- yış temelinde ortaya çıkan “Nesnelci Paradigma”, aydınlanma döneminin bir devamı olarak Newton’un, 13 1 Dijital Dönüşümün Temelleri yer çekimi ve hareket yasaları hakkındaki kuram ve oluşturmaktadır. Genelleştirilmiş bilimsel bulgu- varsayımları bilimsel bilgi üretimine yönelik yüz- larla evrensel mekaniğin işleyişini temel alarak yıllarca süren baskın bir yöntem hâline gelmiştir. tümdengelimci bir bakış açısı ile olay ve olguları Bilimsel yöntem açısından birikimli ve eklektik bir açıklamaya yönelen nesnelci paradigmanın aksine, anlayışla oluşan bu yeni değer ve anlayışlar dizisiyle yorumlamacı paradigma tümevarımcı bir anlayışla birlikte modernist/nesnelci bilimsel yaklaşım me- parçadan bütüne hareket etmekte, olay ve olgular tafizik ögelerden arınmış; bilimsel gerçekliğe deney arasındaki karmaşık ilişkileri karşılıklı bir neden- ve gözlem yoluyla üretilen nesnel bilgi şeklinde bir sellik ve göreli bir anlayışla doğal bağlamından ko- bakış açısıyla yaklaşılmıştır. Modernist bilim olay parmadan ele almaktadır. En nihayetinde tüm bu ve olguları önce anlamaya, ardından onları çeşitli bilimsel yaklaşımlar ve paradigma değişimlerinin parametre ve değişkenler bağlamında açıklama ve her ne kadar temel ilkeleri çerçevesinde farklılıklar en nihayetinde kontrol etmeye yönelik bir anlayışa içerse de bilimsel yönteme ve gerçeklik arayışına sahiptir. En nihayetinde bilimsel bilginin doğası- yönelik olarak birbirini tamamlayan yollar ortaya nı ve elde edilme biçimini ele alan Postmodernist koyduğunu söylemek olanaklıdır. bilimsel yaklaşımın, bir diğer söylenegelen adıyla yorumlamacı paradigmanın gündeme geldiği gö- rülmektedir. Albert Einstein tarafından gerçek- dikkat leştirilen çalışmalar ve özellikle görelilik/izafiyet Modernist bilim, olay ve olguları önce anlama, kuramı kapsamında bilime kazandırılan karşılıklı ardından onları çeşitli parametre ve değişkenler nedensellik yaklaşımı ile birlikte yorumlamacı/post bağlamında açıklama ve en nihayetinde kontrol pozitivist bilimsel anlayış özellikle sosyal bilimler etmeye yönelik bir anlayışa sahiptir. alanındaki uygulamalar için önemli bir altyapı Nesnelci Paradigma Metafizik (Positivist Bilimsel Anlayış Anlayış) Aydınlanma Yorumlayıcı Paradigma Dönemi (17.-18. yy) (Post-Positivist Bilimsel Anlayış) Şekil 1.4 Bilimsel Anlayışta Tarihsel Dönemler Bilim ve Teknoloji İlişkisi İnsanoğlunun, dünya üzerindeki serüveninin başlamasıyla birlikte bilim ve teknoloji yaşamın ve gele- ceğe yönelik alınacak yolda ilerlemenin temel araçları olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilim bir tür gerçeğe ulaşma çabası veya nesnel doğruları arama biçimi olarak ifade edilebilir. Teknoloji ise bilimin ve bilimsel yöntemle üretilen kuramsal bilginin uygulamaya geçirilmesi işi olarak kabul edilebilir. Bu iki kavramın bir- birinden ayrı düşünülmesi özellikle günümüz bilgi çağında neredeyse olanaksızdır. Diğer taraftan bilimin kuramsal birikimi destekleyici yönünün yanı sıra teknolojiyle ön planda yer aldığı yaşamsal unsurları da içinde olduğumuz dönemde daha görünür hâle gelmiştir. Bilimin yanına çoğunlukla teknoloji kelimesi- nin eklenmesi de bilimin özellikle geniş halk kitlelerine çoğunlukla teknoloji yüzüyle ulaşabilmesinin bir sonucu olarak değerlendirilebilir. Toplumlar ve onların birer üyesi olan insan, günlük yaşam içerisinde gerek temel ihtiyaçlarını kar- şılayabilmek gerekse yapmak zorunda olduğu işlerini daha az enerji kullanarak ancak daha verimli bir biçimde gerçekleştirebilmek için teknolojiye ihtiyaç duymaktadır. Avcı-toplayıcı dönemle başlatılabilecek bilinen ilk toplumsal yapılardan bu yana aynı zamanda bilgi çağı toplumlarının yaşamakta olduğu dijital dönüşümün dayandığı temel iki yapısal araç da yine bilim ve teknolojidir. Günümüzden geleceğe insanlık için dijital dünyaya giden yolun yapı taşlarını oluşturacak temel iki dayanak noktası bu iki araç arasındaki vazgeçilmez iş birliği ve sahip oldukları karşılıklı neden-sonuç ilişkileridir. 14  1 Dijital Dönüşüm Etimolojik kökenleri Yunancaya dayanan teknoloji kavramı, genel bir yaklaşımla, bilimsel yöntemlerle üretilmiş kuramsal bilginin uygulamalı alanlarda kullanılabilmesi şeklinde tasvir edilebilir. Türk Dil Ku- rumu teknoloji kavramını, “İnsanın maddi çevresini denetlemek ve değiştirmek amacıyla geliştirdiği araç gereçlerle bunlara ilişkin bilgilerin tümü.” olarak tanımlamaktadır. Oxford Sözlük’te ise teknoloji “Yeni makinelerin tasarımı gibi, endüstride uygulamalı yollarla kullanılan bilimsel bilgi” biçiminde bir tanıma sahiptir. Tarihin bilinen ilk dönemlerinden itibaren insanoğlu gerek henüz daha yeterince kontrol ede- mediği doğa karşısında hayatta kalabilmek gerekse gündelik yaşamının her alanında yapmış olduğu işleri kolaylaştırmak amacıyla araç gereçlerden faydalanmış- tır. Dolayısıyla kendi içerisinde sürekli bir devinim ve toplumsal ilerlemeyle birlikte yeni teknolojik gelişme- Teknoloji: “İnsanın maddi çevresini denetle- ler yaşanmıştır. Ekonomik ve toplumsal manada üre- mek ve değiştirmek amacıyla geliştirdiği araç tim ve tüketim sistematiklerinin de sürekli değişimi ve gereçlerle bunlara ilişkin bilgilerin tümü.” dönüşümü ile tıp, eğitim, savunma, mühendislik gibi (Güncel Türkçe Sözlük, https://sozluk.gov.tr). pek çok alanda teknolojik yenilikler ve gelişmeler tarih boyunca süregelmiştir. Resim 1.2 Teknolojinin Tarihsel Dönüşümü Kaynak: Harari, Y. N. (2016) Homo Deus: Yarının Kısa Bir Tarihi Buraya kadar yapılan tüm tanım ve açıklamalar bilim ve teknoloji arasındaki karşılıklı organik ilişkiyi, bu iki kavramın birbirini ne denli bütünleyen ve tamamlayan yapılar olduğunu net bir biçimde ortaya koymaktadır. Başaran (2021), bilim ve teknoloji arasındaki ilişkiyi tanımlamak için öne sürülen varsa- yımların genel olarak iki grup altında toplanabileceğini ifade eder. Bunlardan ilki, “bilim ve teknoloji arasındaki ilişkide bir tür hiyerarşi olduğu” görüşüdür. Diğeri ise “teknolojinin bilimsel gelişmelere yol açtığı” yaklaşımıdır. Bilim, birey ve toplumun refahı, idamesi ve gelişimi için bir biçimde nesnel ve siste- matik kuramlar, kavramlar ve bunların arasındaki karşılıklı ilişkileri ortaya koyarken teknoloji, üretilen bu bilgi birikiminden yararlanarak soyut kuramsal birikimin uygulamaya geçmesini sağlamaktadır. Örneğin bir gökdelenin inşasında bilgisayar teknolojileri yardımıyla oluşturulacak mimari modelleme için fizik, matematik gibi bilimsel alanların bilgi birikiminin inşaat mühendisliği alanına aktarımı ve uygulanması gerekecektir. Yapılacak binanın GPS (Global Positioning System/Küresel Konumlandırma Sistemi) ara- cılığıyla koordinatlarının tespiti ve sonrasında zemin üzerine konumlandırılmasından formülize edilerek modellenen prototipin de gerçek bir yapıya dönüşmesinde yükleri kaldıracak vinçler, insanları taşıyacak asansörler, elektrik ve su tesisatlarını işletecek teknik altyapılar vb. pek çok makine, araç ve gerece ihtiyaç duyulacaktır. En nihayetinde bilimsel bilgi birikimi teknolojiyi kullanarak kendisini gerçekleştirmekte ve somut hâle gelmektedir. Bilim, kendisini daha geçerli ve işlevsel hâle getirebilmek için yeni bilgisayarlar ve türevleri gibi yeni teknolojiler de üretmektedir. Teknoloji ise kendisini sürekli geliştiren ve yenileyen bilimsel bilgi birikimi yardımıyla çok daha gelişmiş biçimlere dönüşebilmektedir. Benzer bir biçimde Ba- şaran (2021), bilim ve teknoloji arasındaki ilişkiyi, farklı bakış açılarıyla sınıflandırılıyor olsa da bunu bir “teori-pratik ilişkisi” olarak yorumlamakta ve “teorinin genelde bilme, pratiğin ise yapma amacı taşıdığını” belirtmektedir. 15 1 Dijital Dönüşümün Temelleri Resim 1.3 Bilim ve teknoloji arasında karşılıklı gelişime dayanan değişmez organik bir etkileşim vardır. Araştırmalarla İlişkilendir Bilim ve Teknoloji İlişkisine Dair Tarihsel Ör- için matematikten faydalanılması gerektiğini ifa- nekler de ettiği de hatırlanacak olursa teori ve pratiğin …Galileo, Kopernikçi evren anlayışı lehine karşılıklı olarak birbirini nasıl etkilediği daha iyi görüşlerini ileri sürdüğü 1632 tarihli İki Büyük anlaşılacaktır… Dünya Sistemi Hakkında Diyaloglar’da “Aristo- … 1764 yılına gelindiğinde İskoç mucit Ja- teles zamanında topçu bataryalarının henüz ol- mes Watt (1736-1819) bir Newcomen Makinesi mayışına üzülüyorum, ne yazık! Hâlbuki topçu üzerine çalışmaya başlamış ve bu makinenin bazı atışları sayesinde cehaleti ortadan siler ve evrenin özellikleri onu rahatsız etmiştir. Bu çalışmaları sorunları hakkında tereddütte yer vermeden ko- sonucunda Newcomen Makinesi’nin verimini nuşabilirdi” (2008, s. 174) diyerek çalışmaların- arttıracak yeni bir keşifle beraber eski makinenin da topçulardan öğrendiklerinin hakkını teslim yerine geçecek kendi makinesini yapmıştır. Bu etmiştir. Yine 1638 tarihli İki Yeni Bilim Üzerine yeni makine 1784 yılında yani Watt’ın üzerinde Diyaloglar ve Matematiksel Kanıtlamalar’ın ilk çalışmaya başlamasından tam yirmi sene ortaya gün diyaloglarında da pratiğe ve tekniğe verdiği çıkmıştır. Newcomen Makinesi’nde asıl işi yapan önemi şu sözlerle ifade eder: “Siz Venediklilerin atmosfer basıncıyken Watt’ın icat ettiği makinede meşhur tophanenizde yapageldiğiniz deneyler asıl işi yapan buharın kendisi olmuştur (Basalla, hevesli zihinlere özellikle mekanik alanının ko- 2019, s. 65). Daha sonraları buhar makinesinden nularına giren geniş bir araştırma alanı sunuyor; sıcak hava makinesi ve içten yanmalı motorlar tü- çünkü devamlı olarak üretilen alet ve makineleri remiştir (Basalla, 2019, s. 69). yapan zanaatkarlar arasında kısmen miras aldık- ları deneyimlerle ve kısmen de kendi gözlemle- Kaynak: Başaran, V. (2021). Bilim ve Teknoloji riyle çok zekice açıklamalar yapabilen kimseler İlişkisine Dair Tarihsel Bir Perspektif. Üniversite de olmalı” (1914, s. 1). Galileo’nun klasik fizi- Araştırmaları Dergisi, Cilt: 4 - Özel Sayı, 30-35. ğin kurucu figürlerinden ve doğayı yorumlamak 16  1 Dijital Dönüşüm Öğrenme Çıktısı 3 Bilim, bilgi ve teknolojiye ilişkin temel kavramları açıklayabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş Teknoloji aracılığıyla bilim- Türkiye Bilimsel ve Tek- sel bilginin toplumsal yaşa- Teknoloji aracılığıyla bilgiye nolojik Araştırma Kurumu ma uygulanışıyla henüz et- zaman ve yerden bağımsız – TÜBİTAK’ın ulusal ve kili bir çözüm üretilemeyen bir biçimde erişebilmenin uluslararası düzeyde bilim hangi gündelik probleme bireylerin gündelik yaşamı- ve teknoloji alanındaki ro- bilim ve teknoloji sayesinde na olası etkilerini tartışın. lünü araştırın. bir çözüm getirilebilir? Dü- şüncelerinizi paylaşın. DİJİTAL TEKNOLOJİLERİN Dijitalleşen Toplum GELİŞİMİ Dijital teknolojilerin tarihsel açıdan başlan- İnsanoğlu yaşama öncelikle yaşadığı evin pen- gıç noktası bundan birkaç yüzyıl öncesine da- cerelerinden bakmaya başlamıştır. Daha sonra te- yanmaktadır. Sanayi devrimiyle birlikte dokuma levizyon, bilgisayar, tablet ve şimdilerde birkaç inç tezgâhlarında kullanıldığı söylenen delikli kartla- ekrana sahip telefonlar ile teknolojiyle tümleşik rın, belirli mekanik otomasyon görevlerini yapmak bir yaşam geliştirmiştir. Teknolojinin bu hızlı ge- amacıyla üzerlerine işlenen deliklerden dolayı ça- lişim süreci genel manada ele alındığında şüphesiz lışma prensibi, dijital teknolojilere benzer biçimde tekerleğin keşfinden ateşli silahların bulunuşuna 0 ve 1’lere benzetilmektedir. Daha sonrasında yine ve en nihayetinde dijital teknolojilerin insan ha- sanayi devriminin simgelerinden biri olan buhar yatına girişine kadar pek çok icadın insanlık tari- gücü ve sağladığı yeni tür enerji biçimiyle mekanik hine yön verdiği, köklü paradigma değişimlerine olarak işleyen araçların II. Dünya Savaşı yıllarına aracılık ettiği söylenebilir. Bununla birlikte 19 ve denk gelen tarihsel bir kesit bağlamında sayısal 20. yüzyıllarda ortaya konan bilgi birikimi, icat mantıkla işleyen algoritmalar ve bunları çalıştıra- ve yeniliklerin tarihsel açıdan belki de hiçbir dö- bilen elektronik tabanlı araçlara dönüştüğü görül- nemde insanlığın geleceğine yönelik bu denli hız- mektedir. Bunların en meşhurlarından biri olarak lı, etkili ve devrimsel bir dönüşüme yol açmadığı sayısal işlemler yapabilen günümüz bilgisayarla- görülmektedir. Buradaki dönüşümün, belki de her rının öncülü sayılabilecek Turing Makinesi 1936 şeyden önce doğrudan teknoloji kavramının bizzat yılında Alan Turing tarafından icat edilmiştir. Son- kendisinin terminolojik olarak dijital teknolojilere rasında yine sayısal veri işleme kapasitesine sahip evrilmesi ile başladığını varsaymak olanaklıdır. Gü- ilk bilgisayar olarak kabul edilen ENIAC isimli bil- nümüzde sayılarla ilgili olan ve elektronik altyapı gisayarın 1940’larda ortaya çıkışı, dijital kavramı- ile çalışan her türlü araç, yazılım, makine ve pro- nın gündeme gelebilmesi için görece bir başlangıç sedürün neredeyse tamamının dijital kavramıyla noktası sayılabilir. Gelgelelim dünya tarihini, sahip nitelenip açıklandığı görülmektedir. olduğu tüm değerler dizisiyle birlikte dramatik bir 17 1 Dijital Dönüşümün Temelleri biçimde değiştirecek internet adı verilen teknoloji, kesimini oluşturan 5,16 milyar insanın aktif birer dijital dünya düzenine yönelik ezber bozacak bir internet kullanıcısı olduğunu göstermektedir. Aynı değişimle geleceğin dünyasını yaratmak üzere bi- araştırmada mobil telefon kullanıcı sayısı ise 5,44 lim ve teknoloji sahnesinde yerini almıştır. 1960’lı milyar kişi olarak açıklanmaktadır. Orantısal ola- yıllarda önceleri küresel bir nükleer savaşta zarar rak ele alındığında taşınabilir teknolojiler ve kablo- görmeyecek askerî amaçlı bir iletişim altyapısı oluş- suz ağ bağlantısına sahip olan dünya nüfusunun en turma hedefiyle yola çıkılsa da özellikle 1990’ların az üçte ikisinin internet devrimiyle birlikte dijital başında Tim Berners Lee tarafından kısaca Web dönüşümü yaşamına entegre etmiş aktif kullanıcı adıyla bilinen World Wide Web hizmetinin bulun- olduğu söylenebilir. İlk kez 1993 yılında Türkiye’de ması, interneti tüm dünyada farklı kullanıcı pro- kullanılmaya başlanan internetin dünya ortalama- filleri tarafından neredeyse yaşamın her alanında ları ile karşılaştırıldığında benzeri yoğunluk ve di- kullanılan yaygın ve işlevsel bir iletişim aracı hâline namizmle her geçen gün artan bir oranda kullanıl- getirmiştir. dığı verilerle sabittir. TÜİK 2022 yılı Hane Halkı Gelinen son noktada toplumlar için teknoloji- Bilişim Teknolojileri (BT) Kullanım Araştırması’na den arındırılmış bir gündelik yaşamın sürdürülme- göre Türkiye’de internet kullanımının nüfusa oranı si, hatta bunun düşünülmesi ve hayal bile edilmesi %85’tir. Toplam kullanıcı sayısının ise benzer bir olanaksız hale gelmiştir. Günümüzün iyiden iyiye oranda olduğu (%85); nüfusun neredeyse tümü- dijitalleşmiş modern bireylerine, birkaç günlüğü- nü kapsayacak biçimde kullanıcıların ekseriyetinin ne elektriklerin kesilmesi ve internet erişiminin 16-74 yaş bireylerden meydana geldiği, erkek kul- sağlanamaması durumunda birey ve toplum için lanıcıların %89, kadın kullanıcıların ise %80 ola- yaşamın nasıl devam edeceği sorulduğunda büyük rak belirlendiği açıklanmıştır. Her ne kadar dijital olasılıkla alınacak ilk cevap “bilmiyorum” ya da teknolojilerin sosyal ve eğlence amaçlı kullanımı- “bunu düşünemiyorum” olacaktır. Toplum artık nın da bu verileri önemli düzeyde artıran etmen- dijital dünyanın olumsuzluklarını bir yana bıraka- ler olduğu varsayılabilir olsa da nüfusun hemen cak ve tüm yaşamsal süreçlerini teknolojiye emanet hemen tamamının teknolojiyi gündelik yaşamın etmiş bir duruma gelmiştir. Özellikle pandemi sü- değişmez bir parçası olarak aktif biçimde kullan- reci gibi kritik örnekler düşünüldüğünde modern dığı anlaşılmaktadır. Pandemi deneyimi süresince çağ toplumlarında eğitimden sağlığa, ekonomiden deneyimlenen uzaktan öğretim, bankacılık, alışve- üretime değin tüm alanlarda dijital teknolojilerin riş ve bürokrasi gibi alanlarda yoğun teknoloji kul- olmazsa olmaz hale geldiği görülecektir. lanımı, söz konusu verilerin gerek dünyada gerekse Türkiye’de yaşanan dijital dönüşümün somut bir biçimde gözlemlenmesine vesile olmuştur. İnternet: Dünya üzerinde yer alan farklı özelliklerdeki tüm bilgisayar ve bilgisayar ta- banlı cihazları TCP/IP (Transmission Cont- internet rol Protocol/Internet Protocol) adı verilen We Are Social tarafından yapılan ortak bir iletişim protokolü aracılığıyla bir- Dijital 2023 – Küresel Bakış Raporu birine bağlayan uluslararası bir ağ sistemidir. verilerine https://wearesocial.com/us/ blog/2023/01/digital-2023/ bağlantısı aracılığıyla ulaşabilirsiniz. Toplum, Teknoloji ve Dönüşüm Dijital dönüşüm dendiğinde her ne kadar farklı TÜİK tarafından yapılan Hane Halkı seviyede öncül sayılabilecek bilgisayarların ortaya Bilişim Teknolojileri (BT) Kullanım çıkışı başlangıç noktası kabul edilse de tam anla- Araştırması verilerine https://data.tuik. mıyla bir dönüşümün gerçek başlangıç noktası- gov.tr/Bulten/Index?p=Hanehalki- nın internetle birlikte oluştuğunu söylemek çok Bilisim-Teknolojileri-(BT)-Kullanim- daha yerinde olacaktır. “We are social” tarafından Arastirmasi-2022-45587 bağlantısı yapılan Dijital 2023 – Küresel Bakış Raporu ve- aracılığıyla ulaşabilirsiniz. rileri toplam dünya nüfusunun yaklaşık %65’lik 18  1 Dijital Dönüşüm Dijital dönüşümün ilerleyişinde kronolojik günümüz toplumları için teknik bir dönüşümün açıdan hiç kuşkusuz bilgisayarlar ve özellikle inter- çok çok ötesinde, yaşam biçimi ve kültür üzerinde netin rolü yadsınamayacak derece büyüktür. Öte de dijital bir dönüşüme neden olmuştur. Öyle ki yandan önceki satırlarda dile getirildiği gibi bilim “We are social” tarafından yapılan Dijital 2023 – ve teknolojinin birbiri için birer itici güç ve aynı Küresel Bakış Raporu verilerine göre tüm dünyada zamanda sürekli bir döngüde yenilenen başlangıç 16-64 yaş aralığında yer alan kullanıcıların yaklaşık noktaları olması sayesinde bu ilerleyiş bilgisayar %96’sının bir akıllı telefona sahip olduğu, tüm bu ve interneti temel alan yenilikçi donanım, yazılım kullanıcıların da neredeyse tümünün interneti sos- ve ağ teknolojileri ile ciddi bir ivme yakalamıştır. yal ağlarda yer alma ile sohbet ve mesajlaşma ama- Burada değinilmesi gereken belki de en önemli ye- cıyla kullandıkları rapor edilmiştir. nilik, internetin zaman ve yerden bağımsız bir bi- çimde kullanabilmesini sağlayan mobil cihazlardır. Kablolu ağlar yardımı ile internete bağlanabilen Sosyal Ağ: “Sosyal ağlar, kullanıcılara, bu- masaüstü bilgisayarların aksine dizüstü cihaz, tab- lunduğu sanal ortam içerisinde kendini diğer let bilgisayar ve akıllı telefonlar gibi taşınabilir bilgi bireylere tanıtma, onlarla iletişim kurabilme, ve iletişim teknolojileri internetin gerçek anlamda yapılan çalışmaları birbirlerine aktarabilme, “her zaman ve her yerde” erişilebilir olmasını sağ- çeşitli çoklu ortam kaynaklarını, çeşitli fikir ve lamaktadır. GSM operatörleri tarafından sağlanan deneyimlerini paylaşabilme, eğitim alanında internet bağlantı hizmetinin yanı sıra evler ve ku- kullanıcılara çeşitlilik ve iş birliği yapabilme rumsal diğer mekânlarda yaygın olarak kullanıma gibi çeşitli imkânları zaman ve mekân bağım- sunulan kablosuz ağlar aracılığıyla kullanıcılar in- sız olarak sunan yazılımlardır.” (Akgün, 2016). ternet olanaklarından neredeyse sınırsız bir biçim- de faydalanabilmektedir. Dijital dönüşümde mihenk taşı olarak kabul edilebilecek bir diğer teknoloji Web 2.0 ya da et- kileşimli Web olarak bilinen teknoloji olarak kabul edilebilir. Tim Berners-Lee’nin CERN Araştırma Enstitüsünde görev yaptığı yıllarda bulmuş oldu- ğu Web teknolojisinin bu ilk versiyonu olan Web 1.0, bir sonraki bölümde ayrıntılı olarak ele alına- cağı gibi tümüyle statik bir biçimde kullanıcılara resim ve metinlerden meydana gelen sayfaların su- numundan ibaretti. Web teknolojisinin temelleri- ni oluşturan işaretleme dillerinin ve aynı zamanda veritabanı destekli sunucu taraflı ağ mimarilerinin gelişimiyle Web’in statik ve yalnızca bilgi sunumu amaçlı tek taraflı kullanımı, kullanıcılarla etkileşim sağlanabilen dinamik bir yapıya evrilmiştir. Böy- lelikle internetin gündelik yaşam içerisinde daha işlevsel bir hâle gelmesi; bankacılık, alışveriş gibi pek çok hizmetin yine internet üzerinden gerçek- leştirilebilmesi olanaklı hâle gelmiştir. Web 2.0’ın etkileşimli yapısı sayesinde ise günümüz internet kullanıcıları için neredeyse vazgeçilmez bir hâl alan Twitter, Facebook, İnstagram gibi sosyal ağ siteleri- nin kullanımı küresel ölçekte yaygınlaşmıştır. Mo- bil teknolojiler ve kablosuz iletişim altyapılarının sağladığı bu teknik altyapı üzerinde hızla yaygın- laşan Web 2.0 tabanlı sosyal ağlar ve Whatsapp, Resim 1.4 Bulut bilişimin toplumsal yaşama Telegram gibi diğer yaygın dijital iletişim araçları yansımaları. 19 1 Dijital Dönüşümün Temelleri Şu ana kadar sunulan bilgiler temelinde, mobil cihazlar ve kablosuz ağ altyapısından sonra dijital dö- nüşümün Web 2.0 tabanlı etkileşimli yapısı ile belirli bir ivme kazandığını söylemek yanlış olmayacaktır. Gelgelelim bu durum beraberinde depolama ve pil ömrü gibi sorunları da getirmektedir. “Günümüzde bilim ve teknolojinin birlikte çözüm bulamayacakları bir sorun neredeyse kalmamıştır” önermesi tam da bu noktada “Bulut Bilişim” kavramı ile karşımıza çıkmaktadır. Bulut bilişim genel bir tanımla, dünya üzerindeki birbirine bağlı farklı sunucu bilgisayarların oluşturduğu sanal bir hizmet ağı biçiminde açıkla- nabilir. Bulut yani internet üzerinde yer alan sanal bir bilgisayar olarak düşünülebilecek bu yenilikçi tek- noloji, kullanıcıların mobil veya masaüstü cihazları üzerinden kablolu veya kablosuz ağ bağlantısı yoluyla erişimini sağlamaktadır. Başta veri depolama olmak üzere bulut üzerindeki sunucu tarafından sağlanan e-posta, video siteleri, sosyal ağlar gibi pek çok internet hizmetinden düşük maliyetle ve yüksek performans ile faydalanmasını olanaklı kılmaktadır. Öğrenme Çıktısı 4 Dijital teknolojilerin gelişimini açıklayabilme Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş Dijital teknolojilerin top- Dijital teknolojilerin gelişi- lumsal dönüşüme yönelik Mobil teknolojiler ve kablo- mine ilişkin tahminleriniz etkileri bireylerin gündelik suz ağların dijital dönüşüm çerçevesinde sizce toplum- yaşamı üzerinde size göre ve toplumsal kültür üzerine sal yapı gelecekte nasıl bir ne tür değişikliklere sebep etkilerini tartışın. dönüşüm geçirebilir? Dü- olmuştur? şüncelerinizi paylaşın. 20  1 Dijital Dönüşüm 1 Bilgi toplumunun temellerini tartışabilme öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Bilgi Toplumunun Temelleri İnsanoğlu tarih boyunca karşılaştığı problemleri çözmek için gerçeğin bizzat kendisi olamasa da ona en yakın inandırıcı yanıtı bulmaya çalışmıştır. Zihinsel işleyişte işe koşulan kimi mantıksal algoritmalar aracılığıyla birey, karşısına çıkan sorunlara çözümler bulmaya, olay ve olgular hakkında anlamlar oluşturmaya çabalar. Zihinsel becerilerin günlük yaşam içerisinde işletilmesi sürecinde organizma farkında olarak veya olmayarak duyular ara- cılığıyla çevreden yüzlerce veri toplar ve bunları işler. Öte yandan bireysel ihtiyaçlar nedeniyle kimi veriler daha ön planda olsa da bireyin bazılarını önemsemediği görülür. Söz konusu veriler oldukça öznel bir biçimde kişisel özellikler çerçevesinde işlenir ve yorumlanır. Dolayısıyla duyular aracılığıyla veri toplanması süreci bilimsel bilgi üretiminde oldukça sınırlıdır. Bu nedenle duyular aracılığıyla elde edilen veri bağlamında deneyim ile ortaya konan bilgi, bilimsel üretimde bir aşama olsa da bunu doğrudan bilim olarak ele almak çok doğru olmayacaktır. Bilim, “Evrenin veya olayların bir bölümünü konu olarak seçen, deneye dayanan yöntemler ve gerçeklikten yararlanarak sonuç çıkarmaya çalışan düzenli bilgi” olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilim özü itibarıyla bir nevi problem çözme süreci olarak da kabul edilebilir. Doğal olarak, günlük yaşamda kişisel olarak karşılaşılan çeşitli problem durumlarından farklı biçimlerde, bilimsel problem çözme süreci, nesnel ispatlar ve inandırıcılık gerek- tiren yöntemsel sistematik bir sürecin işe koşulmasıyla gerçekleştirilir. Teknoloji kavramı ise, “İnsanın maddi çevresini denetlemek ve değiştirmek amacıyla geliştirdiği araç gereçlerle bunlara ilişkin bilgilerin tümü” olarak tanımlanmaktadır. Bilim ve teknoloji arasındaki karşılıklı organik ilişki, bu iki kavramın birbirini ne denli bütünleyen ve tamamlayan yapılar olduğunu net bir biçimde ortaya koymaktadır. Bilimsel yöntemin uygulan- maya başlandığı noktadan geçerli ve nesnel bilginin elde edilmesi aşamasına gelene kadar insanoğlunun teorik gerçekler üretmesi ve bunları yaşamındaki pratik sorunlara çözüm üretebilmek amaçlı uygulamasına ilişkin pek çok düşünsel yaklaşımı temel alınmıştır. Önceleri mantık yürütme ve diğer felsefi varsayımlardan yola çıkılarak metafizik bir anlayışla açıklanmaya çalışılan gerçekliğin aydınlanma dönemi ile birlikte farklı bir boyuta evrildi- ği görülmektedir. İnsanoğlunun, dünya üzerindeki serüveninin başlamasıyla birlikte bilim ve teknoloji yaşamın ve geleceğe yönelik alınacak yolda ilerlemenin temel araçları olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilim bir tür gerçeğe ulaşma çabası veya nesnel doğruları arama biçimidir. Teknoloji ise bilimin ve bilimsel yöntemle üretilen ku- ramsal bilginin uygulamaya geçirilmesi işi olarak kabul edilebilir. Bu iki kavramın birbirinden ayrı düşünülmesi özellikle günümüz bilgi çağında neredeyse olanaksızdır. Toplumlar ve onların birer üyesi olan insan, günlük yaşam içerisinde gerek temel ihtiyaçlarını karşılayabilmek gerekse yapmak zorunda olduğu işlerini daha az enerji kullanarak ancak daha verimli bir biçimde gerçekleştirebilmek için teknolojiye ihtiyaç duymaktadır. 21  1 Dijital Dönüşümün Temelleri Endüstri toplumuna 2 dönüşümün dinamiklerini sıralayabilme öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Endüstriyel Dönüşüm ve Toplum Tarım toplumlarının, yeni tür enerji kaynakları ve otomasyona dayalı üretim sistematiklerinin etkisiyle endüstri toplumlarına dönüşümü yaklaşık olarak 300 yıl öncesine dayanmaktadır. Endüstriyelleşmeyle birlikte tarla ve bahçelerin yerini fabrika ve işletmeler almaya başlamıştır. Üretim bantları üzerinden seri üretim yoluyla imal edilen her türlü ürün, bu yeni imalat sistematiğini işletebilecek, eğitim yoluyla yeni bilgi ve becerilere sahip işçilere ihtiyacı ortaya çıkarmıştır. 20. yüzyılın yüksek ivmeli bilimsel ve teknolojik buluş ve yeniliklerinden yararlanan endüstri toplumu, 1960’larda internetin bulunmasıyla birlikte bilgi toplumu dinamikleriyle ne- redeyse bütünleşmiştir. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin iletişim, bilgiye erişim, üretim ve bilgi paylaşımı gibi amaçlarla kullanılarak, küresel ekonomi, dolaşım ve iletişim biçimlerini doğrudan etkilediği bu ara dönem post- endüstriyel ya da endüstri sonrası toplum olarak nitelendirilmiştir. 18.yüzyıldabuhar gücüyle çalışan makineler günümüz endüstri toplumlarının ilk versiyonlarını simgeleyen ögeler arasındadır. Aynı zamanda Endüstri 1.0 adıyla başlayan bu dönemsel yolculuk yapay zeka, büyük veri, nesnelerin interneti, bulut bilişim gibi teknolo- jilerle Endüstri 4.0’a dönüşmüş, endüstri toplumunun veri ve algoritma temelli bu yeni sürümünün sosyolojik bir yansıması olarak da Toplum 5.0 kavramı ortaya çıkmıştır. Sanayi devriminin son aşaması olan Endüstri 4.0, bilgi toplumunun teknoloji altyapısıyla bir araya gelerek otomasyona dayalı seri üretimi başlatmış ve buna bağlı oluşan tüketim kültürü yoluyla toplumu da gittikçe mekanikleştirerek toplumsal ilişkilerde tüketim ve birey- selliği ön plana çıkarmıştır. Toplum 5.0 ile birlikte ise daha yenilikçi, insancıl, bireye ve onun refahına odaklı bir sosyolojik yapıdan bahsetmek mümkündür. Toplum 5.0’ın oluşabilmesi için öncelikle teknoloji, üretim, tüketim döngüsünün insan odaklı bir yapıya dönüştürülmesi gereklidir. Sosyal, kültürel ve ekonomik yapının tümüyle veriyi temel alan, akıllı, otonom ve yüksek düzeyde teknolojiyle ilişkilendirilerek toplumsal iletişim, istihdam alanları ve kültürlenme süreçlerinde işe koşulması gerekmektedir. Toplum 5.0 yalnızca veri ve tekno- loji odaklı ekonomik bir terim olmayıp aynı zamanda tüketim kültürü ve ekolojik bilinç konularında da belirli düzeyde entelektüel birikim ve duyarlılığa sahip bireylere ihtiyaç duymaktadır. Bilim, bilgi ve teknolojiye 3 ilişkin temel kavramları açıklayabilme Bilim ve Teknolojiye İlişkin Temel Kavramlar Uygarlık tarihine ilişkin edinilmiş tüm bilgi ve bulgular, insanoğlunun hem güvende olabilmek hem de yaşam- sal ihtiyaçlarını karşılayabilmek maksadıyla sınırlı birey sayısına sahip topluluklar hâlinde bir arada yaşadıklarını göstermektedir. Hangi dönemi yaşanıyor olursa olsun toplumsal sistematiğin temel parametrelerini, insanlar arasındaki ilişkilerin yönünü, ekonomik kuralları belirleyen şey özünde bu iki gereksinimdir. Bunun yanı sıra yine bir toplumsal yapının işleyişine yön veren, toplumu oluşturan alt sistemlerin birbiriyle ve sistemin bütü- nüyle ilişkisini belirleyen ve hatta yaşanan döneme ismini veren de o toplumda kabul gören üretim-tüketim anlayışıdır. Tarım toplumunun ardından girilen yeni dönemde, insan gücü ile çalışan mekanik üretim araçla- rının otomasyona dayalı üretime evrildiği, buhar gücü ile hareket eden dokuma tezgâhlarının kadim üretim bilgilerine sahip zanaatların yerini almaya başladığı bir döneme girilmiştir. Bilgi toplumu kavramı, internetin ortaya çıkışı ve yaygınlaşmasıyla birlikte ortaya çıkan, küresel bir ekonomik sistem temelinde bilgi ve iletişim teknolojilerinin kullanımı vasıtasıyla bilgi kavramının üretim ve tüketim sistematiğinin merkezine bir meta olarak yerleştirildiği sosyolojik bir yapıyı ifade etmektedir. 22  1 Dijital Dönüşüm 4 Dijital teknolojilerin gelişimini açıklayabilme öğrenme çıktıları ve bölüm özeti Dijital Teknolojilerin Gelişimi Teknolojinin bu hızlı gelişim süreci genel manada ele alındığında şüphesiz tekerleğin keşfinden, ateşli silahların bulunuşuna ve en nihayetinde dijital teknolojilerin insan hayatına girişine kadar pek çok icadın insanlık tarihi- ne yön verdiği, köklü paradigma değişimlerine aracılık ettiği söylenebilir. Bununla birlikte 19 ve 20. yüzyıllarda ortaya konan bilgi birikimi, icat ve yeniliklerin tarihsel açıdan belki de hiçbir dönemde insanlığın geleceğine yönelik bu denli hızlı, etkili ve devrimsel bir dönüşüme yol açmadığı görülmektedir. Dijital teknolojilerin tarih- sel açıdan başlangıç noktası bundan birkaç yüzyıl öncesine dayanmaktadır. Sanayi devrimiyle birlikte dokuma tezgâhlarında kullanıldığı söylenen delikli kartların, belirli mekanik otomasyon görevlerini yapmak üzere üzer- lerine işlenen deliklerden dolayı çalışma prensibi dijital teknolojilere benzer biçimde 0 ve 1’lere benzetilmek- tedir. Günümüz bilgisayarlarının öncülü sayılabilecek Turing Makinesi 1936 yılında Alan Turing tarafından icat edilmiştir. Sonrasında yine sayısal veri işleme kapasitesine sahip ilk bilgisayar olarak kabul edilen ENIAC isimli bilgisayarın 1940’larda ortaya çıkışı dijital kavramının gündeme gelebilmesi için görece bir başlangıç noktası sayılabilir. Gelgelelim dünya tarihini, sahip olduğu tüm değerler dizisiyle birlikte dramatik bir biçimde değiştirecek internet adı verilen teknoloji, dijital dünya düzenine yönelik ezber bozacak bir değişimle geleceğin dünyasını yaratmak üzere bilim ve teknoloji sahnesinde yerini almıştır. Kablolu ağlar yardımıyla internete bağ- lanabilen masaüstü bilgisayarların aksine dizüstü cihaz, tablet bilgisayar ve akıllı telefonlar gibi taşınabilir bilgi ve iletişim aygıtları internetin gerçek anlamda “her zaman ve her yerde” erişilebilir olmasını sağlamaktadır. Di- jital dönüşümde mihenk taşı olarak kabul edilebilecek bir diğer teknoloji Web 2.0 ya da etkileşimli Web olarak bilinen teknoloji olarak kabul edilebilir. Tim Berners-Lee’nin CERN Araştırma Enstitüsünde görev yaptığı yıl- larda bulmuş olduğu Web teknolojisinin bu ilk versiyonu olan Web 1.0, tümüyle statik bir biçimde kullanıcılara resim ve metinlerden meydana gelen sayfaların sunumundan ibaretti. Web teknolojisinin temellerini oluşturan işaretleme dillerinin ve aynı zamanda veri tabanı destekli sunucu taraflı ağ mimarilerinin gelişimiyle Web’in sta- tik ve yalnızca bilgi sunumu amaçlı tek taraflı kullanımı, kullanıcılarla etkileşim sağlanabilen dinamik bir yapıya evrilmiştir. Mobil cihazlar ve kablosuz ağ altyapısından sonra dijital dönüşümün Web 2.0 tabanlı etkileşimli yapısıyla belirli bir ivme kazandığını söylemek olanaklıdır. Gelgelelim bu durum beraberinde depolama ve pil ömrü gibi sorunları da getirmektedir. “Günümüzde bilim ve teknolojinin birlikte çözüm bulamayacakları bir sorun neredeyse kalmamıştır” önermesi tam da bu noktada “Bulut Bilişim” kavramı ile karşımıza çıkmaktadır. 23  1 Dijital Dönüşümün Temelleri 1 Bilgi toplumu, otomasyon toplumu, akıllı 6 Sosyal ağların günümüzde yaygın kullanıl- toplum gibi sosyolojik yapıların ortak noktası ve masının temelini oluşturan kavramlar, aşağıdaki- itici gücü aşağıdakilerden hangisidir? lerden hangisinde doğru olarak eşleştirilmiştir? neler öğrendik? A. Eğitim A. Çoklu ortam ve internet B. Ekonomi B. Veri tabanı ve mobil teknolojiler C. Dijital teknolojiler C. Kablosuz ağlar ve internet D. Kültür D. Mobil teknolojiler ve çoklu ortam E. Tarım E. Kablosuz ağlar ve mobil teknolojiler 2 Gözlem ve ölçümler yoluyla çevreden topla- 7 Aşağıdaki dönemlerden hangisi insanların nan her türlü öge aşağıdaki kavramlardan h