Child Development Stages and Assessment PDF

ORTA VE GEÇ ÇOCUKLUK DÖNEMİ DKTI57 Çocuğun Gelişim Aşamaları ve Değerlendirilmesi Doç. Dr. Mehmet Emrah CANGİ  FİZİKSEL GELİŞİM Birçok kültürde çocuklar bu gelişim döneminde (6-11 yaş) örgün eğitimlerine başlarlar. Bu dönemde fiziksel gelişimin daha ya...

ORTA VE GEÇ ÇOCUKLUK DÖNEMİ DKTI57 Çocuğun Gelişim Aşamaları ve Değerlendirilmesi Doç. Dr. Mehmet Emrah CANGİ  FİZİKSEL GELİŞİM Birçok kültürde çocuklar bu gelişim döneminde (6-11 yaş) örgün eğitimlerine başlarlar. Bu dönemde fiziksel gelişimin daha yavaş olduğu gözlenir. Baş: Başın uzunluğu bedenin toplam uzunluğunun sekizde biri oranındadır. Beyin Gelişimi: Beynin bazı yapılarında kayda değer büyüme söz konusudur. Beynin iki tür dokusunun hacminde artış tespit edilir. Sinir hücreleri arasında iletişimi sağlayan kimyasallar boyutunda gelişimler gerçekleşir. Bu değişim, okul çağı çocuğunun daha etkili ve esnek düşünme ve davranışlar sergilemesine katkı sağlar. Aynı zamanda bu dönemde hormonların etkisiyle beyin fonksiyonlarında da değişikliklerin olabileceği öne sürülür. [email protected]  FİZİKSEL GELİŞİM Beyin 14 yaşından sonra hemen hemen hiç büyümez. Bu dönem beyin gelişimi görsel bilgiye ulaşma ve işlemden geçirme yeteneğindeki gelişmelerle bağlantılıdır. Çocukların görsel bilgiyi işlemden geçirme hızı çocukluk dönemi boyunca gelişmekte ve ergenliğin başında yetişkin düzeyine ulaşmaktadır. Ayrıca çocukların görsel materyalleri sistemli bir şekilde okuma yeteneği de 7-8 yaşlarında gelişir. [email protected]  FİZİKSEL GELİŞİM Boy ve Ağırlık: 5. sınıfa doğru kızların ağırlığı yaşıtları olan erkeklerin ağırlığından fazladır. Kızlar, erkek çocuklardan daha önce erinlik dönemine girerler. Vücut şekli: Bacaklar ve vücut yavaş yavaş uzamaya ve yüz incelmeye başladıkça birçok çocuk daha önceki dönemlerdeki yuvarlakımsı vücut şeklinin aksine zayıf bir görüntü alır. 10 yaşlarına doğru vücut biyokimyasındaki farklılaşmalara bağlı olarak özellikle kız çocuklarında ani bir boy artışı yanında ikincil cinsiyet özellikleri de belirginleşmeye başlar. [email protected]  FİZİKSEL GELİŞİM Vücut Özellikleri: Kemik ve iskelet sistemindeki gelişme, kas sisteminden daha ilerde olduğu için zaman zaman büyüme ağrıları meydana gelebilir. Fiziksel ve zihinsel çabalarının bir sonucu olarak kolay yorulurlar. Ara vermeye ihtiyaç duyarlar. Birçok küçük yazı veya nesnelere odaklanmada zorluk çekebilirler. Kemik gelişimi hâlâ tamamlanmamıştır. Bu dönemde vücudun alt bölümü en hızlı gelişen bölge olduğu için çocuklar ilk çocukluk dönemine göre daha uzun bacaklı görünür. [email protected]  FİZİKSEL GELİŞİM Vücut Özellikleri: Kuşaklar arasında vücut ölçülerinde değişimler gözlenir. Gelişmişlik ve beslenme olanakları büyüme eğilimlerinde en önemli etkendir. Büyümeyi engelleyici hastalıklarla mücadele eden ve yetersiz beslenen dar gelirli ailelerin çocuklarında kuşaklar arası eğilimler oldukça az görülür. [email protected]  MOTOR GELİŞİM Orta ve geç çocukluk döneminde çocukların motor becerileri, erken çocukluktakine göre daha yumuşak ve daha koordinelidir. Örneğin, 3 yaşında 1000 çocuktan sadece biri tenis topuna vurarak ağ üzerinden atabilirken 10 veya 11 yaşındaki çoğu çocuk bu sporu öğrenebilir. Koşma, tırmanma, sıçrama, yüzme, bisiklet sürme ve paten kayma, ilkokul çağındaki çocukların yapabileceği fiziksel becerilerden sadece bir kaçıdır. [email protected]  Geniş kas aktivasyonu içeren kaba motor becerilerinde erkekler kızlara göre daha başarılıdır. Merkezi sinir sistemindeki miyelinleşmesindeki artış, orta ve geç çocukluk döneminde ince motor becerilerinde ilerlemeye yansımaktadır. Çocuklar ellerini daha ustaca, bir alet gibi kullanır. 6 yaşındakiler, bir şeyi çakabilir, yapıştırabilir, ayakkabı bağcıklarını ve giysilerini bağlayabilir. [email protected]  7 yaştan itibaren çocuklar ellerini daha becerikli kullanmaya başlamaktadır. Bu yaşta, çocuklar yazmak için mum boya yerine kalemi tercih eder ve harflerin ters yazımı daha az gözlenir. Yazdıkları küçülür. 8 ila 10 yaşlarında eller birbirinden bağımsız kullanırken daha rahat ve dikkatlidir. İnce motor koordinasyonu sayesinde yazı yazabilir hale gelir. El yazısında kullandıkları harflerin boyutları daha küçük ve birbirine eşittir. 10 ila 12 yaşları arasında çocuklar, ellerini kullandıkları işlerde yetişkinlere benzer beceri göstermeye başlar. İyi bir sanat eseri ortaya çıkarmak veya zor bir müzik parçası çalmak için gereken karmaşık, anlaşılması güç ve hızlı hareketlerin üstesinden gelebilirler. [email protected]  Hatırlayalım: Gallahue’nın piramit modeli- refleksif hareketler dönemi [email protected]  Özelleşmiş Hareketler Dönemi Özelleşmiş hareketler dönemi motor gelişimin temel hareketler döneminin doğal bir sonucudur. Bu dönemde hareket; günlük yaşam, eğlenme ve spor yapma gibi çeşitli karmaşık hareketlerin yapılmasında bir araç haline gelmiştir. Dengeleme, yer değiştirme ve manipülatif beceriler zamanla ve yapılan alıştırmaların yoğunluğuna bağlı olarak birleştirilmekte ve aşırı çaba gerektiren durumlarda kullanımla detaylandırılmaktadır. [email protected]  Özelleşmiş Hareketler Dönemi Örnek olarak; temel hareketler döneminde koşarak topa vurma esnasında ayağı boşa çıkan ve topa vuramayan çocuk bu dönemde yeterli alıştırma ile top sürüp çalım atmaya başlayacaktır. Özelleşmiş hareketler döneminde becerilerin gelişimsel nitelikleri çok çeşitli bilişsel, duyusal ve motor etkenlere bağlıdır. Eşgüdüm, tepki hızı, hareket hızı, beden yapısı, boy, ağırlık, alışkanlıklar, arkadaş etkisi, duygusal yapı bu etkenler arasındadır. [email protected]  Özelleşmiş Hareketler Dönemi Özelleşmiş hareketler dönemi; - Geçiş evresi, - Uygulama evresi, - Yaşam boyu uygulama evresi olmak üzere üç evreyi kapsar. Geçiş Evresi: Yaklaşık 7-8 yaşlarındaki bir çocuk, temel hareket becerilerini birleştirerek spor ve eğlence ortamlarındaki özelleşmiş becerilerin yapılması için kullanır. Geçiş evresi becerileri daha büyük formda, doğrulukta ve kontrollü olmakla birlikte, temel hareketlerle aynı unsurları içerir. Önceki dönemde gelişen ve inceleştirilen temel hareket becerileri; oynama, hareket etme ve günlük yaşam durumlarına uygulanmaktadır [email protected]  Özelleşmiş Hareketler Dönemi Geçiş Dönemi Bu evredeki beceriler, temel hareket şemalarının daha karmaşık ve özelleşmiş formlarındaki uygulamalardır. Bu evrede çocuklar aktif olarak çeşitli hareket şemalarını keşfetme ve birleştirme ile ilgilenirler ve sıklıkla hızla çeşitlenen hareket yetenekleri ile gurur duyarlar (Gallahue vd., 2014; Payne ve Isaacs, 2012) [email protected]  Özelleşmiş Hareketler Dönemi Geçiş Dönemi Sıklıkla çocuklar sportif etkinliklere karşı ilgi duyarlar ve ilgilendikleri spor dalıyla ilgili çok sayıda hareket becerisini keşfetmeye çalışırlar. Performansın biçimi ve doğruluğu bu evrede önemli değildir. Örnek olarak; babasıyla maçları takip eden bir çocuk futbola ilgi duyabilir ve kendisine model aldığı bir oyuncunun maçta sergilediği hareketleri genelde maç spikerini de taklit ederek yapmaya çalışır. [email protected]  Özelleşmiş Hareketler Dönemi Uygulama Evresi: Genelde 11-13 yaşları arasında görülür. Bu evrede artan bilişsel komplekslilik ve genişlemiş deneyim, aktif olma konusunda doğal hevesle birleştiğinde hareket üzerindeki odak noktası bütün etkinliklere genellenir. Çocuk, fiziksel kapasitesinin ve sınırlılıklarını farkına varmaya başlar ve belirli etkinliklere katılma ya da katılmama konusunda bilinçli kararlar sergiler. [email protected]  Özelleşmiş Hareketler Dönemi Uygulama Evresi: Ergenlik döneminin başlangıcı ile birlikte yaptığı hareketlere özeleştiri getirmeye ve çevresinin eleştirilerini de dinlemeye başlar. Bir önceki evrede özendiği futbolcu gibi asla olamayacağını düşünen çocuk başka bir spor dalını tercih edebilir. Bu evrede performansın biçimi, doğruluğu ve becerili bir şekilde yapılması önem kazanır (Özer ve Özer, 2009). [email protected]  Özelleşmiş Hareketler Dönemi Yaşam Boyu Uygulama Evresi: Ortalama 14 yaşlarında başlar ve yetişkinlik süresince devam eder. Bu evre motor gelişimin doruk noktasıdır. Bu evrenin en önemli özelliği çocuğun kazanmış olduğu hareket becerilerini yaşam boyu kullanmasıdır. Bir önceki evrede beliren ilgiler, yetenekler ve seçimler bu evrede daha da sınırlandırılır. Etkinliğe katılım düzeyi, çocuğun yeteneklerine, olanaklarına, fiziksel özelliklerine, motivasyonuna ve geçmiş deneyimlerine bağlı olarak değişir (Gallahue vd., 2014). [email protected]  BİLİŞSEL GELİŞİM Bilgi İşlemleme Orta ve geç çocukluk döneminde çocukların sergilediği düşüncenin hangi türden olduğunu analiz etmek yerine, bilgiyi nasıl ele aldıklarını inceleyebiliriz. Bu yıllarda çoğu çocuk dikkati sürdürme ve kontrol etme becerilerinde belirgin bir ilerleme göstermektedir. Çocuklar dikkatlerini daha çarpıcı uyarandan ziyade göreve ilişkin uyarana daha fazla verebilmektedirler. Orta ve geç çocuklukta bilgi işlemedeki diğer değişiklikler bellek, düşünme ve üst bilişte gözlenir. [email protected] Bellek: Uzun süreli bellek orta ve geç çocukluk döneminde yaşla birlikte kapasitesi artan, görece kalıcı ve sınırsız bir bellek türüdür. Bellekteki ilerleme, bir dereceye kadar, çocuğun artan bilgisini ve strateji kullanımını yansıtmaktadır. Belleği çocuğun etkin biçimde yapılandırdığı bir şey olarak ele almanın önemli olduğunu akılda tutmakta fayda vardır (Ornstein, Coffman ve Grammer, 2009; Ornstein ve ark., 2010). [email protected] Bilgi ve Deneyim: Bilginin bellek üzerindeki rolüyle ilgili çoğu araştırmada bir işte uzman olanlar ile acemiler karşılaştırılmaktadır. Uzmanlar, belli bir alanda geniş bilgiye sahiptir ve hâlihazırda sahip oldukları bu bilgi onların yeni bilgiyi organize etme, zihinde temsil etme ve yorumlama biçimlerini etkiler. Bu da sonrasında hatırlama, muhakeme yapma ve sorun çözme becerilerini etkiler. Belli bir konu hakkında uzmanlaşmış olan bireylerin bu konuya ilişkin materyaller hakkındaki bellekleri de kuvvetli olma eğilimindedir (Martinez, 2010). [email protected] Bilgi ve Deneyim: Uzmanlaşılan bilginin daha iyi hatırlanması: Örneğin, yapılan bir araştırmada satranç konusunda tecrübeli olan 10 ve 11 yaş çocuklarının ("uzmanlar") herhangi bir bilgiye sahip olmayan üniversite öğrencilerine göre ("acemiler") satranç taşlarıyla ilgili daha fazla bilgiyi hatırlayabildikleri bulunmuştur (Chi, 1978). Buna karşın, üniversite öğrencilerine başka uyaranlar sunulduğunda çocuklardan daha fazlasını hatırlamışlardır. Bu bulgu çocukların satrançtaki uzmanlaşmanın belleklerine sağladığı avantajların sadece satranç konusuyla sınırlı olduğunu ortaya koymuştur. [email protected] Stratejiler: Uzun süreli belleğe dair bildiğimiz bir şey varsa o da uzun süreli belleğin, bireylerin öğrenme ve bilgiyi hatırlama sırasında meşgul oldukları öğrenme etkinliklerine bağlı olduğudur (Ashcraft ve Radvansky, 2010). Stratejiler bilgi işlemeyi geliştiren bilinçli zihinsel etkinlikleri içermektedir. Otomatik olarak ortaya çıkmaz, çaba ve çalışma gerektirir. [email protected] Stratejiler: Aşağıda yetişkinlerin çocuklarının bellek becerilerini ilerletmek için kullandıkları etkili bazı stratejiler bulunmaktadır: - Çocuğunuzu zihninde canlandırma yapması için cesaretlendirin. Zihinsel canlandırma veya imgeleme küçük yaştaki okul çağı çocukların bile resimleri hatırlamasına yardımcı olabilmektedir. Bununla birlikte, zihinde canlandırma daha büyük çocuklarda küçük olanlara göre sözel bilgiyi hatırlamada daha etkilidir (Schneider, 2004). [email protected] Stratejiler: - Çocuğunuza ezberleyerek değil anlayarak hatırlamayı güdüleyin. Çocuklar bilgiyi uzun süre sonra daha iyi hatırlayabilmek için bilgiyi sadece tekrar etme ve ezberlemekten ziyade anlayarak öğrenmelidir. Tekrarlama bilginin kısa süreli belleğe kodlanmasında etkili fakat uzun süreli bellekten geri çağırılmasında daha az etkilidir. - Çocuğunuz bir bilgi edinirken çoğunlukla anlamasını, bir anlam yüklemesini, ayrıntılandırmasını ve kişiselleştirmesini destekleyin. [email protected] Stratejiler: - Çocuklara hatırlamaları için bazı kavram ve fikirler sunun ve bu kavram ve fikirleri kişisel deneyim ve anlamlandırmalarıyla nasıl ilişkilendirebilecekleri hakkında onlara sorular yöneltin. - Bilgiyi daha derin işleyebilmesi amacıyla belli bir kavram üzerinde ayrıntılandırarak çalışmasını sağlayın. [email protected] Stratejiler: - Verdiğiniz yönergeleri çeşitlendirerek tekrar edin ve bu bilgileri daha önce ve sonraki bilgilerle ilişkilendirin. - Çocuğa bir şey öğretirken bellekle ilişkilendirici bir dil kulanın. - Öğretmenler, öğrencilerini bilgiyi hatırlamaya özendiren hatırlatıcı dil kullanımının miktarı konusunda birbirlerinden oldukça farklılaşır. [email protected] Stratejiler: - Yakın zamanda yapılan Pete Ornstein ve meslektaşların tarafından düzenlenen bir araştırmada, birinci sınıf öğretmenlerinin sınıfta öğrencilere bellek strateji önerisinde bulunmaya veya üst bilişsel (düşünce hakkında düşünme) sorular sormaya ayırdıkları zamanın oldukça az olduğu bulunmuştur (Ornstein, Coffman ve Grammer, 2009; Ornstein ve diğerleri, 2007; 2010). - Bu araştırmada, belleğe ilişkin bilgiye sıkça yer veren "yüksek hatırlatıcı ipuçları sağlayan" öğretmenlerin sınıfına düşük başarı gösteren çocuklar yerleştirildiğinde, söz konusu düşük başarılı öğrencilerin başarılarının arttığı bulunmuştur. [email protected] Belirsiz İz Kuramı: İlkokul ve ortaokul yıllarında bellekteki ilerlemenin tek sorumlusu bilgi ve stratejiler olmayabilir. Charles Brainerd ve Valerie Reyna (1993), Reyna (2004) bu ilerlemede belirsiz izlerin katkısının büyük olduğunu ileri sürmektedir. İleri sürdükleri belirsiz iz kuramına göre bellek (1) harfi harfine bellek izi ve (2) öz olarak adlandırılan iki tür bellek temsiliyle anlaşılabilir. Harfi harfine bellek izi bilginin tam olarak ayrıntılandırmayı içermekte, öz ise bilginin sahip olduğu ana fikirdir. [email protected] Belirsiz İz Kuramı: Tüm yaştan bireyler bilginin özünü çıkarmakla birlikte küçük çocukların harfi harfine bilgiyi depolama ve geri çağırma eğilimi gösterdikleri bilinmektedir. İlkokulun erken döneminden itibaren çocuklar bilginin özünü kullanmaya başlar ve kurama göre daha dayanıklı ve harfi harfine izlerden daha az unutulma ihtimali olan belirsiz izler, daha büyük çocukların belleklerinin ve muhakemelerinin daha iyi olmasına katkıda bulunur. [email protected] Eleştirel Düşünme: Günümüzde psikologlar ve eğitimcilerin oldukça ilgisini çeken bir konudur (Bonny ve Sternberg, 2010; Fairweather ve Cramond, 2011). Eleştirel düşünme, yansıtıcı ve üretken düşünme ile kanıtı değerlendirmeyi içerir. [email protected]  Gündelik etkinlikler veya görevler sırasında uyanık olma, zihnin orada olması ve bilişsel yönden esnek olma anlamına gelen bilinçli farkındalık (mindfulness) Ellen Langer'e (2005) göre eleştirel düşünmenin kritik bir yönüdür. Farkındalığı yüksek olan çocuklar ve yetişkinler yaşamlarında olan bitenin sürekli farkındadır ve en iyi gözümü bulmak isin uğraşır. Bilinçli farkındalığı yüksek bireyler yeni fikirler üretir, yeni bilgiye açıktır ve farklı bakış açılarını etkin biçimde kullanır. Bunun aksine, bu açıdan düşük (mindless) bireyler eski fikirlere saplanır, genelde otomatik davranışlar vardır ve olaylara tek bir bakış açısından bakar. [email protected]  Jacqueline ve Martin Brooks (2001) çok az sayıdaki okulun, öğrencilere eleştirel düşünme ve kavramlar hakkında daha derin bir kavrayış geliştirmeyi öğrettiğinden yakınmaktadır. Derin anlayış öğrencilerin daha önce ileri sürülen fikirler üzerinde yeniden düşünmeleri teşvik edildiğinde ortaya çıkar. Brooks ve Brooks'un bakış açısına göre okullar, öğrencileri yeni fikirler üretme ve daha önceki yargılar üzerinde yeniden düşünme yoluyla düşünme becerileri geliştirmeye teşvik etmek yerine, öğrencilere benzetim yöntemiyle tek bir doğru cevap olduğunu öğretmeye çok fazla zaman harcamaktadır. [email protected]  Bu araştırmacılar öğretmenlerin öğrencilerinden analiz etme, bağlantı kurma, sentezleme, eleştirme, üretme, değerlendirme, düşünme ve tekrar düşünmelerini istemek yerine ezbere anlatmalarını, betimlemelerini, tanımlamalarını, durumu belirtmelerini ve liste yapmalarını daha sık talep ettiklerini gözlemlemiştir. Çoğu başarılı öğrenci ödevlerini tamamlamak, testlerde iyi performans sergilemek ve iyi notlar almakla birlikte eleştirel ve derin düşünmeyi hiçbir zaman öğrenememektedir. Yüzeysel düşünen bu öğrenciler, beyinlerini geliştirmek ve anlamlı bir düşünme sürecinde bulunmak yerine sorunlara üstünkörü bakmaktadır. [email protected] Yaratıcı Düşünme: Bilişsel yönden yetkin çocuklar sadece eleştirel değil aynı zamanda yaratıcı düşünebilmektedir (Kaufman ve Sternberg, 2010). Yaratıcı düşünme, yeni ve alışılmadık yollar düşünme ve sorunlara benzersiz çözümler üretme becerisidir. Çocukların bazı alanlarda diğerlerine göre daha fazla yaratıcılık gösterebileceğinin farkında olmak önemlidir (Sternberg, 2010a). Matematikte yaratıcı düşünebilme becerisi gösteren bir çocuk örneğin sanatta bu beceriyi gösteremeyebilir. [email protected] Bilimsel Düşünme: Bilim insanları gibi çocuklar da gerçeklikle ilgili esas sorular sorar ve diğer insanların aslında incir çekirdeğini doldurmazmış gibi gördükleri (örneğin, neden gökyüzü mavidir?) veya cevaplayamadıkları sorunlara yanıtlar arar. Peki çocuklar bilim insanlarının kullandığı yollardan geçerek hipotez oluşturup, deney düzenler ve verileri sonucunda yargılara varabilir mi? Bilimsel muhakeme sıkça nedensel ilişkileri saptamayı amaçlamaktadır. Bilim insanları gibi çocuklar da nedensel süreçlere oldukça önem verir. Olayların nedenleriyle ilgili kavrayışlar nedenin etkiden önce geldiği durumlardan daha ziyade ağırlıkla kendi nedensel çıkarımlarına dayanmaktadır. [email protected]  Bununla birlikte bir bilim insanının muhakemesi ile çocuğunki arasında diğer bazı önemli farklar da vardır (deney, yanlılık vb.). Örneğin, çocuklar alternatif nedenleri ayırt edebilecekleri bilimsel deneyler oluşturamaz (Kuhn ve diğ., 2008). Bunun yerine, başladıkları hipotezi doğrulama yönünde deneyi yanlı yorumlama eğilimindedirler. Bazen, sonuçlar doğrudan tam aksini gösterse de kendi hipotezlerini desteklediğini ileri sürerler. [email protected]  Dikkatli gözlem yapma, grafik çizme, düşüncenin kontrolü, soruların çözümünde bilginin ne zaman ve nasıl kullanılacağı gibi bilim insanlarının kullandığı beceriler sıklıkla okulda düzenli olarak öğretilmez. Çocuklar bilim ve gerçeklikle bağdaşmayan pek çok kavrama sahiptir. İyi öğretmenler çocuklarda temel bilimsel kavramları; algılama, anlama ve öğrenmeyi inşa etmek için kullanır. [email protected] KAYNAK SANTROCK, J. W. (2019). YAŞAM BOYU GELIŞIM: GELIŞIM PSIKOLOJISI: LIFE-SPAN DEVELOPMENT (13. BASKI). (G. YÜKSEL, ÇEV. ED.). NOBEL AKADEMIK YAYINCILIK.