Bahçe Tarımı PDF - Anadolu Üniversitesi

Ders Takvim Duyurular Epub Html5 Kitabı (PDF) Ünite Video Canlı Ders Sesli Kitap Sesli Özet Öz...

Ders Takvim Duyurular Epub Html5 Kitabı (PDF) Ünite Video Canlı Ders Sesli Kitap Sesli Özet Özeti Sorularla Deneme Etkileşimli Alıştırma İnfografik Öğrenelim Sınavı İçerik Bilgilendirme Çıkmış Sınav Sınav Giriş Sınav Öğrenci Panosu Soruları Bilgisi Sonuçları Toplulukları 444 10 26  AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu Öğrenme çıktıları Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri kazanacağınızı ifade eder. Tanım Bölüm içinde geçen önemli kavramların Bölüm Özeti tanımları verilir. Bölümün kısa özetini gösterir. Dikkat Konuya ilişkin önemli Sözlük uyarıları gösterir. Bölüm içinde geçen önemli kavramlardan oluşan sözlük ünite sonunda paylaşılır. Karekod Bölüm içinde verilen Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı karekodlar, mobil Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet cihazlarınız aracılığıyla çoktan seçmeli soru ve cevapları sizi ek kaynaklara, paylaşılır. videolara veya web adreslerine ulaştırır. Öğrenme Çıktısı Tablosu Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir. Yaşamla İlişkilendir Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler veya örnekleri gösterir. Araştırmalarla İlişkilendir Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir. Bahçe Tarımı Editörler Prof.Dr. Ece TURHAN Prof.Dr. Yasemin EVRENOSOĞLU Yazarlar Prof.Dr. Yasemin EVRENOSOĞLU BÖLÜM 1 Prof.Dr. Ece TURHAN BÖLÜM 2 Prof.Dr. Cevriye MERT BÖLÜM 3 Dr.Öğr.Üyesi Cenap YILMAZ BÖLÜM 4 Prof.Dr. Ertan YILDIRIM Prof.Dr. A. Naci ONUS BÖLÜM 5 Doç.Dr. Tuğçe ÖZSAN KILIÇ Prof.Dr. Elman BAHAR BÖLÜM 6 Doç.Dr. Volkan OKATAN Prof.Dr. Soner KAZAZ BÖLÜM 7 Prof.Dr. Yeşim YALÇIN MENDİ Prof.Dr. Mustafa ERKAN BÖLÜM 8 Doç.Dr. Adem DOĞAN  T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 4413 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 3156 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. “Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright © 2024 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. Öğretim Tasarımcısı Arş.Gör. Aykut Yakar Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan Dil ve Yazım Danışmanları Hatice Çalışkan Köken Emine Koyuncu Ölçme Değerlendirme Sorumlusu Ahmet Umay Grafikerler Ayşegül Dibek Gülşah Karabulut Dizgi ve Yayıma Hazırlama Handan Atman Beyhan Demircioğlu Burak Arslan Gizem Dalmış Gözde Soysever Murat Tambova Saner Coşkun Selin Çakır BAHÇE TARIMI E-ISBN 978-975-06-4555-6 Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir. ESKİŞEHİR, Mayıs 2024 3637-0-0-0-2409-V01  İçindekiler Sert Çekirdekli ve Bahçe Bitkileri ve BÖLÜM 1 BÖLÜM 2 Sert Kabuklu Meyve Sınıflandırılması Türleri Giriş................................................................. 3 Giriş................................................................. 41 Bahçe Bitkilerinin Önemi.............................. 3 Sert Çekirdekli Meyve Türleri....................... 41 Bahçe Bitkilerinin Üretimi ve Şeftali Yetiştiriciliği............................... 41 Ülkemiz Açısından Önemi.................... 3 Kayısı Yetiştiriciliği................................ 43 Bahçe Bitkilerinin Gıda Sanayi ve Kiraz ve Vişne Yetiştiriciliği................. 45 İnsan Sağlığı Bakımından Önemi......... 5 Erik Yetiştiriciliği................................... 49 Türkiye’de Bahçe Bitkileri Genetik Sert Kabuklu Meyve Türleri.......................... 52 Kaynakları...................................................... 8 Antep Fıstığı Yetiştiriciliği.................... 52 Meyveler................................................ 8 Badem Yetiştiriciliği.............................. 54 Sebzeler................................................. 11 Ceviz Yetiştiriciliği................................. 57 Süs Bitkileri........................................... 13 Fındık Yetiştiriciliği............................... 59 Bahçe Bitkilerinin Sınıflandırılması.............. 14 Botanik Sınıflandırma.......................... 14 Meyve Türlerinin Sıcaklık İsteklerine Göre Sınıflandırılması........ 15 Sebze Türlerinin Kültür Şekillerine Göre Sınıflandırılması.......................... 15 Sebze Türlerinin İklim İsteklerine Göre Sınıflandırılması........................... 16 Sebze Türlerinin Yenilen Kısımlarına Göre Sınıflandırılması.......................... 16 Süs Bitkilerinin Sınıflandırılması.......... 16 Bahçe Bitkilerinin Biyolojik ve Fizyolojik Esasları......................................... 17 Bahçe Bitkilerinin Döllenme Biyolojisi................................................ 17 Dinlenme.............................................. 21 Çimlenme, Sürme ve Köklenme.......... 24 Çiçeklenme ve Meyve Tutumu........... 25 Çiçek ve Meyve Dökümleri.................. 25 Olgunlaşma ve Yaşlanma.................... 26 Periyodisite........................................... 26 Bahçe Bitkilerinde Çoğaltma Yöntemleri ve Uygulanan Kültürel İşlemler........................ 27 Bahçe Bitkilerinin Çoğaltılması............ 27 Bahçe Bitkilerinde Kültürel İşlemler...   31 iii  Yumuşak Çekirdekli BÖLÜM 3 ve Subtropik BÖLÜM 4 Serin İklim Sebzeleri Meyveler Giriş................................................................ 73 Giriş................................................................ 107 Yumuşak Çekirdekli Meyve Türlerinin Brassicaceae Familyası Sebze Türleri........... 107 Yetiştiriciliği................................................... 73 Lahana Yetiştiriciliği............................. 107 Elma Yetiştiriciliği................................. 73 Karnabahar Yetiştiriciliği...................... 110 Armut Yetiştiriciliği............................... 77 Brokoli Yetiştiriciliği............................. 112 Ayva Yetiştiriciliği................................. 80 Turp Yetiştiriciliği.................................. 114 Turunçgil Yetiştiriciliği.................................. 83 Alliaceae Familyası Sebze Türleri................. 116 Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri....... 83 Soğan Yetiştiriciliği............................... 116 Döllenme Biyolojisi............................... 83 Pırasa Yetiştiriciliği................................. 119 Ekolojik İstekleri.................................... 84 Sarımsak Yetiştiriciliği.......................... 121 Ekolojik Bölgeler................................... 84 Chenopodiaceae Familyası Sebze Türleri.... 123 Bahçe Tesisi........................................... 84 Ispanak Yetiştiriciliği............................. 123 Turunçgil Çeşitleri................................. 85 Apiaceae Familyası Sebze Türleri................. 126 Çoğaltma................................................ 86 Havuç Yetiştiriciliği............................... 126 Kültürel İşlemler.................................... 86 Maydanoz Yetiştiriciliği......................... 128 Zeytin Yetiştiriciliği....................................... 87 Asteraceae Familyası Sebze Türleri............. 130 Morfolojik ve Biyolojik Özellikleri Salata-Marul Yetiştiriciliği.................... 130 (Dal ve Sürgünler, Yapraklar, Kökler, Çiçekler, Meyve)................................... 87 Döllenme Biyolojisi............................... 88 Ekolojik İstekleri.................................... 88 Bahçe Tesisi........................................... 88 Çeşitler................................................... 89 Çoğaltma................................................ 89 Kültürel İşlemler.................................... 90 İncir ve Nar Yetiştiriciliği.............................. 91 İncir Yetiştiriciliği.................................. 91 Nar Yetiştiriciliği................................... 95 iv  Bağcılık ve Üzümsü BÖLÜM 5 Sıcak İklim Sebzeleri BÖLÜM 6 Meyveler Giriş................................................................. 139 Giriş................................................................. 173 Solanaceae Familyası Sebze Türleri............. 139 Bağcılık........................................................... 173 Domates Yetiştiriciliği.......................... 139 Bağ Alanları ve Üzüm Üretimi............. 173 Biber Yetiştiriciliği................................. 144 Asmanın Sistematikteki Yeri................ 173 Çeşitler................................................... 145 Asmanın Organları................................ 175 Patlıcan Yetiştiriciliği............................ 147 Bağ Kurulacak Arazide Yapılacak Fabaceae Familyası Sebze Türleri................ 150 Gözlem ve İşlemler................................ 180 Fasulye Yetiştiriciliği............................. 150 Verimdeki Bağlarda Bakım İşlemleri... 183 Cucurbitaceae Familyası Sebze Türleri........ 154 Üzümsü Meyveler......................................... 188 Yazlık Kabak Yetiştiriciliği.................... 154 Ahududu ve Böğürtlen......................... 188 Karpuz Yetiştiriciliği.............................. 156 Çilek........................................................ 195 Kavun Yetiştiriciliği............................... 158 Frenk Üzümü......................................... 200 Hıyar Yetiştiriciliği................................ 161 Bektaşi Üzümü..................................... 200 Aronya.................................................... 201 Maviyemiş............................................. 202 v  Bahçe Ürünlerinin Süs Bitkileri BÖLÜM 7 BÖLÜM 8 Muhafaza ve Yetiştiriciliği Pazara Hazırlanması Giriş................................................................. 209 Giriş................................................................. 245 Süs Bitkilerinin Tanımı ve Bahçe Ürünlerinde Hasat Zamanının Sınıflandırılması............................................. 209 Saptanması ve Hasat İşlemi.......................... 246 Süs Bitkilerinin Tanımı.......................... 209 Bahçe Ürünlerinde Hasat Kriterleri..... 246 Süs Bitkilerinin Sınıflandırılması.......... 209 Bahçe Ürünlerinde Hasat..................... 254 Dünyada ve Türkiye’de Süs Bitkileri Bahçe Ürünlerinin Soğukta Muhafazası...... 256 Ticareti............................................................ 210 Doğal Soğutmalı (Dış Ortam Dünyada Süs Bitkileri Ticareti.............. 211 Havasıyla) Soğuk Hava Depoları......... 256 Türkiye’de Süs Bitkileri Ticareti........... 211 Makine ile Soğutulan Soğuk Hava Kesme Çiçek Yetiştiriciliği............................. 212 Depoları................................................. 256 Kesme Gül Yetiştiriciliği........................ 212 Bahçe Ürünlerinin Muhafazasında Etkili Karanfil Yetiştiriciliği........................... 216 Olan Faktörler................................................ 258 Kasımpatı (Krizantem) Yetiştiriciliği........ 218 Hasat Öncesi Faktörler......................... 258 Gerbera Yetiştiriciliği............................ 221 Hasat Sonrası Faktörler........................ 259 İç ve Dış Mekân Süs Bitkileri Yetiştiriciliği......... 224 Bahçe Ürünlerinin Boylama, Paketleme İç Mekân Süs Bitkilerinde Genel ve Pazara Hazırlanması................................. 264 Yetiştirme ve Bakım Teknikleri............ 224 Paketleme Tesislerinde Yapılan Dış Mekân Süs Bitkileri........................ 235 İşlemler.................................................. 264 Paketleme Evlerinde Ürüne Özgü Yapılan Bazı Uygulamalar.................... 269 vi Önsöz Sevgili öğrenciler, Türkiye, birçok bahçe bitkisi tür ve çeşidinin pazara hazırlanması konuları ana hatları ile orijin merkezi olması ve sahip olduğu ekolo- açıklanmıştır. Konuların iyi anlaşılabilmesi için jik üstünlükleri sayesinde önemli bir bahçe bölüm başında yer alan öğrenme çıktılarını bitkileri ülkesidir. Göç yollarının üzerinde bu- dikkatlice okuyup bölüm sonunda yer alan bö- lunması ve Anadolu’nun tarih boyunca birçok lüm özeti kısmını değerlendirerek bu çıktılara medeniyete ev sahipliği yapması ülkemizde ulaşıp ulaşmadığınızı anlayabilirsiniz. Kitabı bahçe bitkileri yetiştiriciliğinde farklı kültürle- okurken karşılaşacağınız Araştır, İlişkilendir ve rin ve tekniklerin etkilerinin görülmesine ne- Anlat/Paylaş konularını da değerlendirmenizi den olmuştur. Bahçe bitkileri insan beslenme- öneririz. Bölümlerin sonunda yer alan soruları sindeki öneminin yanı sıra istihdam yaratarak, cevaplandırarak, yanlış cevap verdiğiniz soru- gıda endüstrisine ham madde sağlayarak, üre- lar ile ilgili konuları tekrar inceleyiniz. Kitapta tim miktarını artırarak ve ihracat ile sağladığı yer alan bilgiler bu boyuttaki bir ders kitabı kazanç nedeni ile kârlılığı artırarak ekonomide için anahtar niteliğinde olup çok geniş bir alanı önemli bir rol oynamaktadır. Köklü bir bahçe kapsayan bahçe bitkileri hakkında derinleme- bitkileri kültürüne sahip olan ülkemizde son sine bilgi sahibi olmak isterseniz bölümlerin yıllarda bu alanda önemli gelişmeler olmuştur. sonunda yer alan kaynaklara başvurabilirsiniz. Bu gelişmeler; yeni çeşitlerin ıslah edilerek Kitabın öğrencilerimize ve konuyla ilgilenen üretime dahil edilmesi, modern yetiştirme tek- okurlara yararlı olmasını dileriz. Kitabın yazı- niklerinin uygulanması, hasat sonrası uygula- mında emeği geçen öğretim üyelerine şükran- malar ve pazarlama sistemlerinin iyileştirilme- larımızı sunar, kitabın yayına hazırlanması ve si ile bahçe bitkileri üretimine önemli katkılar basımında özveriyle çalışan Açıköğretim Fa- sağlamıştır. kültesi ekibine teşekkür ederiz. Tarım Teknolojisi Ön Lisans Programı için ha- zırlanan ve sekiz bölümden oluşan bu kitapta bahçe bitkileri ve yetiştiricilik ile ilgili genel Editörler bilgiler verildikten sonra önemli meyve, sebze Prof.Dr. Ece TURHAN türleri ile bağ yetiştirme ve süs bitkileri yetiş- Prof.Dr. Yasemin EVRENOSOĞLU tiriciliği ve bahçe ürünlerinin muhafazası ve vii  Bölüm 1 Bahçe Bitkileri ve Sınıflandırılması Türkiye’de Bahçe Bitkileri Genetik Bahçe Bitkilerinin Önemi Kaynakları 1 öğrenme çıktıları 2 1 Bahçe bitkilerinin üretim potansiyeli, 2 Orijin merkezi ve yetiştirme bölgesi gıda sanayi ve insan sağlığı bakımından Türkiye olan önemli bahçe bitkilerini önemini açıklayabilme tanıyabilme Bahçe Bitkilerinin Biyolojik ve Fizyolojik Esasları 3 4 Bahçe Bitkilerinin Sınıflandırılması 4 Bahçe bitkilerinin döllenme biyolojisi ile 3 Farklı sınıflandırma sistemlerine göre büyüme ve gelişmeyi yönlendiren önemli bahçe bitkilerini gruplandırabilme fizyolojik olayları açıklayabilme Bahçe Bitkilerinde Çoğaltma Yöntemleri ve Uygulanan Kültürel İşlemler 5 5 Bahçe bitkilerinde generatif ve vejetatif çoğaltma yöntemleri ile yetiştiricilikte uygulanan genel kültürel işlemleri açıklayabilme Anahtar Sözcükler: Gen Kaynakları Meyve Sebze Bağ Süs Bitkisi Biyolojik ve Fizyolojik Esaslar Çoğaltma Kültürel İşlemler 2  1 Bahçe Tarımı GİRİŞ “Bahçe Bitkileri” tarımın, sebze, meyve ağaçları, asma ile süs bitkilerinin yetiştiriciliği ile uğraşan bölü- mü olup tek yıllık, çok yıllık, çalı veya ağaç formunda, otsu veya odunsu birçok bitkiyi kapsar. Genellikle sebzeler tek ya da birkaç yıllık otsu bitkiler, meyveler ise çok yıllık odunsu ağaç veya çalılar içerisinde yer almalarına rağmen bu bitkileri kesin olarak tek ya da çok yıllık olarak sınıflandırmak doğru değildir. Bahçe bitkileri, dünyada tahıllardan sonra en yoğun yetiştirilen bitki grupları olup, insan beslenmesinde ve ekonomide çok önemli bir yer tutmaktadır. Türkiye, bahçe bitkileri yetiştiriciliği bakımından dünyanın önemli ülkeleri arasında yer almaktadır. Bu alanda ihracat giderek artmakta ve bahçe bitkileri sanayisi de hızla gelişmektedir. Ayrıca, Türkiye iklim bakımından sahip olduğu avantajla bahçe bitkileri üretimi bakımından dünyanın kendine yetebilen ülkeleri arasında yer almakta ve farklı bölgelerinde soğuk iklimden tropik iklime kadar çok farklı iklimlerde yetiştirilmekte olan pek çok sebze ve meyve türünü üretebilmektedir. Türkiye, toplam yüz ölçümünün yaklaşık %50’sine karşılık gelen toplam tarım alanı ile en fazla tarım arazisine sahip ülkelerden biridir. Ayrıca, bu arazilerin %16’sı sulanan ve yaklaşık %36’sı (yaklaşık 24.000.000 ha) ekilebilen arazi- lerdir. Türkiye’de bahçe bitkilerine ayrılan alan, ülkenin toplam yüz ölçümünün %5.64’ü olup (Tablo 1.1) bu oran dikkat ile Türkiye bahçe bitkileri ülkesidir. Bu bölümde, bahçe Bahçe bitkilerine ayrılan alan toplam ülke top- bitkilerinin önemi, sınıflandırması, sanayide kullanımları, rağının %2 veya daha fazlasını kaplıyorsa, o ülke bahçe bitkilerinin biyolojik ve fizyolojik esasları ile fark- bahçe bitkileri ülkesi olarak tanımlanır. lı çoğaltma yöntemleri ve yetiştiricilikte uygulanan genel kültürel işlemler açıklanmıştır. BAHÇE BİTKİLERİNİN ÖNEMİ Bahçe bitkileri sektörü; meyve, sebze, bağ ve süs bitkilerinin taze üretimi ve pazara sunulması yanında, sanayi için ham madde olarak değerlendirilmesini kapsamaktadır. Dünyada yetiştirilen yaklaşık 150’ye yakın meyve türünün yarısı, 80 sebze türünün ise 60’ı Türkiye’de üretilmektedir. Bahçe Bitkilerinin Üretimi ve Ülkemiz Açısından Önemi Türkiye’de bahçe bitkileri üretim miktarlarının son 3 yıldaki değişimi Şekil 1.1’de verilmiştir. 2022 yılında bir önceki yıla göre meyve üretiminde, %7.7 oranında artış olmuş; sebze üretiminde ise %0.5 oranında azalma görülmüştür. 2023 yılında ise bir önceki yıla göre meyve üretimi yaklaşık %2.3, sebze üretimi ise %0.6 oranında artmıştır. 31.8 Sebzeler 31.6 31.8 27.1 Meyveler 26.5 24.6 0 5 10 15 20 25 30 35 2023 2022 2021 Şekil 1.1 Türkiye’de 2021 ve 2023 yılları arasında toplam sebze ve meyve üretimi (milyon ton) Kaynak: TÜİK 3 1 Bahçe Bitkileri ve Sınıflandırılması Tablo 1.1’de toplam tarım alanları içerisinde bahçe bitkilerine ayrılan alanda 2005 yılından bu yana olan değişim, 5 yıllık aralıklarla ve son olarak 2023 yılı için sunulmuştur. Buna göre, 2005 yılında %14 olan bu oran, 2023 yılında %18.45’e ulaşmıştır. Tablo 1.1 Bahçe Bitkilerinin tarım alanlarımız içinde kapladığı alan ve oranı Bahçe Bitkilerinin Toplam Ekilen Alan Toplam Bahçe Bahçe Bitkilerinin Yıllar Toplam Ekilen (da) Bitkileri Alanı (da) Kapladığı Alan (%) Alanda Oranı (%) 2005 266 067 150 37 252 320 14.00 4.75 2010 243 942 052 38 121 777 15.63 4.87 2015 239 336 141 40 966 167 17.12 5.23 2020 231 451 337 43 434 026 18.77 5.54 2023 239 417 092 44 163 115 18.45 5.64 Türkiye’de toplam meyve üretimi 2023 yılında 27 069 904 ton olup, üretim açısından meyvelerde gruplara göre dağılım; yaklaşık %20-22 tropik ve subtropik meyveler, %20-22 yumuşak çekirdekli mey- veler, %17-19 turunçgiller, %15-17 üzüm, %11-13 sert çekirdekliler, %6-7 diğer meyveler, %6-8 sert kabuklular şeklindedir. Türkiye’de 2023 yılı toplam sebze üretimi ise 31 787 928 ton olup farklı sebze grupları açısından dağılım; %80-82 meyvesi için yetiştirilen sebzeler, % 12-13 yumru ve kök sebzeler, %6-7 yaprağı yenen sebzeler, %1-3 diğer sebzeler şeklindedir. Türkiye’de 2023 yılı toplam süs bitkileri üretimi 2.163.748.549 adet olup farklı süs bitkileri gruplarına göre dağılım; %65-70 kesme çiçekler, %30-35 çiçek soğanları ve diğer süs bitkileri şeklindedir. Örtü altında sebze ve meyve üretimi hem dünya hem de Türkiye için çok önemli bir üretim şekli olup, sebze ve meyvelerin normal yetiştiricilik mevsimleri dışında da üretilip tüketilmelerine imkân sağlamak- tadır. Örtü altında 2023 yılında sebze üretim miktarı toplam 7 978 823 ton değeri ile toplam örtü altı üretimin %89.08’ini oluşturmaktadır. Örtü altı meyve üretim miktarı ise 978 128 ton olup toplam örtü altı üretimin %10.92’sini oluşturmaktadır. Örtü altında yetiştiricilik, sebze ve meyvelerde olduğu gibi süs bitkilerinin yetiştiriciliği bakımından da önem taşımaktadır. Buna göre de örtü altında süs bitkileri üretim miktarı toplam 1.683.233.879 adet olmuştur. Bitkisel ürün denge tabloları ince- lendiğinde; meyveler ve içecek bitki- Fındık 560,9 lerinde 2021-2022 piyasa döneminde İncir 518,1 Kayısı 341,6 en yüksek yeterlilik derecesi %560.9 Greyfut 260,1 ile fındıkta gerçekleşmiştir. Fındığı, Mandalina 210,5 Limon 176,0 %518.1 değeri ile incir ve %341.6 Portakal 172,2 değeri ile kayısı izlemiştir. Turunç- Elma 170,0 Üzüm 156,9 giller grubunda yer alan meyvelerin Nar 139,4 tamamının kendine yeterli olduğu Şeftali 122,3 görülmüştür. Elma, üzüm, nar, şeftali Kestane 115,7 Çay 97,9 ve kestane tüketimi kendi üretimimiz- Muz 94,2 den karşılanan meyve türleridir. Top- Ceviz 84,6 (%) lam çay arzının büyük bir kısmı kendi 0 100 200 300 400 500 600 üretimimizden karşılanmakta olup Şekil 1.2 Seçilmiş meyve ürünlerinde yeterlilik dereceleri, 2021-2022 çayın yeterlilik derecesi de %97.9 ol- Kaynak: TÜİK muştur (Şekil 1.2, TÜİK). 4  1 Bahçe Tarımı Sebze ürünleri toplamı için 2021-2022 piyasa döneminde yurt içi üretimin, yurt içi talebi karşılama derecesi %113.5 olmuştur. Sebzelerde en yüksek yeterlilik derecesi havuçta %124.2 olurken, bu değer domateste %123.7, taze bezelyede ise %121.5 olarak gerçekleşmiştir. Bu sebzeler dışında hıyar, kuru so- ğan, sakız kabağı, biber, ıspanak, kuru sarımsak, pırasa, patlıcan, taze bakla, lahana ve karpuz da yeterlilik derecesi yüksek olan sebze türlerindendir (Şekil 1.3, TÜİK). Havuç 124,2 Domates 123,7 Bezelye(taze) 121,5 Hıyar 116,9 Soğan (kuru) 114,7 Kabak (sakız) 111,9 Biber 111,3 Ispanak 107,2 Sarımsak (kuru) 104,6 Pırasa 103,3 Patlıcan 103,3 Bakla (taze) 102,4 Lahana 101,7 Karpuz 101,2 Bamya 99,9 98 100 102 104 106 108 110 112 114 116 118 120 122 124 126 (%) Şekil 1.3 Seçilmiş sebze ürünlerinde yeterlilik dereceleri, 2021-2022 Kaynak: TÜİK İhracat değeri açısından Türkiye’den ihraç edilen ilk 10 yaş meyve ve sebze, azalan sırayla mandalina, limon, domates, üzüm, kiraz (ekşi ve tatlı), portakal, biber, nar, şeftali ve greyfurttur. Türkiye’nin ihracatında güneşte kurutulmuş meyveler önemli bir paya sahiptir. Bu pay, 2022 yılında 498.5 bin ton ile 1.57 milyar ABD doları değerinde olmuştur. Kuru üzüm, kayısı ve incir ihracat değerinde %80 oranında katkı sağlamaktadır. Bunların dışında elma kurusu, kuru erik, çam fıstığı, kayısı çekirdeği, Antep fıstığı, badem ve ceviz de ihraç edilmektedir. Bahçe Bitkilerinin Gıda Sanayi ve İnsan Sağlığı Bakımından Önemi Meyve ve sebze işleme sanayi çeşitli alt sanayi dallarından oluşmaktadır. Meyve ve sebzelerin gıda sanayinde ham madde kaynağı olarak kullanımı değerlendirildiğinde; meyve suyu, konserve, pekmez, reçel-marmelat, şekerleme, her türlü pasta, alkollü içecekler, derin dondurma, kurutma ve liyofilizasyon gibi çok farklı endüstri alanlarında kullanıldığını görmekteyiz (Şekil 1.4). Üretilen bu işlenmiş meyve ve sebze gerek yurt içi tüketim gerekse ihracat açısından ülkemiz ekonomisine yüksek miktarlarda katma de- ğer sağlamaktır. Bu endüstri dallarının gelişimi, bahçe Liyofilizasyon: Ürünlerin dondurularak ku- bitkileri üretiminin artması yanında, kullanım alanına rutma işlemidir. uygun çeşitlerin geliştirilerek sunulmasıyla da direkt olarak ilişkilidir. 5 1 Bahçe Bitkileri ve Sınıflandırılması Meyveler Meyve suyu sanayi Sebzeler Meyveler Konserve işleme Sebzeler Turşu Sebzeler Meyveler Dondurulmuş meyve sebze Sebzeler Meyveler Kurutulmuş meyve sebze Sebzeler Yağ Meyveler Salça Sebzeler Şekil 1.4 Meyve ve sebze işleme sanayinde kullanılan başlıca meyve ve sebzeler Protein, yağ ve karbonhidratlar canlı organizmaların temel yapı taşlarıdır. Bunlar yanında, yaşam için vitamin ve madensel tuzlar da gerekli maddelerdir. Meyve türleri yüksek vitamin ve madensel tuz içerikleri nedeniyle, her dönemde, beslenme ve sağlık açısından önemli rollere sahip olmuşlardır. Taze meyvelerin önemli bir kısmını oluşturan su, organizmanın su düzenine katılır. Organik asitler, asit-baz dengesi açısın- dan önemlidir. Madensel maddeler (tuzlar) organizmanın asit-baz dengesinde fonksiyoneldir. Ayrıca, pek- tik maddeler ile selüloz ve hemiselüloz sindirimi kolaylaştırıcı etkiye sahiptir. Başlıca yapı taşları, vitamin ve mineraller açısından zengin meyve ve sebze türleri Tablo 1.2’de verilmiştir. 6  1 Bahçe Tarımı Tablo 1.2 Başlıca yapı taşları, vitamin ve mineraller açısından zengin meyve ve sebze türleri YAPI TAŞLARI VE MEYVE TÜRLERİ SEBZE TÜRLERİ MİNERALLER Zeytin, avokado ve sert kabuklu Yağ Lahana ve Brüksel lahanası meyve türleri Bezelye, enginar, lahana, pırasa ve tatlı Karbonhidrat Muz, incir ve kuru incir patates Protein Sert kabuklu meyve türleri Bakla, bezelye, enginar ve sarımsak Sert kabuklu meyve türleri, zeytin, Kalori Tatlı patates, bezelye ve pırasa kuru incir ve muz Brokoli, Çin lahanası, ıspanak, maydanoz, Kalsiyum Fındık ve badem pazı, pırasa ve ravent Fosfor Badem, ceviz ve pikan cevizi Bezelye, pazı ve sarımsak Demir Antep fıstığı ve fındık Pazı, ıspanak ve pırasa Kuru kayısı, mango, portakal, şeftali, Havuç, tatlı patates, ıspanak, pazı ve A vitamini incir ve üzüm maydanoz B vitamini Fındık, ceviz, fıstık - Bezelye, tatlı mısır, enginar ve Brüksel Tiamin Hurma, pikan ve ceviz lahanası Brokoli, bakla, bezelye, kuşkonmaz, Riboflavin Badem ve portakal maydanoz, pazı, radika, tatlı patates ve sarımsak Bezelye, bakla, kırmızı pancar, tatlı mısır ve Niasin Kuru üzüm, badem ve kuru kayısı bamya Çilek, turunçgiller, kuşburnu, Biber, Çin lahanası, karnabahar, maydanoz C vitamini üzümsü meyveler, ceviz ve papaya ve brokoli Öğrenme Çıktısı 1 Bahçe bitkilerinin üretim potansiyeli, gıda sanayi ve insan sağlığı bakımından önemini açıklayabilme Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş Bahçe bitkilerinin üretim Bahçe bitkilerinin ülkemiz Örtü altında yetiştirilen seb- miktarları ve insan sağlığı- ekonomisi bakımından öne- ze ve meyve türlerini araştı- na yararlarını karşılaştırıp mi nedir? rarak paylaşın. tartışın. 7 1 Bahçe Bitkileri ve Sınıflandırılması TÜRKİYE’DE BAHÇE BİTKİLERİ GENETİK KAYNAKLARI Dünyanın yedi biyocoğrafik bölgesinden üçü (Akdeniz, Avrupa-Sibirya ve İran-Turan) Türkiye’den bir bölümü içine almaktadır (Şekil 1.5) ve her biri benzersiz türlere ve doğal ekosistemlere sahiptir. Bu ekosistem ve habitat zenginliği, türlerde önemli oranda çeşitliliğin gelişmesini sağlamıştır. Türkiye, 167 familya, 1.320 cins ve 9.996 türe ev sahipliği yapmakta olup, bitki türü çeşitliliği bakımından dünyanın en zengin ülkelerinden biri konumundadır. Türkiye, ayrıca, Endemik: Bir ada, ulus, ülke veya habitat iki büyük Vavilov gen merkezinin (Akdeniz ve Yakın türü gibi tanımlanmış bir coğrafi konuma Doğu gen merkezleri) kesiştiği noktada yer almaktadır. özgü olan bir tür veya başka bir organizma Türkiye florasının endemiklik oranı %30’un üzerindedir kategorisi. ve ülkemizde 14 endemik cins bulunmaktadır. Şekil 1.5 Türkiye’yi oluşturan üç biyocoğrafik bölge (Mavi: Akdeniz; Yeşil: Avrupa-Sibirya; Mor: İran-Turan) Kaynak: FAO, 2018 dikkat Ülkemize ait güncel tescilli çeşitler ve üretim izinli çeşitler T.C. Tarım ve Orman Bakanlığı Tohumluk Tescil ve Sertifikasyon Merkez Müdürlüğüne ait web sitesinden takip edilebilir. https://www.tarimorman.gov.tr/BUGEM/TTSM/Menu/30/Kayit-Listeleri Meyveler Türkiye’nin uzun tarım geçmişi ve çeşitli ekosistemler çok sayıda meyve türünün yetiştirilmesine ola- nak sağlamaktadır. Ülkemizde 59’u ılıman, 16’sı ise subtropikal bölgeler olmak üzere yaklaşık 75 meyve türünün ticari olarak yetiştiriciliği yapılmaktadır. Bu sayı yabani (devedikeni, hünnap gibi) ve yerli olma- yan türlerin (avokado, pikan cevizi gibi) girişi ile artış göstermektedir. Ülkemizde yetişen meyve türleri Tablo 1.3, 1.4 ve 1.5’te görülmektedir. 8  1 Bahçe Tarımı Sert Kabuklu ve Sert Çekirdekli Meyve Türleri dikkat Türkiye’de yetişen sert kabuklu ve sert çekirdekli mey- Konu ile ilgili ayrıntılı bilgiye bu kitabın 2. ve türleri Tablo 1.3’te verilmiştir. Sert çekirdekli meyveler, Bölümü olan “Sert Çekirdekli ve Sert Kabuklu bazıları ticari açıdan oldukça önemli olan 400’den fazla Meyve Türleri” bölümünden ulaşılabilir. çiçekli çalı ve ağaç türünü içeren Prunus cinsine aittir. Tablo 1.3 Türkiye’de yetişen sert kabuklu ve sert çekirdekli meyve türleri ADI BOTANİK ADI ANA VATANI ADI BOTANİK ADI ANA VATANI Sert Kabuklu Meyve Türleri Sert Çekirdekli Meyve Türleri Anadolu, Corylus Fındık (Türk) Afganistan, Çin, Kayısı Prunus armeniaca Türkistan colurna Orta Asya Corylus Fındık Anadolu Şeftali Prunus persica Orta Çin avellana Anadolu, K.Anadolu, Ceviz Juglans regia G.Kafkasya, Orta Kiraz Prunus avium G.Kafkasya Asya Carya Cerasus Pikan cevizi Kuzey Amerika Dağ kirazı Anadolu ilionensis microcarpa Castanea K.Anadolu, Avrupa’dan Kestane Kuş kirazı Cerasus avium sativa Balkanlar Japonya’ya kadar Anadolu, Prunus Badem Türkistan, İran, Vişne Prunus cerasus K.Anadolu amgdalus Suriye Amygdalus Anadolu, Orta Prunus cerasus Badem (bodur) Vişnap K.Anadolu orientalis Asya var. Austera Anadolu, İran, Anadolu, Antep fıstığı Pistacia vera İdris (mahlep) Prunus mahalep Afganistan G.Kafkasya Pistacia Prunus ceracifera Anadolu, Buttum Anadolu, İran Kiraz eriği khinjuk Ehrh. Kafkasya Pistacia Anadolu, Melengiç Anadolu Çakal eriği Prunus spinosa terebinthus Kafkasya Pistacia Anadolu, Mezleki sakızı Anadolu Adi erik Prunus domestica lentiscus G.Kafkasya Kanarya Pistacia adalarından Atlantik fıstığı Yabani erik Prunus divaricata Anadolu atlantica Afganistan’a kadar Kafkasya, Çam fıstığı Pinus pinea Anadolu Kızılcık Cornus mas K.Anadolu Avrupa ve Yabani kızılcık Cornus sanguinea Anadolu Prunus Anadolu, Karayemiş lauracerasus G.Kafkasya Çin, Orta Asya, Hünnap Zizyphus vulgaris Anadolu 9 1 Bahçe Bitkileri ve Sınıflandırılması Yumuşak Çekirdekli ve Subtropik Meyve Türleri dikkat Ülkemizde yetişen yumuşak çekirdekli meyve türleri Konu ile ilgili ayrıntılı bilgiye bu kitabın 3. Bö- ile subtropik meyveler botanik adları ve anavatanları ile lümü olan “Yumuşak Çekirdekli ve Subtropik birlikte Tablo 1.4’te verilmiştir. Meyveler” bölümünden ulaşılabilir. Tablo 1.4 Türkiye’de yetişen yumuşak çekirdekli ve subtropik meyve türleri ADI BOTANİK ADI ANA VATANI ADI BOTANİK ADI ANA VATANI Yumuşak Çekirdekli Meyve Türleri Subtropik Meyve Türleri Malus x domestica Anadolu, Kafkasya, Elma Zeytin delicesi Olea oleaster Anadolu Borkh. Türkistan, Avrupa Anadolu, Kafkasya, Yabani elma Malus sylvestris Zeytin Olea europaea Anadolu, Suriye Türkistan, Avrupa Anadolu, Kafkasya, Armut Pyrus communis İncir Ficus carica Anadolu Orta Asya Hindi Çin, Malaya, Ahlat Pyrus elaeagrifolia Anadolu Muz Musa cavendishii G.Çin Badem yapraklı Pyrus Doğu Akdeniz ve İran körfezi Hurma Phoneix dactylifera ahlat amygdaliformis Balkan ülkeleri dolayları Amelanchier Kaya Armudu Anadolu Keçiboynuzu Ceretonia siliqua Anadolu, Suriye vulgaris K.Anadolu, G.Kafkasya, Opuntia ficus Ayva Cydonia oblanga Frenk inciri Tropik Amerika Türkistan, İran indica Mespilus Anadolu, Muşmula Anadolu, Kafkasya Nar Punica granatum germanica G.Kafkasya Eriobotrya Yenidünya Çin Avokado Persea americana G.Amerika japonica Trabzon hurması Diospyros kaki D.Çin, Kore, Japonya Guava Psidium guajava Tropik Amerika Lotus Eriği Diospyros lotus Çin, Anadolu Papaya Carica papaya Tropik Amerika Kuş Üvezi Sorbus aucuparia Anadolu, Avrupa Çay Camelia sinensis Çin, Hindistan Üvez Sorbus domestica Anadolu, G.Avrupa Turunçgiller Crataegus Alıç Anadolu Turunç Citrus aurantium G.Asya, Hindistan azarolus Eriolobus Güneybatı Anadolu ve Geyik elması Portakal Citrus sinensis Çin, Hindistan trilobatus Yunanistan Arbutus Koca yemiş andrachna Anadolu Mandarin Citrus reticulata Çin, Hindistan (Arbutus unedo) Limon Citrus limon Hindistan Tatlı limon Citrus limetta Hindistan Greyfurt Citrus paradisi G.Çin Hindistan, Uzak Ağaç kavunu Citrus medica Doğu Bergamot Citrus bergamia Doğu Hindistan Üç yapraklı Ponchirus trifoliata Orta ve K.Çin Kamkat Fortunella japonica Çin (yuvarlak) 10  1 Bahçe Tarımı Üzümsü Meyveler Meyvecilik kültür ve tarihi bakımından önemli bir dikkat yere sahip olan Türkiye, üzümsü meyve türlerinin pek Konu ile ilgili ayrıntılı bilgiye bu kitabın 6. Bö- çoğunun uzun süredir yetiştiği merkezlerden biridir. lümü olan “Bağcılık ve Üzümsü Meyveler” bölü- Ülkemizde yetişen üzümsü meyve türleri Tablo 1.5’te münden ulaşılabilir. verilmiştir. Tablo 1.5 Türkiye’de yetişen üzümsü meyve türleri ADI BOTANİK ADI ANA VATANI Üzümsü Meyveler Beyaz dut Morus alba Güney Batı Çin Karadut Morus nigra Anadolu, G.Kafkasya, İran Kırmızı dut Morus rubra Kuzey Amerika Frenk üzümü Ribes rubrum K.Avrupa Bektaşi üzümü Ribes grossularia Avrupa, Kafkasya Ahududu Rubus idaeus Anadolu, Kafkasya Yabani böğürtlen Rubus caesius Anadolu, Kafkasya, Avrupa Çilek Fragaria vesca K.Anadolu, Kafkasya Çitlenbik Celtis australis Anadolu Asma - üzüm Vitis vinifera Anadolu Mavi meyveli ayı üzümü Vaccinium myrtillus Anadolu Siyah meyveli ayı üzümü Vaccinium uliginosum Kuzey Avrupa, Asya ve Amerika Trabzon çayı (Likapa) Vaccinium arctostaphylos Kafkasya ve Türkiye’nin Karadeniz sahilleri Yaban mersini Myrtus communis Akdeniz ülkeleri Girabolu Viburnum opulus Asya ve Avrupa Kivi Actinidia chinensis Çin Kuşburnu Rosa canina Anadolu Sebzeler Türkiye dünyanın önemli sebze üreticisi ülkelerinden biri olup pek çok sebze türünün ana vatanıdır. Doma- tes, biber ve patlıcan gibi ana vatanı Türkiye olmayan ve dikkat Konu ile ilgili ayrıntılı bilgiye bu kitabın 4. ve 5. XV. yüzyıldan sonra getirilmiş olan türler için Türkiye, Bölümleri olan “Serin İklim Sebzeleri” ve “Sıcak Anadolu’da yüzlerce yıl süren yoğun yetiştiriciliğin ardın- İklim Sebzeleri” bölümlerinden ulaşılabilir. dan ikincil bir gen merkezi olarak düşünülebilir. Ülkemiz- de yetişen sebze türleri Tablo 1.6’da görülmektedir. 11 1 Bahçe Bitkileri ve Sınıflandırılması Tablo 1.6 Türkiye’de yetişen sebze türleri ADI BOTANİK ADI ANA VATANI Bamya Hibuscus esculentus L. Anadolu, Asya, Habeşistan, Amerika Hıyar Cucumis sativus L. Anadolu, Hindistan Sarımsak Allium sativum L. Anadolu, Asya, Güney Avrupa Soğan Allium cepa L. Anadolu, Hindistan, B. Asya Kıvırcık Lactuca sativa var. Capitata Anadolu, Akdeniz Ülkeleri Marul Lactuca sativa var. Longifolia Akdeniz, Ege, İran, Mezopotamya, K.Afrika Pazı Beta vulgaris L. var. Vulgaris Anadolu, Kafkasya Brassica napus L. var. napobrassica (L. Şalgam Akdeniz, Marmara, K.Avrupa, Rusya Reichenb.) Havuç Daucus carota L. Akdeniz, Ege, Doğu Anadolu, Hollanda, Asya, Kuzey Afrika Kavun Cucumis melo L. Akdeniz, Ege, Güneydoğu Anadolu, İran, Hindistan Karpuz Citrillus lanatus (Thumb.) Afrika, Sudan, Çin Nane Mentha piperita L. Anadolu, Akdeniz Ülkeleri Ebegümeci Malva vulgaris L. Anadolu Tere Lepidium sativum L. Anadolu, Avrupa Pırasa Allium porrum L. Akdeniz Ülkeleri Turp Raphanus sativus L. Anadolu, Çin, Japonya, Kafkasya Kuşkonmaz Asparagus officinalis Asya, Avrupa, Güney Rusya, Yunanistan Ravent Rheum rhaponticum L. Asya, Sibirya Kırmızı Pancar Beta vulgaris L. Avrupa Ispanak Spinacia oleracea L. Anadolu, Avrupa Sahilleri, K. ve B. Amerika Lahanalar Brassica oleraceae L. Akdeniz, Anadolu Brassica oleracea L. var. Karnabahar Çin, Orta Asya, Anadolu Botrytis Brassica caulorapa (Brassica oleracea L. Alabaş Avrupa, Yugoslavya, Bulgaristan, Almanya var. gongloides) Fasulye Phaseolus vulgaris L. Güney Amerika Bezelye Pisum sativum L. Batı Asya, Avrupa Bakla Vicia faba L. Asya, Avrupa, İran, Çin, Güney Amerika Akdeniz Ülkeleri, Habeşistan, Kafkasya, Hindistan, Kaliforniya, Yeni Kereviz Apium graveolens L. Zelanda Maydanoz Petroselinum crispum Mill. Akdeniz Ülkeleri, Asya Dereotu Anethum graveolens L. Güney Avrupa Patates Solanum tuberosum L. Güney Amerika Tatlı patates Ipomea batatas Tropik Amerika Domates Solanum lycopersicum Orta ve Güney Amerika Biber Capsicum annuum L. Orta ve Güney Amerika Patlıcan Solanum melongena L. Hindistan Kabak (Yazlık) Cucurbita pepo L. Amerika Bal kabağı Cucurbita moschata Poir. Amerika Kestane kabağı Cucurbita maxima Duch. Amerika Enginar Cynara cardunculus L. var. Scolymus Akdeniz, Kıbrıs, Güney Avrupa, Kuzey Afrika Hindiba (Radika) Cichorum endiva L. Doğu Hindistan, Anadolu Semizotu Portulaca oleracea L. Hindistan Yer elması Helianthus tuberosus L. Kuzey Amerika 12  1 Bahçe Tarımı Süs Bitkileri Türkiye’nin fiziki ve iklim koşulları çeşitli süs bitkile- rinin üretimi için uygundur. Türkiye florası binlerce süs bitkisinin kaynağıdır. Yalova ve Antalya illeri hem örtü altı hem de açık alan koşullarında süs bitkisi üretimi açısından dikkat büyük potansiyele sahiptir. Ülkemizde yetiştirilen süs bit- Süs bitkileri ile ilgili ayrıntılı bilgiye bu kitabın kisi türleri Tablo 1.7’de görülmektedir. Türkiye, Galanthus, 7. Bölümü olan “Süs Bitkileri Yetiştiriciliği” bö- Eranthis, Anemone, Leucojum, Cyclamen gibi bazı süs soğanı lümünden ulaşılabilir. türleri için zengin bir çeşitlilik kaynağıdır. Orchidaceae ve Nyphaceae gibi bazı bitki türlerinin ticareti ise kanunen ta- mamen yasaklanmıştır (FAO, 2018). Tablo 1.7 Türkiye’de yetişen süs bitkisi türleri ADI BOTANİK ADI ADI BOTANİK ADI Servi Cupressus sempervirens Akçaağaç Acer spp. Çınar Platanus spp. Ihlamur Tilia spp. Ardıç Juniperus spp. Dişbudak Fraxinus spp. Mazı Thuja spp. Akasya Acacia spp. Porsuk Taxus baccata Katalpa Catalpa bignoniodies Ladin Picea spp. Kokarağaç Ailanthus spp. Göknar Abies spp. Yalancı asma Ampelopsis spp. Çam Pinus spp. Mohanya Mahonia spp. Sedir Cedrus spp. Filbahri Philadelphus spp. Şimşir Buxus sempervines Sofora Sophora spp. Kavak Populus spp. Keçisakalı Spiraea spp. Söğüt Salix spp. Defne Laurus spp. Gürgen Carpinus spp. Manolya Magnolia spp. Huş Betula spp. Gladiçya Gleditschia spp. Kızılağaç Alnus spp. Taşkıranlar Saxifraga spp. Kayın Fagus spp. Zambak Lilium spp. Meşe Quercus spp. Çiğdem Colchicum spp. Karaağaç Ulmus spp. İris (Süsen) Iris spp. Ilgın Tamarix spp. Salep Orchis spp. Kurtbağrı Ligustrum spp. Düğün çiçeği Ranunculus spp. Zakkum Nerium oleander Anemon Anemone spp. Duvar sarmaşığı Hedera spp. Gelincik Papaver spp. Katırtırnağı Spartium junceum Lale Tulipa spp. Sarısalkım Cyticus spp. Menekşe Viola spp. Leylak Syringa spp. Tavşankulağı Cyclamen spp. Altın çanağı Forsythia spp. Amber Abelmoschus spp. Kartopu Viburnum spp. Hatmi Althaea spp. Mürver Sambucus spp. Çuha çiçeği Primula spp. Hanımeli Lonicera spp. Karanfil Dianathus spp. Ortanca Hydrangea spp. Nergis Narcisus spp. Kadıntuzluğu Berberis spp. Sardunya Pelargonium spp. 13 1 Bahçe Bitkileri ve Sınıflandırılması Şakayık Paeonia spp. Yasemin Jasminum spp. Gül Rosae spp. Cezayir Menekşesi Vinca spp. Ajuka Ajuga spp. Nilüfer Nymphaea spp. Lavanta çiçeği Lavandula spp. Kasımpatı Chrysanthemum spp. Mine Verbena officinalis Pelin Artemisia spp. Çitlenbik Celtis spp. Sümbül Hyacinthus spp Atkestanesi Aesculus spp. Gladiol Gladiolus spp. Erguvan Cercis siliquastrum Çan çiçeği Campanula spp. Öğrenme Çıktısı 2 Orijin merkezi ve yetiştirme bölgesi Türkiye olan önemli bahçe bitkilerini tanıyabilme Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş Önemli sebze gruplarından Türkiye’nin dünyada en Orijin merkezi Türkiye olan orijin merkezi Türkiye ve fazla genetik çeşitliliğe sahip meyve ve sebzelerin üretim Türkiye dışında olan türle- ülkelerden biri olmasının sıralaması nasıldır? Araştıra- rin üretim miktarlarını araş- nedenleri nelerdir? rak paylaşın. tırarak karşılaştırın. BAHÇE BİTKİLERİNİN SINIFLANDIRILMASI Botanik sınıflandırma bitkilerin sınıflandırılmasında kullanılan en yaygın yöntemdir. Tür isimleri latin- ce olan bu sınıflandırma şekli uluslararası geçerliliğe sahiptir. Bunun dışında bahçe bitkileri farklı şekillerde sınıflandırılabilmektedir. Yetiştirilen bitki türünün iklim ve toprak istekleri ile uygulanacak kültürel işlem- lerin doğru olarak gerçekleştirilebilmesi için sınıflandırma oldukça önemlidir. Botanik Sınıflandırma Meyve türlerinde yapı ve kültürel uygulamalardaki benzerlikler nedeniyle sınıflandırmada, cins esas alınmaktadır. Örneğin, Avrupa armudu bilimsel olarak Pyrus communis L. olarak adlandırılmaktadır. Pyrus cins adı, communis ise tür adıdır. Bu tür içerisinde Deveci, Akça, Ankara, Santa Maria gibi farklı özellikler- de armut çeşitleri yer almaktadır (Tablo 1.8). Tablo 1.8 Armut botanik sınıflandırma örneği (Takım) Rosales (Familya) Rosaceae (Cins) Pyrus (Tür) Pyrus communis (Çeşit) Deveci (Form, Tip vb.) …….. 14  1 Bahçe Tarımı Sebzelerden bir örnek verilirse, domates bilimsel olarak Solanum lycopersicum olarak adlandırılmak- tadır. Solanum cins adı, lycopersicum ise tür adıdır. Bu tür içerisinde farklı özelliklerde Pembe, Sungold, Campari, Big Beef, Green Zebra gibi domates çeşitleri yer almaktadır (Tablo 1.9). Tablo 1.9 Domates botanik sınıflandırma örneği (Takım) Solanales (Familya) Solanaceae (Cins) Solanum (Tür) Solanum lycopersicum (Çeşit) Sungold Meyve Türlerinin Sıcaklık İsteklerine Göre Sınıflandırılması Meyve türleri, sıcaklık istekleri ve düşük sıcaklıklara dayanım yönünden farklı davranış sergilemekte- dirler. Bu bakımdan türler aşağıda belirtildiği şekilde dört grupta toplanabilmektedir. Tropik iklim meyveleri Subtropik iklim meyveleri Sıcak ılıman iklim meyveleri Soğuk ılıman iklim meyveleri Tropik İklim Meyveleri: Hindistan cevizi, muz, kakao, mango, kahve, avokado, papaya, ananas gibi meyveler bu sınıftadırlar ve 0 °C veya buna yakın sıcaklıklarda zarar görürler. Subtropik İklim Meyveleri: Turunçgiller, zeytin, incir, çay, nar, hurma ve kivi bu gruba örnektir ve -2 ve -3 °C’ye dayanabilirler. Bazı dönemlerinde, örneğin kış dinlenmesi sırasında -10 °C’ye kadar dayanabilirler ancak bahar aylarında daha çabuk zarar görürler. Sıcak Ilıman İklim Meyveleri: Badem, Antep fıstığı, asma (Vitis vinifera), böğürtlen, ayva, şeftali, kayısı, kiraz, çilek, ahududu, fındık, ceviz, kestane gibi yurdumuzda sıklıkla yetiştirilen meyveler bu sınıftadırlar ve çok şiddetli soğuklara dayanıksızdırlar. Soğuk Ilıman İklim Meyveleri: Armut, erik, asma (Vitis labrusca), elma bu gruba giren meyvelerdir ve soğuklara çok dayanıklıdırlar. Sebze Türlerinin Kültür Şekillerine Göre Sınıflandırılması Sebze türleri kültür şekillerine göre 12 grupta toplanmaktadır. 1. Grup: Sürekli sebzeler (Kuşkonmaz, ravent, yer elması) 2. Grup: Yaprakları yenen sebzeler (Ispanak, pazı, hindiba, hardal) 3. Grup: Salata olarak kullanılan sebzeler (Marul, kıvırcık, göbekli salata, kereviz, tere, maydanoz, hindiba) 4. Grup: Lahana grubu sebzeler (Lahana, karnabahar, alabaş, Brüksel lahanası) 5. Grup: Kökleri yenen sebzeler (Pancar, havuç, yabani havuç, şalgam, turplar) 6. Grup: Soğanlı sebzeler (Soğan, sarımsak, pırasa) 7. Grup: Yumrulu sebzeler (Tatlı patates) 8. Grup: Leguminosae grubu sebzeleri (Fasulye, bezelye, bakla) 9. Grup: Solonaceae grubu sebzeleri (Domates, patlıcan, biber, patates) 10. Grup: Cucurbitaceae grubu sebzeleri (Yaz ve kış kabakları, kavun, karpuz, hıyar) 11. Grup: Malvaceae grubu sebzeleri (Bamya) 12. Grup: Baharlı sebzeler grubu (Nane, maydanoz) 15 1 Bahçe Bitkileri ve Sınıflandırılması Sebze Türlerinin İklim İsteklerine Yaprakları yenen sebzeler (Brüksel lahanası, Göre Sınıflandırılması yaprak kerevizi, Çin lahanası, lahana, ıspa- nak, pazı, semizotu, kıvırcık, marul, salata, Sebzeler, yetiştirilmesi için gerekli iklim istekle- ebegümeci, su teresi) ri dikkate alınarak 2 grup altında toplanmaktadır. Meyveleri yenen sebzeler (domates, biber, Serin İklim Sebzeleri (Kışlık Sebzeler): La- patlıcan, hıyar, kabak, kavun, karpuz, taze hana, karnabahar, turp, şalgam, havuç, ke- fasulye, sultani bezelye, taze bakla) reviz, ıspanak, kırmızı pancar, salata, marul, Kuru veya taze olarak tohumları yenen seb- pazı, soğan, pırasa, sarımsak, maydanoz, zeler (kuru fasulye, iç bakla, iç bezelye, iç nane, bezelye, bakla. bamya, taze iç lima fasulyesi) Sıcak İklim Sebzeleri (Yazlık Sebzeler): Do- Çiçek veya çiçek tablası yenen sebzeler (en- mates, biber, patlıcan, hıyar, kabak, kavun, ginar, karnabahar, bamya) karpuz, fasulye, bamya. Kokulu otlar (maydanoz, dereotu, nane, tere, roka) Sebze Türlerinin Yenilen Kısımlarına Göre Sınıflandırılması Süs Bitkilerinin Sınıflandırılması Sebzeler tüketilen kısımlarına göre 11 grup al- Genel olarak süs bitkilerini iki ana başlıkta top- tında toplanmaktadır. lamak mümkündür. Bunlar; Yumruları yenen sebzeler (tatlı patates, yer Tek Yıllık Süs Bitkileri (Çiçekler ve Yerörtü- elması, patates) cüler): Bu gruptaki bitkiler yaşam döngüle- Kökleri yenen sebzeler (havuç, turp, kırmızı rini bir yılda tamamlamaktadırlar. pancar, şalgam, kök kereviz) Çok Yıllık Süs Bitkileri (Ağaçlar ve Çalılar): Soğan ve sürgünleri yenen sebzeler (pırasa, Bu gruptaki bitkiler ise iki yıl veya çok daha taze soğan, taze sarımsak) uzun yıllar yaşamlarını sürdürmektedirler. Kuru hâlde başları (soğanları) yenen sebzeler (baş soğan, baş sarımsak) Sürgünleri yenen sebzeler (kuşkonmaz) dikkat Yaprak sapları yenen sebzeler (ravent, sap Konu ile ilgili farklı sınıflandırma şekillerine bu (yaprak) kerevizi) kitabın 7. Bölümü olan “Süs Bitkileri Yetiştirici- liği” bölümünden ulaşılabilir. Öğrenme Çıktısı 3 Farklı sınıflandırma sistemlerine göre bahçe bitkilerini gruplandırabilme Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş Meyve ve sebzelerin sıcak- Bu kitapta belirtilen sınıf- Tek ve çok yıllık süs bitkile- lık ve iklim isteklerine göre landırma sistemleri dışında- rine onar adet örnek araştı- gruplandırmalarını karşı- ki sınıflandırma sistemlerini rarak paylaşın. laştırın. araştırıp paylaşın. 16  1 Bahçe Tarımı BAHÇE BİTKİLERİNİN BİYOLOJİK VE FİZYOLOJİK ESASLARI Bu bölümde bahçe bitkilerinin döllenme biyolojisi ile büyüme ve gelişmeyi yönlendiren bazı fizyolojik olaylar hakkında genel bilgiler verilmektedir. Bahçe Bitkilerinin Döllenme Biyolojisi Bitkilerde meyve ve tohum oluşumu ve dolayısı ile yeterli verim için birbirine bağlı iki olay olan toz- lanma ve döllenmenin gerçekleşmesi gerekir. Tozlanma ve döllenmenin meydana geldiği bitki organlarının yapı ve durumları da meyve tutumunu etkiler. Çiçek yapısı, organların tam veya eksik oluşu, çiçek tozu ve yumurta hücresinin meydana gelmesi veya kusurlu olması, tozlanma ajanları, uyuşmazlık, döllenme sonrası embriyonun gelişim durumu, çevre şartları gibi faktörler de meyve tutumunda ayrı ayrı etkilidir. Çiçek Yapıları Çiçekler, eşey hücrelerini ve bunların birbirini döllemeleri sonucu tohum ve meyveleri meydana getirirler. Morfolojik olarak sınırlı büyüme gösterdikleri için, kısa sürgün benzeri bir yan dal olarak kabul edilirler. Çiçekte bir eksen üzerinde çeşitli şekillerde ve farklı yapıda beliren ve yaprak ile eş değer kabul edilen bazı oluşumlar yer alır. Bunlar, boğum aralarının çok kısa olması sebebiyle eksen üzerinde üst üste binmiş gibi görünürler. Tipik bir çiçeğin kısımları; çiçek ekseni, çiçek örtüsü (periant), erkek organlar topluluğu (andrekeum) ve dişi organlar topluluğu (ginekeum) olarak dört bölümde incelenir (Şekil 1.6). Petal (Taç yaprak) Stigma (Dişicik tepesi) DİŞİ ORGAN Stilus (Dişicik borusu) Anter Ovaryum (Baş) ERKEK ORGAN Filament (Sap) Sepal (Çanak yaprak) Tohum taslağı ÇİÇEK EKSENİ Şekil 1.6 Erselik çiçek Çiçek ekseni; çiçek tablası ya da reseptakulum olarak adlandırılmakta olup, çiçeğin diğer bölümlerini taşıyan genişlemiş bir tabladır. Çiçek örtüsü ya da periant çanak ve taç yapraklardan oluşmaktadır. Çanak yaprakların (kaliks) her biri sepal adını almakta olup sayısı genelde çift çeneklilerde beş, tek çeneklilerde ise üçtür. Çanak yaprakların iç kısmında taç yapraklar (korolla) yer alır. Bunu meydana getiren yapraklardan her birine ise petal adı verilir. Periant bazen sepal ve petal olarak farklılaşmamış olabilir. Bu durumda çiçek örtüsü perigon adını alır. Perigonun her bir yaprağı ise tepal adını alır. Bu durum lalede görülür. Bunun yanında söğüt gibi bazı ağaçlarda periant ufak ve renksizdir, kızılağaçta ise çanak ve taç yaprak mevcut değildir. 17 1 Bahçe Bitkileri ve Sınıflandırılması Andrekeum yani erkek organlar topluluğu, bir veya birden fazla daireler hâlinde ve sayıları değiş- Hipogin: Ovaryumun üst durumlu olduğu kendir. Her bir erkek organa stamen adı verilmek- çiçek tipi. tedir. Dairelerde, dikotil bitkilerde beş, monoko- tillerde üç ve üçün katları sayılarda bulunurlar. Bir Perigin: Ovaryumun orta durumlu olduğu stamen ise baş (anter) ve sap (filament) olmak üze- çiçek tipi. re iki bölümden oluşur. Ginekeum ya da dişi organ karpellerden oluşur. Epigin: Ovaryumun alt durumlu olduğu Bir veya daha fazla karpel içerebilir. Şeftali, kayısı, çiçek tipi. erik, kiraz, vişne ve bademde 1; zeytinde 2, lalede 3, armut, elma ve ayvada 5 karpel vardır. Bir dişi organda genellikle üç kısım ayırt edilir. Dişi or- Çiçek Kuruluşu ganın uç kısmı dişicik tepesi (stigma), alt kısmı ovaryum olarak adlandırılır. Stigma ile ovaryumu Çiçeklerin bitki ve dallar üzerinde yerleşim birbirine bağlayan kısım dişicik borusu (stilus veya durumlarını ifade eder. Şeftali ve kayısıda olduğu iğne) olarak tanımlanır. Stigmanın şekli, rengi ve gibi çiçekler dallar üzerinde tek tek bulunabilir ya da büyüklüğü bitki türlerine göre değişiklik gösterir. birçok çiçek bir araya gelerek ve dallanarak armut, elma, soğan, havuç, leylak ve asmadaki gibi çiçek Entomogam bitki türlerinde tepecik küçük olduğu kuruluşlarını meydana getirebilirler. Çiçekler birden hâlde, anemogam bitkilerde dikkat çekecek derece- çok sayıda ve toplu olarak bulunduğu durumlarda de büyümüştür. çiçeğin asıl sapı (pedonkül) değişik sayıda ve görü- nüşte bölümlere ayrılmıştır. Bu şekilde değişik çiçek kuruluşu (infloresens) meydana gelmiştir. Karpel: Dişi organ içinde tohum taslaklarını Çiçek ya da çiçek sapının sürgünle birleştiği taşıyan bölümlerden her biri. yerde asıl yapraktan daha düşük olan yapraklar bulunur. Bunlara bürgü (brakte) yaprak adı veri- Entomogam: Böceklerle tozlanan bitkiler. lir. Bunlar ya asıl yapraklara benzer ya da renk ve şekil bakımından başka görünüştedirler. Çiçek ku- Anemogam: Rüzgârla tozlanan bitkiler. ruluşunda ana eksen pedonkül, bu eksen üzerinde veya yan dalları üzerinde yer alan her bir çiçek sapı pedisel adını alır. Bitkilerde genel olarak iki fark- lı çiçek kuruluşu şekli görülür. Bunlar salkım şekli Ovaryum içinde tohum taslağı veya taslakları (rasemoz) ve talkım (kimos) şeklidir. Rasemoz tipin, meydana gelir. Bir çiçekte bulunan tohum taslağı basit ve bileşik salkım, başak, kedicik, basit ve bi- sayısı bitki türüne göre değişir. Mesela sert çekir- leşik şemsiye, başçık, şamdan gibi farklı şekilleri dekli meyve türlerinde gelişme yeteneğinde olan mevcuttur. Kimos tipin ise orak, yelpaze, bir kollu, 1 adet tohum taslağı bulunduğu hâlde, yumuşak çok kollu, akrepsi gibi şekilleri vardır. çekirdekli meyve türlerinde, genelde 10-20 arasın- dadır ve bazen de ayvada olduğu gibi daha fazladır. Ginekeumun çiçek içindeki pozisyonu bitki Salkım çiçek kuruluşu: Bir ana eksen (pe- türlerine göre farklılık gösterir. Buna göre de farklı donkül) ve buna çiçek saplarıyla (pedisel) çiçek durumları ortaya çıkar. Periant ve andreke- bağlı çiçeklerden oluşan ve ilk meydana ge- um ginekeumun alt tarafında bulunuyorsa hipogin len çiçeklerden sonra da çiçek ekseninin bü- durum olarak adlandırılır. Bazı tiplerde ise çiçeğin yümeye devam ettiği çiçek kuruluşu tipidir. kısımları ginekeum etrafında uzar. Ginekeumu çe- virir. Bu hâle perigin durum denir. Üçüncü tipte Talkım çiçek kuruluşu: Rasemoz tipin aksi- ise çiçek ekseni ginekeumu tamamen kuşatır ve ne ana eksenin, yan eksenlerden kısa olduğu ginekeumla müşterek bir doku oluşturur. Bu tipte ve büyüme ana eksende erken sona erdiği çiçeğin bütün kısımları yumurtalığın üstündedir. hâlde, yan eksenlerde devam ettiği çiçek ku- Bu duruma epigin durum adı verilir. ruluşu tipidir. 18  1 Bahçe Tarımı Çiçeklerde Cinsiyet Durumları Tozlanma Çiçeklerdeki cinsiyet durumu bitki türlerine Çiçek tozunun, çiçeklerin erkek organının an- göre değişiklik gösterir. Erkek ve dişi organların terlerinden dişi organın stigması üzerine taşınması ikisine birden sahip olan çiçeklere erselik, erdişi, iki tozlanma olarak adlandırılır. Stigma ya aynı çiçe- cinsli, hermafrodit (perfect), monoklin gibi adlar ğin poleniyle ya da aynı bitkinin farklı çiçeğindeki verilir. Meyve türlerinin çoğu, süs bitkilerinin bir polenle tozlanırsa bu olaya kendine tozlanma (au- kısmı, sebzelerin büyük kısmı bu tip çiçeklere sa- togami) denir. Eğer tozlanma aynı bitki veya ağaç hiptir. Yalnız erkek ya da yalnız dişi organ bulunan üzerindeki bir diğer çiçekten gelen polenle gerçek- çiçeklere bir cinsli diklin çiçek denir. Erkek organı leşirse buna idiogami veya geitonogami denir. Toz- bulunan çiçeklere erkek çiçek adı verilir. Yalnız dişi lanma olayında anterler ve stigmalar aynı kalıtsal organ bulunanlara dişi çiçek denir. Bir cinsli çiçek- yapıya sahipse, kromozomları aynı geni taşıyorsa ler, eksik organlı (imperfect) çiçeklerdir. polenin anterden stigmaya taşınması her şekilde Bazı bitkilerde aynı bitki üzerinde hem erselik kendine tozlanma olarak tanımlanır. çiçek hem de bir cinsli çiçek bulunur. Böyle olan Farklı kalıtsal yapıya sahip (aynı türün çeşitle- bitkilere de çok evcikli (poliosi) bitkiler denir. Bazı ri, aynı cinsin türleri ya da farklı cinsler) iki bitki bitkilerde hem iki cinsli (monoklin) hem de bir veya bitkiler arasında gerçekleşen tozlanma yaban- cinsli (diklin) çiçekler ayrı ayrı bulunuyorsa poli- cı tozlanma (allogami) olarak adlandırılır. Yabancı gami söz konusudur. Bitkilerin cinsiyet durumu tozlanma bir zorunluluk sonucu olur, bunun ger- meydana getirdikleri çiçeklerin biyolojik yapılarına çekleşmesi için polenin bir bitkiden ötekine etkili göre değişir. Çiçeklerinin özelliklerine göre bitki- bir şekilde taşınması gerekir. Yabancı tozlanmanın lerde aşağıdaki cinsiyet durumları görülür: oluşmasını gerektiren başlıca unsurlar ise cinsiye- a. Erselik çiçekli bitkiler (hermafrodit) tin mekânsal ayrımı (diklin çiçekler), cinsiyetin zamansal ayrım (dikogami; protandri ve protogeni) b. Erkek ve dişi çiçekler aynı bitkide (monoik) ve fonksiyonel başarısızlık (uyuşmazlıklar) olarak c. Erkek ve dişi çiçekler ayrı bitkilerde (dioik). sıralanabilir. Bu durumda erkek ve dişi bitkiler söz konu- sudur (Antep fıstığı). d. Erselik ve erkek çiçekler aynı bitkide (and- romonoik). Aynı bitki üzerinde erselik ve Protandri: Bir tür ya da çeşitte erkek or- erkek çiçekler değişik oranlarda bulunur ganların dişi organlardan önce olgunlaşması (kavun, karpuz). durumudur. e. Erselik ve dişi çiçekler aynı bitkide (gyno- Protogeni: Bir tür ya da çeşitte dişi organla- monoeik). Aynı bitki üzerinde değişik rın erkek organlardan önce olgunlaşmasıdır. oranlarda hem erselik hem de dişi çiçekler meydana gelir. Compositae familyasına dâhil birçok bitkide görülür. f. Erselik, dişi ve erkek çiçekler aynı bitkide Polenin anterden stigma üzerine taşınması çe- (trimonoik). Bunun tipik bir örneğini at kes- şitli araçlarla olur. Polen taşıyıcılarından rüzgâr, su tanesi (Aesculus hippocastanum) teşkil eder. ve yer çekimi abiotik; böcekler, kuşlar ve memeli- ler ise biotik ajanlar olarak tanımlanır. Polenler en g. Erselik ve erkek çiçekler ayrı bitkilerde çok rüzgârla ve böceklerle taşınmaktadır. Böcekler, (androdioik). Bitkilerin bir kısmı erselik, kuşlar ve memeliler tarafından yapılan tozlanma bir kısmı da erkek çiçeklerden oluşur. zoophili veya zooidiogami olarak adlandırılır. Bit- h. Erselik ve dişi çiçekler ayrı bitkilerde (gyno- kilerin çiçek yapısı genellikle tozlayıcı ajanın tipine dioik). Bitkilerin bir kısmı erselik, bir kısmı göre adapte olmuştur. Böcekler içerisinde en etkin da dişi çiçekler meydana getirir. tozlayıcılar arılardır. Arılarla yapılan tozlanma me- i. Erselik, erkek ve dişi çiçekler ayrı bitkilerde littophili olarak adlandırılır. Arılar içerisinde bal, (trioik). Erselik çiçekli, erkek ve dişi bitki- eşek, çiçek ve yabani arılar tozlanmada rol oynarlar. ler olmak üzere cinsiyet bakımından üç ayrı Birçok ülkede meyve bahçelerindeki tozlayıcı bö- farklı bitki bulunur. ceklerle ilgili olarak yapılan çalışmalarda tozlayıcı 19 1 Bahçe Bitkileri ve Sınıflandırılması böcek faunasının %60-95’ini bal arılarının oluştur- Uyuşmazlık duğu bildirilmiştir. Arılar beslenmeleri için gerekli Çiçekli bitkilerin döllenmesinde karşılaşılan gıda maddelerini çiçeklerden sağlarlar. Bu sebeple önemli biyolojik olaylardan birisi de seksüel çiçekleri dolaşırken polen de taşırlar. Meyve tür- uyuşmazlıktır. Birçok bitki türünde kültür çeşitleri lerinde ekonomik verim için, bir hektarlık meyve normal yapıda fertil polen meydana getirmelerine bahçesine 2 adet arı kovanı yerleştirilmesi tavsiye rağmen kendine tozlama ile meyve ve tohum teşkil edilmektedir. etmemektedirler. Bazı bitki türlerinde de çeşitler arasında yapılan karşılıklı tozlamalarda da meyve Döllenme sağlanamamaktadır. Bu durum polenin aslında Döllenme, bir sperma çekirdeği (generatif çekir- kısır olmadığı hâlde stigma üzerinde çimleneme- dek) ile bir yumurta hücresi çekirdeğinin birbiriyle mesi veya polen borusunun stil dokusu içerisinde birleşip tek bir çekirdek hâline dönüşmesidir. Meyve gelişmeyerek döllenmeyi yapamamasından kay- ve tohum oluşumu, genellikle birbirini izle